Lacus.

Quodam in lacusculo, quo nullum accedere animal nocuumconsueverat, perplures pisciculi et ranarum numerus, diversorum morum animantia, dici non facile potest quanta cum voluptate una conviverent, vetustissima a marioribus suis ducta consuetudine ut omnia omnibus, tum ranis, tum pisciculis, essent in eo lacu communia. Nam quotidianus quidem eo in loco erat ludus huiusmodi: ut inter catervas pisciculorum, qui per choreas inglomerabantur, rane passim modos assultim canerent. Denique reliqua omnis vite degende ratio illis erat huiusmodi: ut ad iocos et festivitatem comitatemque addi amplius nihil posset. Summa in primis libertas, maximum ocium, nulle discordie domestice, nulle cum finitimis aut exteris contentiones, nulle invidie, nulle inter cives suspitiones; incredibilis animorum et voluntatum publicis privatisque in rebus consensus. Que res cum ita essent, seu communi fato rerum humanarum, quo nihil perenne aut stabile esse apud mortales licet, seu innata quadam in plerisque immodestia, ut nihil minus queant quam secundam et prosperam fortunam ferre moderate, evenit ut curiosi aliqui et nominis percupidi oratores pisciculi, ut dignum aliquid in re publica fecisse viderentur, hanc legem rogarent: LEX: Litus omne lacusque supremas partes rane habento; infimas regiones pisciculi tenento.

Et enim ea lex tum quidem universis placuit, preterquam senibus singulari prudentia preditis, sed ad dissuadendam legem non satis contra eos qui suaserant obloquentibus. Legis ergo latores, quod optimum vivendi ordinem multitudini adinvenisse viderentur, publice fuere collaudati. Divisa enim percommode hac lege esse regio putabatur siquidem vim haberet hec lex ut infimas aquas limum permiscendo ranis fedare non liceret, et pisciculos suis latebris contentos esse oportere. Itaque, cum legi dies aliquos summa cum observantia et religione paruissent, seque quisque suis sedibus non invitus continuisset, item evenit ut fit; nam institutum adeo sanctum, adeo optimum, in re publica nullum introducitur, quod ipsum aut legibus novis abrogetur, aut veluti fastidio quodam ab insolenti et rerum novarum cupida multitudine pessundatum negligatur. Pisciculorum enim plebs, pro veteri loci licentia et usu, non interraro in lucem supremam emergebat, et rane quoque pisciculorum sedes subibant. Ac lex quidem penitus in dies antiquari cepta est. Eam rem qui legis auctores fuerant egre et permoleste ferebant; suam enim auctoritatem non minus quam publica instituta negligi et posthaberi dedignabantur. Iccirco et privatis et publicis contionibus omni dicendi arte elaborarunt, ut pro lege servanda aggredi perpetique quidvis plebes quam pulcherrimum ducerent. Id quidem pisciculis in primis ad suorum eloquentiam circum obstupescentibus et studiosius applaudentibus usque eo persuadebatur ut, dimisso ab oratoribus preconio, ne, cum lapillus in lacum caderet, esset in mora quispiam, quominus illico ad suas sedes universi decurrerent. Sine ulla contumacia edicto a pisciculis parebatur, sed rane garule atque petulce et natura insolentes, vel quod pristina libertas et soluta vivendi ratio longe esset gratissima, vel quod oratorum nimium odiosam ambitionem fastidirent, non modo edicto non parebant, verum immo cum lapis ceciderat confestim partes imas lacus petebant, et contiones undequaque irruentes interturbabant, ac multo strepitu vocem oratoris exaudiri non sinebant. Oratores prodi rem publicam, gravissimum scelus admitti vociferabant, eamque contra leges contumaciam patrie allaturam pernitiem deplorabant. Rane eos insanire affirmabant, qui non intelligerent introductos lege isthac tyrannos esse, ad quorum levissimum edictum turpiter parere didicissent: se enim nondum odisse libertatem, ut non pulchrius ducant sine novis legibus priscam maiorum libertatem tueri quam legitimam servitutem aliquam subire. Quid multa? dum hinc illi instant, hinc rane recusant legi parendum esse, sua dicendi vi oratores mobile pisciculorum vulgus assiduis contionibus assequuntur, ut que res prius festivitatis iocique loco licuisset, eadem ipsa nunc legis rigore pro scelere et gravissima iniuria habeatur. Multe iccirco hinc atque hinc varie et graves querimonie durissimaque convitia audiebantur. Iamque prope ad arma et ultimum discrimen studiis partium res devenerat. Hoc loco pisciculi cum se viribus intelligerent inferiores esse, ad fraudem et dolum confugere instituerunt; digna res litteris et memoratu.

