VANNI
LUPU
Bozzetto
melodrammatico
LA
LIGGENNA
Si cunta chi a
li tempi di re Jachinu, quannu si 'stituìu in Sicilia la prima leva militari
ubrigatoria, c'era, 'nta lu tinìri di Turrilifu, un giuvineddu brunnu, chiamatu
Vanni Lupu, d'accussì beddu, e forti, e curaggiusu, chi tutti li fimmini di lu
paisi nni spasimavanu d'amuri. Ppi contru, l'omini – e ppi 'sta ragiuni –
l'udiavanu a morti.
Vanni Lupu era
gintili e galanti ccu tutti, ma sicritamenti amava, a la pazzìa, la figghia di
lu baruni di Turri, bedda e fina comu una Madonna. E amava puru, comu fussi
la matri – chi non canusciu – la terra unn'era natu, e li so' voschi, e li
grutti, e lu mari, e la Muntagna, chi l'avianu vistu crisciri libiru e forti
comu un taureddu sarvaggiu, e di li quali non si saria staccatu ppi tuttu l'oru
di lu munnu.
Sicchì,
chiamatu sutta l'armi, fu rinitenti, e circatu di la forza si ci opposi, la
martrattò, e si desi a la campagna.
Non rubò mai,
pirchì 'ntra lu paisi c'eranu cori gintili e 'nnamurati, chi lu pruvvidìanu
sempri, di nascostu, d'ogni bisugnevuli e puru di lu superfruu; ma, non di
menu, l'omini, 'mpurruti d'intra, lu calunniavanu auturi di tutti li furti e li
grassazioni e li 'ncennii chi ignoti marfatturi e iddi stissi cunsumavanu, ad
arti, in ogni puntu di lu tirritoriu. Tantu chi la Giustizia lu prucissò e lu
cunnannò cchiù voti in cuntumacia e a la fini non riniscennu ad arristarlu ccu
li mezzi urdinarii, misi supra la so' testa una tagghia, chi, a manu a manu,
criscìu finu a 'na summa, ppi 'ddi tempi, favulusa.
Ccu tuttu
chistu non l'avirrianu arristatu, nè ammazzatu mai, ppi lu tirruri ca 'ncuteva
all'omini e ppi l'aiuti e l'avvertimenti salutari chi sempri ricivia da li
fimmini. Ma un jornu, ppi difinnirisi di un'accusa di furtu 'ntra la barunìa –
chi tantu ci calìa di non appariri latru all'occhiu di la barunissedda –
spingiu la so' audacia e la so' imprudenza finu a prisintarisi a la Rocca,
duranti una festa campestri. E allura lu baruni, indignatu, lu fici ammazzari,
a tradimentu, da li soi camperi...
Ma mali cci
nni avvinni, ca ci persi la figghia, la quali, puru idda sicretamenti 'nnamurata
foddi di Vanni Lupu, cursi ppi riparallu, e ci lassò la vita!
Voli la
liggenna ca doppu 'stu fattu, lu paruni di Turrilifu, fora di sennu, fici
spianari la rocca, di la quali, oggi, non restanu chi pochi mura sdirrupati.
Note. – Re Jachinu (Gioacchino
Murat) – Turrilifu (Torre del Grifo: paesello, con vecchia e diruta
rocca medioevale su per la pendice meridionale dell'Etna) – Non canuscìu (non
conobbe) – Taureddu (torello) – 'Mpurruti (infradiciati:
inveleniti) – Tagghia (taglia) – Criscìu (crebbe) – Non
l'avirrianu – (non l'avrebbero) – Difinnirisi (difendersi) – Calìa
(caleva) – Spingìu (spinse) – Camperi (fattori) – Persi (perdette)
– Sdirrupati (diruti) –
PIRSUNAGGI
Lu Baruni di Turri
Maria, so' figghia
Vanni Lupu
Santu Vurparu
Rosa, so mugghieri
Un viddanu
'Na viddana
'Na picciuttedda
Un vicchiareddu
Omini, fimmini,
picciutteddi, camperi
Note.
– Mugghieri (moglie) – Viddanu, viddana (contadino, contadina) – Picciuttedda
(giovinetta).
Un pocu prima
di l'alba, supra la timpa di la vecchia rocca di Turrilifu, a menza strata di
Mungibeddu.
'N funnu nirìa
la Muntagna, ccu l'eternu pinnacchiu di fumu, ca si va culurennu a manu a manu
ca spunta lu suli di la parti di lu mari.