Non longe enim ab hoc ipso lacu pergrandis quidam serpens nidificarat apud palustrem foveam, quo pisciculi per subterraneos meatus traiicere consueverant. Hunc legati pisciculorum accersitum accessere, cuius legationis principes fuere iidem ipsi pisciculi oratores et legis suasores. Quorum eloquentia commotus serpens nihil prius agendum putavit fore, quam ipsis cum legatis ad regionem et gentem visendam advolaret. Eius adventu leti pisciculi maiorem in modum inter se congratulabantur. Ranarum enim superbiam, quas iam tum quidem ob tyranni metum animis cecidisse intuerentur, posthac nullam futuram arbitrabantur. Rane, ut pisciculorum fraudem et malum dolum non obscuris inditiis intellexere, par reddi pari oportere statuebant, ac lutriam quidem pisciculis infestissimum animal ciendum predicabant.

<...> Negabant enim <senes> non esse dementium civium odiis inter se quam pietate atque officiis maluisse certare, neque decere quidem crudelitatis odio id committere ut ipse impiissimus videare. Tum et domesticarum simultatum atque contentionum externum aliquem, non modo ultorem sed ne arbitrum quidem, cui vel invitis parendum sit, si sapiant, fore non admittendum. Neque non disputabant quam nusquam esset id futurum facile, ut superbos eiusmodi et ventri deditos <a> suis cervibus abmoveant, si quid forte, ut futuri sunt, graves esse occeperint. Addebant item vehementer futurum incommodum atque profecto dignum vituperio, si private malorum civium iniurie patrie discrimine vindicarentur, aut si ita iniurias persequerentur ut sibi in adversariorum calamitate perlugendum esset. Ac denique rogabant quam pulchre superis congratulaturi essent, siquidem concivium calamitate et propria ignominia delectarentur. Postremo ut odiis temperarent obtestabantur, namque si odiis certent, illud palam enumptiabant, eo pacto plane interitum patrie et ultimum excidium importari. Vicit tamen astutissimorum sententia et eorum quidem, qui ulcisci iniurias quoquo id queas pacto fore pulchrum persuadebant. Itaque, spretis senibus, per legatos pene ex ultimis terris lutriam advocavere. Bellua, et natura ferox et fame pene absumpta, ut primum opulentissima delata regna conspicata est, gratias egit superis quod se preter spem et expectationem tantis donis beassent, serpentemque convenit et cum eo divisum hac lege imperium iniicit. LEX: Serpenti in ranas, Lutrie in pisciculos ius esto. Posita lege, immanes principes, execranda ingluvie prediti, in quosque omnium ordinum utriusque gentis intolerabili libidine et detestabili crudelitate crassabantur. Honestissimi enim et fortissimi cives passim incognita causa trucidabantur. Nihil erat apud quosque, quod amplius suum putarent esse. Denique ita erant malis affecti, ut utrimque et proprias et inimicorum concivium calamitates lugere cogerentur; et in tantis malis constituti nulla spe melioris fortune recreabantur, nam in dies tyranni nimia licentia insolescebant atque atrocissimi reddebantur.

Quo igitur se verterent miseri, preterquam ut ad eos senes confugerent, quos prudentia et consilio prestare ipsis oculis perspicerent, non habebant. Iamque alter quidvis perpeti ab altero poterat, ne coram acerbissimum civium optimorum et amplissimarum familiarum casum atque interitum spectarent. At senes, cum qui salvis rebus opportune consulentes despexerant, nunc in rerum omnium perturbatione densissimis coronis quemque etsi delirum senem deplorabundi circum haberent, et graves ipsi atque intrepidi adstabant, se quidem satis evo et glorie vixisse mussabant, ineptosque esse eos, qui adversa in fortuna eorum opem efflagitent, quos in rebus secundis contempserint. Itaque ad eos astutiores multitudinem reiiciunt, a quibus optima senum monita explosa sint. Tandem cum et filii et coniuges instarent, et omnibus precibus cum opem tum veniam poscerent, adducti sunt senes ut sese languenti et deficienti patrie non defuturos profiterentur, modo indocilis ea multitudo auscultet et dictis pareat. Istos multitudo patres in deorum loco, quibus sapientia et rerum futurarum providentia proxime accedere intelligat, sempiterne habituros adiurat, perpetuoque summa observantia et veneratione prosecuturos atque eorum ab dictis nusquam discessuros.

Gratum id fuit senibus; idcirco intenti et solliciti rebus, principio iussere ut in pristinam omnes gratiam et benivolentiam redirent. Unam hanc quidem rem eam esse, qua sola patrie salus et incolumitas restitui servarique perpulchre possit. Concordia enim civium nihil esse ad omnem tyrannidem propellendam atque perdendam accomodatius. Multa preterea in hanc unam sententiam disceptabant atque ut amicitia iungerentur hortabantur. Quibus quidem universi, quod acerbitas fortune animos omnium humiles atque mitissimos reddidisset, paruere. Positis igitur odiis, cum vi et manu res agi nequicquam posset, astu et ratione crudelissimos tyrannos suis a cervicibus dimovendos bellissime curarunt. Nonnulli enim principes pisciculorum, qui eloquentia multo prevalebant, captato apud lutriam tempore, quo esset illa solutiore animo, huiusmodi orationem ordiri instituere: "Gratias quidem superis et in primis tibi, iustissime princeps, habemus, tueque virtuti merito et nostre fortune congratulamur, posteaquam in nostra re publica per te assecuti sumus ut pristina illa plebis insolentia et effusa solutaque licentia lasciviendi, quasi frenis positis, contineatur. Nam, cum illam quidem iactantiam, qua se pridem, dum nimia libertate abuteretur, plebs pisciculorum efferebatur, merito superis fore invisam crediderimus, tum nemo erat non stultus quin animo adverteret, eos lascivientes pisciculorum animos et nimium voluptati deditos prope diem grave aliquod patrie incommodum allaturos. Tu quidem, sanctissime princeps, iam iam imminentem huic genti calamitatem interpellasti. Neque enim esse e re publica eos cives putasti, qui dies omnes per iocum atque lasciviam plenos ducerent; parsimoniam prodigos atque elatos quosque mulctando et modestiam ineptissimos castigando sanctissime introduxisti. Que res cum ita sint, cum unus tu nostre rei publice incolumitatem et speciem intuleris, numquam et pro bene de nobis merito et pro nostris commodis id superos precari desinemus ut, cuius imperiis et institutis cives sint nostri cultiores redditi, eius apud nos imperium sit quam perenne ac longe firmissimum stet. Etenim cum de te principe huiusmodi omnium optimo sibi quisque persuaserit salutem suorum omni ex parte gratam tibi et commendatam esse, fit quidem ut nonnihil de pisciculorum commodis disputare non vereamur. Quod ipsum tibi laudi atque emolumento fore arbitramur. Consors enim imperii nostri serpens, quod bonum faustum ac felix vobis duobus sit, si abs te, quem in imperio, amplitudine et potentia sibi esse non superiorem vult, equitate item et pietate superari minime pateretur, profecto nihil deesset, nostro iudicio, quod ad huius nostre provincie felicitatem addi posse videatur. Nam cum ea quidem est felix civitas, quam optime leges ac prefinita moderataque imperia regunt, tum multo felicissima civitas est ea, in qua humanitas, facilitas, benignitasque principum, si quid forte in regendis ipsis severitatis adsit, moderetur. Que res cum secus et preter tuam voluntatem, si satis te novimus, humanissime princeps, eveniat; cum optime leges ab his, qui iura tueri debeant, negligantur; cum in his, qui in primis pietatem colere debeant, ipsi minus quam deceant piissimi sint; o noster rex, petimus abs te ut bonam in partem accipias, si hec apud te verba pene inviti habemus. Nam te quidem solertem er vigilantissimum regem, qualem te omnium unum esse gentes omnes predicant atque admirantur, nihil rerum omnium que apud tuos agantur, ignorasse decet. Officiique iccirco duximus agere id, ut per nos tibi cum salus esset nostra commendata, tum et regni te tui obtinuisse dignitatem congratulemur. In causa hec sunt: nam evenit quidem tuo in regno, quod superi fortunent, ut que imperia sorte et legibus probe prefinita sunt, eadem per mitem patientiam, pace tua dicam, tuam, princeps benignissime, perque alterius, ut sic loquar, inconsideratam licentiam, iniuste quidem, atque ni fallimur impie, transgrediantur. Ac nolim quidem, superi testes, quemquam ad invidiam adduxisse, modo id queam, aut denique in tantis miseriis nostris communem nostram iniquissimam sortem tacite et sine lachrimis preterire, ac non apud te mitissimum principem deplorare liceat. Neque enim nos fugit, quod fertur, a principibus queque erga infimos et imbecilles subditos proficiscantur conducere patientia, et ferendo id eniti atque curare ut obtemperare et parere superioribus didicisse videare. Sed nos quidem perquam studiosissimos obsequendi, ea ut condoleamus causa cogit, quod nescimus qua id nostra fiat fortuna, seu velit ille quidem serpens fugientes corripere, seu tua non eo pacto intelligat regna labefactari. O miseriam! nequeo continere lachrimas; nulla posteaquam regnum inivit serpens vacua preteriit dies crudelitatis. O rem indignam, preter et bonum, preter maiorum instituta et sacrosancti imperii leges, ranas a principe suo vexari, opprimi, lacerari; nullas apud iratum principem valere preces aut lachrimas aflictissimorum, nullas infelicissimis ranis, quo sese paulum ab internitio tueantur, neque