Sutta la rocca,
a manu 'ritta, scinninu li casuzzi e li caseddi, arrampicati a la costa e
ricuperti di ciaramiti, virdi e giálini di lippu.
A manu manca
scinni 'na lingua di sciara viva e nugghia, ma a li so' lati criscinu maistusi
li faj, li cerzi e li cirasi, ca formanu un voscu fittu, dintra lu quali si
perdi un viuleddu tuttu vistutu di jnestra ciuruta.
'Ncapu,
'ncapu, la timpa, forma chianu: a manu manca di lu quali sta la vecchia turri,
china di ciacchi; dintra li quali criscinu la filici e lu capiddu–venniru.
Dintra la
turri si trasi da un gran purtuni, unni s'arriva ppi mezzu di tri o quattru
scaluni chini d'erba e di lippu – circustanza la quali dimustra ca li
castiddani non ricivunu troppu visiti.
Supra lu
purtuni s'affaccia un gran barcuni a panza, ccu la ringhera arruggiata, ca
susteni, tuttu attornu, grasti di ciuri 'ntra li circhi di ferru.
Li 'mposti di
lu barcuni su' chiusi.
A lu latu
oppostu di lu chianiceddu si vidi lu casiggiatu di la massaria, ccu lu
malazzeni, e la stadda, davanti la quali cala una gran 'mpinnata, sustinuta da
quattru travi di castagnu, ca ripara la jsterna e l'abbiviraturi.
Cca e ddà,
'ntra lu chianiceddu, crìscinu ménnuli, pérsica e piricoca ciuruti e, 'ntra li
mignani, rosi, garofali e bálacu.
Cent'anni
arreri, all'incirca.
Note. – Timpa (luogo
un po' elevato: erta) – Nirìa (nereggia) – A manu 'ritta (a
destra) – Caseddi (casupole, capanne) – Ciaramiti (tegole)
– Giàlini (gialli) – Lippu (muschio) – Scinni (scende) – Sciara
(lava spenta) – Nugghia (senza vegetazione) – Faj (faggi) – Cerzi
(quercie) – Viuleddu (viottolo, sentiero) – Jnestra ciuruta (ginestra
fiorita) – China di ciacchi (piena di screpolature) – Filici
(felce) – Capiddu–venniru (capelvenere) – Si trasi (si
entra) – Scaluni (scalini) – Grasti di ciuri (vasi di fiori:
testi) – 'Mposti (imposte) – Malazzeni (magazzino) – Stadda (stalla)
– 'Mpinnata (tettoja) – Jsterna (cisterna) – Abbiviraturi (abbeveratoio)
– Ménnuli (mandorli) – Pèrsica (peschi) – Piricoca (albicocchi)
– Mignani (testi di forma rettangolare, che si usa tenere sui muri).
VANNI (Di luntanu, unni lu
viuleddu si perdi 'ntra lu voscu, sempri avvicinannusi, non vistu).
Passu
cantannu, ma non passu a ciancu,
ppi non svigghiari la rigina
mia,
c'àvi l'ucchiuzzu
'nfussateddu e stancu,
tuttu tinciutu di malincunìa
(A pocu a pocu lu celu si
culurisci, e duna culuri all'arvuli, a li rosi arrampicati, a tutti li ciuri di
li grasti e li mignani, chi su' vagnati di risìnu, e mannanu tantu oduri. Si
sentunu sunari li novi tocchi di lu Paternostru e nèscinu fora da ogni
latu, fimmini e picciutteddi, vistuti di festa, li quali si mettunu a guardari,
'stasiati, lu nèsciri di lu suli, ddà, 'nfunnu a lu mari gilistrinu, ca pari
'ncantatu).
Note.
– Unni (dove: laddove) – A ciancu (accosto, vicino) – 'Nfussateddu
(vezzeggiativo di: infossato) – Tinciutu (tinto, cerchiato) – Risìnu
(rugiada) – Picciutteddi (ragazze) – Lu nésciri (il sorgere)
– Dda 'nfunnu (là in fondo)
CORU DI FIMMINI.
Tu ca nesci di lu mari,
suli d'oru, suli beddu,
arrisbìgghia a Mungibeddu,
ppi la festa ca si fa.
LA
VUCI DI VANNI
Miatu cu' àvi lettu e po'
durmiri,
cu' chiudi l'occhi supra capizzali,
lu me' capizzu è fattu di suspiri,
li vavareddi mei su' du' fanali...
LI FIMMINI
(vutannusi a guardari versu la Muntagna, c'àvi la cima china di nivi).
'Ntra la punta àvi la nivi,
'ntra li cianchi àvi lu focu,
ma ciuriddi, in ogni locu,
nni produci in quantità.
VUCI DI VANNI.
Vegnu a lassari lu me' cori
affrittu
'ncostu a l'amuri miu, 'mpintu a la rama;
la guardu ammucciateddu e pi lu 'rittu
tornu a la me' Muntagna, ca mi chiama!
LI FIMMINI.
La
jnestra è già ciuruta
ppi la spusa, e ppi lu
spusu
c'é lu bàlacu odurusu
ca spugghiàrisi si
vo'!
VUCI DI VANNI.
Passu cantannu, ma non passu a
ciancu,
ppi non svigghiari la rigina mia,
c'àvi la facci comu un gigghiu jancu,
tutta vagnata di malincunìa.
LI FIMMINI (rivulgennusi a li picciutteddi).
Picciutteddi paisani,
chi guardati, chi faciti?
Li ciuriddi arricugghiti,
ca la missa cuminciò.
(si sentunu,
difatti, li noti di l'organu di la chesa vicina).
LI PICCIUTTEDDI (currennu ppi
li grasti e li mignani e lu violu, in cerca di ciuri).
Ciuri, ciuri, ciuriti, ciuriti,
ppi quantu faciti
di lettu a li ziti.
Ciuri, ciuri, siati amurusi,
faciti odurusi
li petti a li spusi.
(Li ciuri
cugghiuti si li mèttinu 'ntra lu mantali, riggennulu ccu la manca, e quannu
hannu finutu di cògghiri, currunu tutti versu la chesa, 'nsemi ccu li
fimmini... A li canti di li paisani, adaciu, adaciu, s'hannu graputu li 'mposti
di lu barcuni e s'ha affacciatu, non vista, Maria, la castiddana, chi l'ha
accumpagnatu, cumpiacenti, ccu l'occhi. Quannu tutti si nni su' juti e lu
chianiceddu è desertu, e junci chiù distintu, l'ecu di li noti di l'organu,
idda s'avanza supra lu barcuni e va a guardari, ccu primura, 'na pianticedda di
filici ca crisci 'ntra 'na ciaccazza, accostu a la ringhiera).
Note. – Miatu (beato)
– Cu' àvi (chi ha, chi possiede) – Capizzu (diminuitivo di:
capezzale) – Vavareddi (le pupille) – 'Ntra (dentro) – Cianchi
(fianchi) – Ciuriddi (fiorellini) – 'Ncostu (accosto,
accanto) – 'Mpintu a la rama (appeso al ramoscello) – Ammucciateddu (di
nascosto: non visto) – Lu 'rittu (la via più breve, non tracciata) –
Bàlacu (violaciocca) – Arricugghiti (cogliete, raccogliete) – Ciuriti
(fiorite) – Faciti (fate) – Ziti (fidanzati) – Mantali
(grembiule) – S'hannu graputu (si sono aperte) – Juti (andate) – Idda
(essa, lei) – Ciaccazza (screpolatura).
MARIA
Fìlici
virdi ccu la fogghia nova,
ca si rinnova comu la
spiranza,
dimmi l'amuri miu unni si trova
e si patisci ppi la luntananza.
Fìlici virdi, tu ca si' nnimina,
dimmi s'è veru ch'iddu pensa a mia,
s'è veru ca lu sentu ogni matina
o puru è sonnu di la fantasia.
(guardannu versu lu boscu, appassionata).
Giuvini d'oru comu lu furmentu,
giuvini drittu comu la castagna,
l'anima 'ntra lu pettu iu non la sentu,
si nni scappò ccu tia, 'ntra la muntagna!
Unni ti curchi, quannu c'è
timpesta?
sa cu' t'asciuca, quannu si' vagnatu?...
Veni, curina, e dormi ccu la testa
supra lu cori miu, ciatu ccu ciatu!
(Si senti da luntanu lu
vuciliziu di li paisani a la testa di la prucissioni ca nesci di la
chesa. Li campani sonanu a festa e la fudda acclama li spusi. Maria si
ritira. Arrivanu li battistrata, poi li fimmini, ccu lu mazzettu a la pistagna,
poi li picciutteddi, ccu la zagara 'ntesta e li mantelli chini di ciuri di
jnestra, margaritini, bàlacu etc. Seguunu li viddani, ccu li scarpitti di pilu
e la birritta catalana).
UN
VIDDANU
Viva,
viva! Gridamu, carusi:
Evviva li spusi!
TUTTI
Evviva li spusi!
'NA
VIDDANA
Matrimoniu
cumpitu d'aprili,
Chi cosa gintili!