sua neque in aliena regione uspiam relinqui latebras! Superbus ille, inexorabilis, ardens iracundia et furore insequitur, vultu, superi boni, quam terrifico, miscet, interturbat publica privataque omnia; passim fit a principe execranda cedes; optimorum civium morientiumque gemitus circum ad aures crebri et longe miserabiles feruntur. Neque id quidem nostra sine pernitie. Namque si quis fortassis tuarum partium tuique cupidissimus preter legem id fieri admonet, confestim penas irato pendit, teque ipsum, o noster princeps, si quid interpelles, pari odio prosecuturum deiurat. Quibus spectaculis nos pro humanitate et nostro etiam incommodo, ut par est, maiorem in modum territi, pexime nobiscum agi arbitramur unaque cum infelicissimis concivibus nostris ranis furentis illius presentiam fugimus. Et quam illis opem aut auxilium afferamus? Aliudne quidquam habemus? Sed in tantis malis nos unum hoc recreat, quod te profugium a diis datum intelligimus, in quo sit omnis nostra salus constituta: fitque a nobis hoc partim necessitate, partim etiam tua benignitate, ut ad te piissimum principem adire audeamus, proque veteri consuetudine qua ranis coniuncti communi in patria sumus, a te petamus ut eas a tanta calamitate immeritas, quoad possis, esse per te salvas cupias nostrisque incommodis opportune prospicias, tametsi sumus te incolumi felicissimi, cui non tuorum modo sed aliorum quoque fortunas et commoda fore commendata non diffidimus. Atque ut nostra quidem incommoda, que ne parva quidem neque interrara a serpente in dies suscipimus, pretereamus, illud non negligendum censeo: quod latius diffusiusque hoc emanat malum, quam perpetua patientia honeste aut tuo sine detrimento perferri possit. Etenim, ut cetera omittam que tute sapientissimus conspicies et pulchre coniectabere, quid tandem ex hac unius immanitate, princeps, quanta in te putas detrimenta insurgant? Etenim cum tibi satis nemo ab istius impetu et amentia tutus, rebus domesticis omnibus omnique familia omissis, in desertos et steriles amnes huius istius atrocitate et furore defugere et delitescere in horas cogimur, curam protinus omnem prolis sufficiende desertam habeamus necesse est. Quo fit ut, cum tue regni partes minus quam oporteat, ac minus quam pro tua iustitia et pietate cupias, tranquille et pacate sint, tum et minus quam tibi, optimo principi, expediat uberes atque populose in dies reddantur. Neque sit qui dubitet, ni huic calamitati (quod speramus) tua sapientia modum imposueris, eo rem venturam brevi ut, collabefactatis familiis ac denique omnibus perturbatis rebus, desolata penitus res publica ac deleta futura sit. Plebem enim in ocio et quiete vitam degere oportet, qua civitas leta et civium frequentia celeberrima reddatur. Quod si tu recte consulentibus credideris, non profecto committes tua patientia ut auctoritas, decus fortuneque imperii tui aliorum insolentia comminuantur. Idemque si eos reges, qui cuiusvis arrogantiam, temeritatem, impietatemque non, cum id possent, cohibuerint atque a suis prohibuerint, bonorum opinione et iudicio aut meticulosi aut desidiosi famam et nomen subisse pro tua sapientia recordaberis, cum horum utrumque longe a te esse alienum novimus, tuas profecto, ut arbitramur, fore partes non negabis perpeti nihil quo minus regnum ut geris ita longe preclarissime gessisse videare. Te quidem, o noster rex, quod et pius et iustus et pacis tranquillitatisque atque ocii cupidissimus sis, omnes admirantur, summis laudibus extollunt, nihilque usquam est, quod ad divinum aliquem principem constituendum accomodari valeat, quod ipsum in te a quoquam desideretur, ni fortasse hoc unum illud fiet, quod mirificis laudibus tuis non conveniat: si quid fortassis preter tuam virtutem et administrandi regni prudentiam dementissimum immanemque serpentem, non preces, non lachrimas curantem, non iura, non deos ipsos verentem, tuo cum detrimento diutius insanire permiseris. Essent fortassis qui a te, tua fortitudine et animi amplitudine freti, maiora exposcerent, quam nos meticulosi et perterrefacti orare audeamus, causasque tum has, tum ceteras omnes piissimas atque honestissimas adducerent atque obtestarentur ne hunc ipsum, qui te communiaque iura despiciat, dum ita crassetur, tam religiosi esse nominis participem ac sanctissimi regni consortem dici patiare. Sed nos neque illum, quoad ita statuas, habendum regem inficiamur, neque si mite et legitimum eius sit imperium, non prope a te diis proximum et equalem verendum profitemur. Tametsi quis censeat illius esse principis rationes probe constitutas, aut imperii nomine dignum hunc, qui in suos petulantissimus, in alienos audax, iniustus, immitis, crudelisque sit? Sed pro officio pietatis, ut instituimus, non ut de cuiusquam vita et moribus disseratur, eo unde digressi sumus redimus. In te quidem, iustissime princeps, omnis emeritarum ranarum atque una nostre spes site sunt; quo confugiamus preter te nihil relinquitur. Ne nos deseras iterum atque iterum obsecramus! Tu saluti nostre dignitati nominique tuo consules".