TUTTI
Chi cosa gintili!
'NA PICCIUTTEDDA (siminannu ciuri strada strada).
Largu, largu a lu Diu Amuri!
Si pri jri a lu pagghiaru
la so' strata 'un' è di ciuri,
fa la 'ncagna e si nni va!
UN VICCHIAREDDU (arrassannu
ccu li pedi, li fraschi e li petri ca su' pri la strata).
Arrassátili, li spini,
canziàtili, li petri,
li carusi e li bammini
tutti pari agghiri ddà.
LI PICCIUTTEDDI (siminannu ciuri in ogni locu).
Ppi la zita inestra ciurita,
e li strati siminati
di paparina,
ppi gudirisi la curtina.
TUTTI
(ripetunu).
LI
PICCIUTTEDDI
Ppi lu zitu pérsicu arditu
e cirasa, casa casa,
frisca e odurusa,
ppi gudirisi la spusa.
TUTTI (ripetunu).
(Si grapi lu purtuni di la
rocca e accumpàrunu lu baruni di Turrilifu e so' figghia, chi s'avanzanu
incontru a li spusi. Li quali, niscennu di 'mmenzu a la fudda, s'inchinanu
rispittusi e vannu a vasari la manu a lu signuri, tronfiu e pitturutu, mentri
tutti l'omini si levanu la birritta in attu di rispettu e servitù, e li fimmini
ci fannu rivirenza... Dui camperi portanu fora 'na duzzina di seggi e li
disponunu supra lu ciacatu, davanti la rocca).
SANTU
Servu a voscenza, baruni di
Turri,
a tantu onuri crìdiri 'un putia:
fari la festa ca oggi ricurri
a la prisenza di vossignuria!
(pigghia di la sacchetta l'aneddu di lu spusaliziu).
Iu
nn'apprufittu e a la vostra prisenza
dugnu lu signu di la patrunanza:
('nfilannu l'aneddu a lu
jtu di la spusa)
siti patruna di casa e dispensa,
di lu me' cori e di la me' sustanza.
TUTTI
Viva li spusi, viva!
ROSA (a la so' vota, offrennu lu so' aneddu a lu zitu,
cummossa).
Ed iu, in prisenza di la me' matrina,
Maria di Turrilifu castiddana,
vi dugnu lu me' sensiu e la catina
chi a vui mi liga ppi la vita sana.
Di la sustanza 'un 'haju chi
'nni fari,
la patrunanza mi basta a lu cori,
pirchì l'amuri, lu jornu ca mori,
chiù non rispetta lu miu e lu to'.
TUTTI
Viva
li spusi, viva!
LU
BARUNI
Dugnu lu sìgnu di lu me cuntentu
ppi lu rispettu di lu baciamanu
e grapu malazzeni ccu parmentu,
ppi lu cunsolu di ogni viddanu.
(fa signu a li camperi, chi
vannu ad apriri li porti di li malazzeni e di lu parmentu).
Note. – Unni (dove)
– 'Nnimina (indovina: così vuol la leggenda) – Iddu (egli, lui) –
La castagna (il castagno: il siciliano adopera il maschile e il
femminile tanto per la pianta come per il frutto: lu piru, lu sorbu, lu pumu,
la nuci, la cirasa, la castagna) – Ccu tia (con te) – Unni (dove)
– Sa (chi sa) – Curina (cima, garzuolo, grùmulo: aggettivo di
tenerezza intraducibile) – Ciatu cu ciatu (respiro a respiro) – Vuciliziu
(vocio) – Prucissioni (qui vale: corteo) – Carusi (ragazzi,
giovanotti) – Fari la 'ncagna (imbronciarsi, adontarsi) – Arrassannu
(scostando) – Canziàtili (canzatele, scostatele) – Tutti pari (tutti
quanti) – Agghiri ddà (in là lontano) – Paparina (il papavero
dei campi) – Gudirisi la curtina (godere il matrimonio) – Accumparunu
(appaiono) – Seggi (sedie) – Ciacatu (acciottolato) –
Sensiu (il pensiero, lo spirito) – Catina (l'anello matrimoniale
fatto a magliette) – La vita sana (la vita tutta intera) – 'Un
'haju chi nni fari (non ho che farmene) – Grapu (apro) – Cunsolu (consolazione:
presente di derrate, di vivande e di ristori).
TUTTI
LI VIDDANI
Viva, viva lu nostru patruni,
signuri e baruni
di gran nubirtà!
MARIA (cu vuci lenta di mistizia, quasi di chiantu).
Ppi fistiggiari la festa di Rosa
dugnu rizzettu a cu' persi la casa
e l'erva santa, pri quantu riposa,
a cui la sorti la frunti non vasa!
LI
FIMMINI
Biniditta, ca di 'ncelu
vinni a nui, non si sa comu,
e lu cori, àvi, e lu nomu,
di la Matri di Gesù!...
LU BARUNI (soddisfattu e risulenti).
Li
sampugni, dati manu,
vogghiu vidiri
abballari!...
Sa unn'è lu
marranzanu?
Unni su', li
sampugnari?
Note. – Rizzettu (ricetto:
ospitalità) – Persi (perdè) – Erva santa (un'erba che, stando
alla leggenda, ha virtù di conciliare il sonno ai sofferenti e di chetare gli
spiriti oppressi) – Vasa (bacia) – Marranzanu (lo
scacciapensieri).
SANTU (vìvulu comu la píspisa,
facennusi largu tra la fudda).
Largu, signuri mei, faciti rota,
Santu Vurparu abballa ccu la zita,
lu ballu ca si fa 'na sula vota:
quannu lu viddaneddu si marita!
(Disponi tri coppii, capitïati, un omu e 'na fimmina, e
fa di quarta coppia ccu la zita, furmannu quatrigghia).
Nui semu pronti, forza a li
strumenti,
lesti li pedi e lu cori cuntenti!
(Dui viddani sonunu lu marranzanu, dui carusi la sampugna
e dui viddaneddi lu tammureddu, tuttu chinu di cianciàni, di ciùnnuli e
zaareddi).
SANTU (trippïannu, ci fa tanti smorfii a la spusa,
'scuncicànnula e 'nvitannula a ballari).
Sona sona, sampugna, sampugna:
mmenu, mmenu, mmenu, mmè,
tu 'ncugna ca 'ncugnu, iu 'ncugnu e tu 'ncugna,
maritu e mugghieri piccatu non è!
Note. – Vìvulu
(vivace) – Pìspisa (la cutrettola) – Capitïati (tramezzati) – Tammureddu
(tamburello) – Ciànciani (sonagli) – Zaareddi (nastrini) – Trippïannu
(salterellando) – Scuncicànnula (incitandola, stuzzicandola,
provocandola) – 'Ncugna 'ncugna (accosta, accosto) – Mugghieri (moglie).
ROSA (a la fini si dicidi e, facennu li passi di la
tarantella):
Sona sona, marranzanu:
ntrìnchiri, 'ntònchiri, 'ntrìnchiri, 'ntò,
a lu me' spusu ci dugnu la manu,
ca beni mi voli, ca beni mi vò!
(L'autri
coppi ripetunu li strofi, li smorfii e li fiuri di lu ballu. A la secunna vota
si dunanu prima la manu manca, poi la dritta, e càncianu pusizioni; e lu stissu
fannu, da poi, ccu li coppii di frunti, mentri la fudda di l'astanti batti li
manu e grida: evviva!).
('Ntra lu
megghiu di la festa, 'nfunnu a la scena, unni lu violu cumincia e lu tirrenu è
un pocu chiù àutu, appari Vanni Lupu, fieru e minacciusu. Tutti l'omini lu
guardunu ccu terruri e ccu odiu, tutti li fimmini, inveci, ccu cunfidenza e ccu
piaciri).
VANNI (imperiusu, fissannu
Santu Vurparu, ca 'mpallidisci).
Santu Vurparu, vegnu a la to'
festa
e lu rialu lu portu ccu mia...
Quattrucent'unzi vali la me' testa,
e ti la portu 'ntra la massaria!
Note. – Vota
(volta) – 'Ntra lu megghiu (nel meglio) – 'Nfunnu (in fondo) – Autu
(alto, elevato) – Rialu (regalo) – Quattrucent'unzi (pari a
cinquemila lire d'oggi).
MARIA (avvampannu 'nfacci, si metti 'na manu 'ntra lu
cori).
Vuci di celu, ca scinni 'ntra
l'arma,
raggiu di suli chi all'occhi mi veni!...
Datimi, Cristu, la forza e la carma
di non tradiri la vampa ch'è cca!
(vinta di l'emozioni s'assetta 'ntra 'na seggia, pri non
càdiri).
(Lu baruni,
chi avrìa vulutu móviri indignatu contra Vanni, accurgennusi di lu malessiri di
la figghia si ci fa vicinu).
VANNI
(sempri rivoltu a Santu Vurparu)
Si Vanni Lupu passa ppi briganti,
tu lu po' diri ca non ci nn'è nenti...