Itaque hac oratione pisciculi non sine munere divum, qui immanitatem ac duritiem principum in primis exosam semper habuere, rem ex sententia rane confecerunt. Namque lutrie odium adversus serpentem concivere ut iam tum quidem orantibus pisciculis totis illa animis esse ad vindictam se paratam gestierit.

Alia ex parte item rane delatores subornant, quibus apud serpentem insimulent multas atque admodum lautissimas ranas fastu tumidas, quod serpentis imperium dedignentur, inter pisciculorum domos ociosam vitam et inertem ducere, ibique iura imperii patriasque leges maiorem in modum aspernari ut, omnium iudicio et sententia tum ranarum tum etiam pisciculorum improbitas damnanda et omnibus modis cohercenda sit, siquidem prebendo hospitio legibus fraudem et manifestam rei publice ruinam afferant, et occasionem delinquendi hiuscemodi contumaces excipiendo prebeant. Quas res principi huiusmodi, omnium iustissimo et legis observantissimo, maiorem in modum esse graves et molestas quis ignoret? Et laudandus quidem qui severitate id agat, ut legis transgressores petulantie et immodestie sue peniteat. Quod ni effusa audacium licentia revocetur, ni elata insolentissimorum superbia reprimatur, ni denique dissoluta civium ingenia et efferate libidines flagrantesque cupiditates rigore et metu aliquo contineantur, profecto non defuturum quin prope diem imperii viribus et robore collabefactatis, cuncta sit res publica corruitura. Consulendum iccirco non saluti modo, verum et dignitati et existimationi et amplitudini imperii, ac decere quidem apud cives principem fore in metu, quo neque improbi peccare nec impunitos imitari ceteri audeant. Oportere principem animadvertendo fortem constantemque esse, idque fugere condecere, ne parcendo et indulgendo committat, ne desidiosus, ignavus et suarum rerum indigentissimus custos videatur. Nulla quidem in re principis diligentiam eque laudari, atque dum id pre se fert idve studet, ut sui minus peccando fiant in dies longe probatiores; fieri idque posse perpulchre, si dederit operam ut delinquentes admissi peniteat, et insontes virtutum laudibus et premiis glorientur. Neque esse cum primatum tum multitudinis lasciviam ferendam, que quidem, primatum exemplo, tumido pectore et picta veste, inertes, et vagari oppido et leges non vereri et principum iussa aspernari didicerint. Quo procul dubio fit ut, abdicatis solertie artibus, preque solo fastu reliquis publicis atque privatis curis posthabitis, sue regni partes earum ignavia et arrogantia exiles tenuesque in dies reddantur.