Su' cunnannatu tanti voti e tanti,
ma come a Gesù Cristu su' 'nnuccenti!
LI
FIMMINI (cummossi)
È veru, è 'nnuccenti,
li petri lu sannu;
è cori tirannu
cu' accusa ci fa!
Note. – Scinni (scende) – L'arma
(l'anima).
L'OMINI (scantatizzi, millifrui, furminannu, però, ccu
l'occhi li fimmini so').
Cu' è ca l'accusa?
La liggi cumanna...
sudd' ebbi cunnanna
non parti di cca!...
VANNI
Orva è la liggi, e vui
nn'apprufittati
ppi cunnucilla a lu violu stortu!...
Nenti vi fici, e mi calunniati,
beni vi vosi, e mi vuliti mortu!
(minacciusu
e risulutu)
Santu Vurparu, mi facisti accusa
c'haiu rubatu 'ntra la barunía,
o ti smintisci avanti la to' spusa,
o ch'iu t'ammazzu, o chi m'ammazzi a mia!
(Lu
baruni, indignatu, ma cautu, fa signu a li camperi d'avvicinarisi, e ci duna
ordini cuncitati. Li camperi vannu, comu fussiru lieni di ogni propositu
tristu, 'ntra la rocca, e lu baruni, lassannu la figghia assittata a la seggia,
s'avanza, superbu, versu Vanni).
Note. – Scantatizzi (paurosi
anzi che no) – Sudd'ebbi (se ebbe: se meritò) – Vosi (volli) – Vuliti
(volete) – Lieni (alieni) – Assittata (seduta).
LU
BARUNI
Fermati, Lupu, ferma, viddanu,
chi tu rubasti, forsi non cridu,
ma dintra l'occhi ti guardu e vidu
la gran superbia, l'odiu ca c'è.
Nuddu a lu munnu, da chi su'
natu,
mi vinni avanti senza salutu,
tu sulu, tristu, ca si' sbannutu,
pirchì tradisti lu novu re.
VANNI (sdignusu, riprimennu un motu di còlira).
Lu
vostru re tradiri mi vulìa,
scippannumi a la
terra unni su' natu,
ppi fárimi muriri a
la strania!
Corpa di runca e chiummu
avvilinatu
a cu' e' ca cerca di tradiri a mia;
puru ca fussi lu Gran Putintatu!
L'OMINI (tra d'iddi, ittannu feli di li naschi).
Lupu tristu, lupu tristu,
lupu tristu di caramma,
di lu 'nfernu àvi la ciamma
'ntra li naschi, e scantu fa!
Note. – Nuddu (nessuno)
– Munnu (mondo) – Sbannutu (sbandito) – Scippánnumi (strappandomi)
– Stranìa (paese straniero) – Chiummu (piombo) – Lu Gran Putintatu
(modo di dire in Sicilia, per significare un patentato onnipossente) – Jttannu
(gittando)– Naschi (narici) – Caramma (antro).
Ma finìu di gaddiari
ccu li fimmini chiù beddi,
sidd'è lupu cca l'agneddi
su' finuti addacquantà!
LI FIMMINI (tra d'iddi, cummossi, appassiunati).
Cori amanti, cori granni,
cori arditu giuvineddu,
'ntra la còlira è chiù beddu,
nnamurari a tutti fa.
Vucca d'oru, vucca franca,
lu Signuri l'accumpagna,
mïatidda la cumpagna
ca po' stari a ciancu so'!
LU
BARUNI
T'ascutai e ti cumpatisciu
la superbia chi tu accusi,
ma la festa di li spusi
non turbari, via di cca!
VANNI (jttannu
focu di l'occhi)
Ppi giustizia su' vinutu:
m'accusò lu so' massaru!...
Dillu cca, Santu Vurparu,
si fu Vanni ca rubò!?
Note. – Scantu (paura)
– Gaddiari (fare il gallo di checca) – Addacquantà (ha da
quant'ha, da un bel po') – Mïatidda (beata lei) – Ciancu (fianco)
– Massaru (fattore).
Non c'è furtu a la Muntagna,
non dilittu a lu Sdirrupu
ca 'un ci trasi Vanni Lupu
ca 'un si fa lu nomu sò!...
Tutti contra lu sbannutu,
la me' testa àvi la tagghia,
e la liggi, ca non sbagghia!...
m'assicûta cca e ddá!
(Vidennu
chi Santu Vurparu resta incertu, senza apriri vucca, afferra la 'mpugnatura di
'na pistola chi teni a lu ciancu. Tutti gridanu di spaventu, lu baruni si fa
istintivamenti nn'arreri, e a li camperi, chi stannu ppi nèsciri di la rocca,
'nsemi ccu dui cumpagni, tutti armati di scupetta fa signu di firmárisi. Maria,
chi s'accorgi di tuttu, risulutamenti si susi).
VANNI
Si
la Madonna di Munti Pileri
'n 'ha fattu lumi
'ntra lu to' pinseri,
vordiri, Santu, ch'è
junciuta l'ura...
(non finisci di diri e di
tirari fora la pistola, ca Rosa si ci jetta a li pedi in ginocchiu, e
affirrannuci li gammi lu supplica disperata).
Note. – Sdirrupu (dirupo:
qui è il nome della località sotto il comune di Torre del Grifo) – Ca 'un ci
trasi (che non c'entri) – Ca 'un si fa (che non si faccia) – Tagghia
(taglia) – Sbagghia (sbaglia) – M'assicuta (m'insegue, mi dà
la caccia) – Vucca (bocca) – Nn'arreri (indietro) – Si susi
(si alza) – Munti Pileri (Mompelieri: presso Nicolosi e Torre del Grifo;
vi esiste una Madonna, ritrovata sotto la lava del 1669, veneratissima da tutta
la popolazione etnea) – Junciuta (giunta).
ROSA
Giuvineddu ca si' 'ntinna di
mari,
ascuta la prijera di 'na spusa:
la festa d'oggi non mi la guastari,
non fari la me' vesti visitusa!...
Siddu lu spusu miu ti fici
offisa,
non fari offisa a mia ca su' 'nnuccenti,
e la Vergini Santa, d'unni è misa,
ci duna lumi, 'nsina ca si penti!...
Orfana sugnu, e si mi levi a
chistu
mi jetti vagabunna a la trazzera!...
Pirdúnalu fratuzzu in Gesù Cristu,
sidd'hai lu cori comu cci hai la cera!
(Mentri
Rosa prega Vanni, lu Baruni fa nèsciri chetu chetu, li camperi armati e li
disponi non visti, a la 'ritta di la scena, ccu li scupetti appuntati contra lu
sbannutu. Vanni, menzu cummossu a la prijera di Rosa, isannu l'occhi vidi a
Maria ca ccu li manu junti e ccu l'occhi chini di lacrimi lu scungiura puru,
senza parrari. Allura ci pigghia, comu un tremitu, leva la manu di la pistola e
fa sùsiri a Rosa. Poi,vincennu l'emozioni, rivulgennusi a Santu, ccu sdegnu).
Note. – 'Ntinna
(antenna: dicesi 'ntinna di mari dei giovani aitanti, ben fatti) – Visitusa
(di lutto) – Siddu (se) – Trazzera (viottolo mulattiere).
VANNI
Ah, vurpagghiuni, tu si' vili e
farsu,
hai 'ntra lu cori tradimentu e scantu,
ma puru ca mi voi ammazzatu ed arsu,
iu non ti toccu chiù... ppi mia si' santu!
(Turnannu a
guardari Maria, si fa lu signu di la cruci, comu si fussi davanti a la Madonna,
poi, guardannu a tutti l'omini 'nfacci, cumprisu lu baruni):
Omini tristi di lu me' paisi,
non c'è bisognu chiù di fari accussi;
va' la me' testa un saccu di turnisi,
jticci a caccia, 'ntra 'ssi chiusi chiusi!...
(vota li
spaddi a tutti e si nni va, versu lu voscu, a passu regolari, senza
vutárisi nn'arreri, comu un omu sicuru. Lu baruni, virdi di bili, fa
signu a li quattru camperi di spararicci e pártunu quattru corpa. Si sentunu
prima dui grida di duluri, unu di Vanni ed unu di Maria, chi stramàzzanu
'nterra, poi un gridu sulu di orruri, di tutti li fimmini prisenti).
(Maria è
caduta accostu a Vanni, 'nta lu lìmitu di lu voscu, pirchì, avennu vistu prima
li camperi appustati e avennu capitu lu tradimentu di lu patri, non putennu
fari autru, all'urtimu mumentu, ppi sarvari lu sbannutu, è cursa ppi riparallu
ccu lu so' corpu. Ma lu sacrificiu eroicu non ha sarvatu Vanni e ha pirdutu
idda puru. Lu baruni curri, dispiratu, vicinu a la figghia, la sulleva tutta
'nsangunïata e gridannu di duluri la trasporta supra li seggi, unni taluni
fimmini hannu purtatu cuscina e chiumazzi... Autri piatusi trasportunu puru
Vanni Lapu e l'adagianu ddà accostu).