Illud preterea minime ferendum esse, quod in eam superbiam animo substulerint, ut iam non desint qui se iugo servitutis inique premi in compitis vociferent, et libertatis vindices non abfore, si occasio detur, adiurent, Lutriamque unicum et popularem et sanctissimum regem salutare, teque execrari impudentissime audeant. Quas res, si regni memor, si sue virtutis non oblitus, si quis se deceat memorie repetens diligentius pensitarit, profecto suum ita hac in causa esse necessarium puniendi officium ducet, ut insigni aliqua in unum aut alterum severitate agendum statuat, ne reliqua multitudo metu perculsa legibus parere et principem vereri non assuescat. Nam se quidem, que in littore iussa principis expectantes iaceant, semper esse ut volet ex sententia habituras; illas autem perfugas et pervicaces, que aliena in regione quam inter suos per ambitionem malint vivere, que ne iustissimo principi obsecundent liberos et deos penates deseruerint, que leges et principem aspernentur atque oderint, queque rem publicam plurimis incommodis afficiant, omnibus esse penis castigandas.

Itaque persuasionibus huiusmodi suapte natura Serpens ad iracundiam proclivis maiorem in modum incensus, tantam in iram prorupit, ut maximo iureiurando deos superos atque inferos testarit sese obnoxias omnes et que imperia detractarint severissime puniturum. Atque ire eo provectus est, ut e vestigio in singula eius lacus diverticula perlaberetur percunctans, perturbans fedansque omnia. Interea, cum ad hunc ipsum lacum Lutria, rex alter, multa que superiori oratione conceperat animo agitans, appulisset, remque in discrimine nosset esse, plebem <que> omnem pisciculorum vehementer esse ex constituto inter eos et simulato metu perturbatam conspiceret, ira et indignatione concita sese in lacum precipitem dedit totisque viribus duello Serpentem expetit. Serpens fortassis quod sibi iniquus ad pugnam locus videretur e lacu arduus in sicco irrepsit. Illa mordax insequitur; pugna proximis in campis eos inter reges sistitur. Pisciculi raneque eventum pugne tacitis intra se votis prope expavescentes prestolantur. Illi inter se atrocissime dimicant isque pugne finis fuit quem superi ipsi, ut duo crudelissimi tyranni tollerentur, constituisse videntur. Serpentem Lutria medium aprehenderat; tum contra Serpens multo morsu multoque veneno Lutrie fauces conficit, illamque omnibus nexibus morientem complexus moritur.

Hic primum rane 'io, rex' theatro constrepentes acclamavere; pisciculique id simulachrum duelli quod reges in lacu miscuissent ludicro inter se agere didicere; reliquaque omni in vita pristinam et omnino liberrimam degende vite rationem resumpsere. Quam quidem consuetudinem in hanc usque diem, quantum videre licet, sancte et inviolate observant; incultam quidem libertatem quam ornatissimam servitutem commodiorem esse pro vetere a suis maioribus accepto more versibus decantant.

Siquid ego hac fabula conscripsi quod ad voluptatem legentis accesserit, gaudeo: certe, ni fallor, pleraque adduxi que ad rem publicam moderandam accommodentur.