Note. – Vurpagghiuni (volpone)
– Jticci (jtevi: andateci) – Chiusi (chiuse) – Nsangunïata
(insanguinata).
LU BARUNI (chinatu supra
Maria, appena chista straluna l'occhi)
Ah,
figghia, figghia, e chi vulevi fari?...
MARIA (cc'un filu i vuci, circannu a Vanni ccu l'occhi).
'Npuntu di morti vi lu pozzu
diri:
L'amu, l'aduru e lu vulìa
sarvari!
(La baruni
si metti li manu 'ntra li capiddi tutti restanu come traseculati. Maria
supplicannu ccu l'occhi).
Accostu ad iddu fátimi muriri!
VANNI (ccu lu pettu squarciatu di li firiti, sullivannusi
supra la üuta).
Vuci di celu ca scinni 'nta
l'arma,
vampa ca brucia ed è barsumu 'nsemi,
raggiu di suli ca vinci e disarma,
vegna la morti, ch'è duci, accussì!
(Lu baruni,
scurnatu, avvilitu, disfattu, non sa chiù chi fari. Ppi sarvari lu so' orgogliu
e attinuari la 'mpressioni di meravigghia di li viddani a li paroli di Maria,
grida):
Sta delirannu!... Prestu, u
dutturi!
(poi, dispiratu, curri
iddu stissu versu lu paisi).
MARIA
(supplichevuli, comu prima)
Purtátimi
chiù accostu a lu me' amuri!
(L'omini s'arrassunu,
scannalizzati; li fimmini inveci, chiancennu, l'accostunu a Vanni e ci mettunu
la manu 'ntra la manu. Li dui amanti, in un veru deliriu d'amuri, si scordunu
li suffirenzi. Maria, addumànnusi 'n facci e appuggiannu la testa a la manu di
Vanni).
Portami, Vanni, unni ci su' li
buchi
chi spuntanu a li grutti e a li surfari!..
Note. – Üuta
(gomiti) – Accussì (così) – Addumànnusi (accendendosi) – Surfari
(zolfare).
VANNI (ccu passioni, cumprimennusi lu pettu squarciatu,
ccu l'autra manu).
Ti
portu unni ci sunnu li fastuchi,
la zágara e li stiddi
di lu mari!...
MARIA
Unni ci
su' li lupi, iu non mi scantu!
VANNI
No, 'ntra li ressi di li
rusignoli!
MARIA
Unni non crisci ca lu spinu
santu!
VANNI
Mmenzu li frauliddi e li
violi!...
L'OMINI (abbabbanùti ppi chiddu ch'annu vistu ed hannu
'ntisu).
Granni
Diu, chi s'ha' a vidiri:
lu bifurcu e la
signura!
chista certu fu
fattura
ca l'armuzza ci
addannò!
Note. – Fastuchi (pistacchi)
– Stiddi (stelle) – Ressi (luogo riposto ove si adunano gli uccelli)
– Spinu santu (spinosanto: astragalus siculus: pianta che
s'incontra a oltre duemila metri sull'Etna, laddove non esiste altra
vegetazione) – Frauliddi (fragolette) – Abbabbanùti (istupiditi)
– Fattura (malìa).
LI
FIMMINI
Lu ciuriddu chiù odurusu,
fu lijatu 'ntra 'n distinu
ccu lu chiuppu chiù latinu...
e l'Amuri non sbagghiò!
VANNI (esangui, abbannunannusi a pocu a pocu).
Ah, doppu mortu un gigghiu
divintari
e n'autra vota mòriri vicinu;
'mmenzu 'ssi capidduzzi agunizzari,
súpira 'ssu pittuzzu palumminu!...
MARIA (trasfiurata, reclinannu la testa ed esalannu
l'ultimu respiru).
D'accussì ti sunnai... stannu
luntanu...
môriri di la stissa me' agunìa...
chiù beddu e forti di San Vastianu...
e non fu sonnu di la fantasia.
(Spirannu
'nsemi, tinennusi ppi manu. L'omini si fannu lu signu di la cruci, muti e
supirstiziusi; li fimmini s'agginocchianu, chiancennu e lamintannusi a gran
vuci, comu li préfichi antichi. Li campani attaccunu lu martoriu a stisa
longa).
SIPARIU
Note. – Lijatu (legato)
– Chiuppu (pioppo) – Latinu (vale: diritto) – Móriri (morirti)
– Palumminu (palombino, niveo).
|