|
86. Huiusce modi
oratione habita Marius, postquam plebis animos arrectos videt, propere commeatu,
stipendio, armis aliisque utilibus navis onerat, cum his A. Manlium legatum
proficisci iubet. Ipse interea milites scribere, non more maiorum neque ex
classibus, sed uti libido cuiusque erat, capite censos plerosque. Id factum
alii inopia bonorum, alii per ambitionem consulis memorabant, quod ab eo genere
celebratus auctusque erat et homini potentiam quaerenti egentissimus quisque
opportunissimus, cui neque sua cara, quippe quae nulla sunt, et omnia cum
pretio honesta videntur. Igitur Marius cum aliquanto maiore numero, quam
decretum erat, in Africam profectus paucis diebus Uticam advehitur. Exercitus
ei traditur a P. Rutilio legato; nam Metellus conspectum Mari fugerat, ne
videret ea, quae audita animus tolerare nequiverat.
87. Sed consul expletis
legionibus cohortibusque auxiliariis in agrum fertilem et praeda onustum
proficiscitur, omnia ibi capta militibus donat; dein castella et oppida natura
et viris parum munita aggreditur, proelia multa, ceterum levia, alia aliis
locis facere. Interim novi milites sine metu pugnae adesse, videre fugientis
capi aut occidi, fortissimum quemque tutissimum, armis libertatem patriam
parentisque et alia omnia tegi, gloriam atque divitias quaeri. Sic brevi spatio
novi veteresque coaluere, et virtus omnium aequalis facta. At reges, ubi de
adventu Mari cognoverunt, diversi in locos difficilis abeunt. Ita Iugurthae
placuerat, speranti mox effusos hostis invadi posse, Romanos sicuti plerosque
remoto metu laxius licentiusque futuros.
88. Metellus interea
Romam profectus contra spem suam laetissimis animis accipitur, plebi
patribusque, postquam invidia decesserat, iuxta carus. Sed Marius impigre
prudenterque suorum et hostium res pariter attendere: cognoscere, quid boni
utrisque aut contra esset, explorare itinera regum, consilia et insidias eorum
antevenire, nihil apud se remissum neque apud illos tutum pati. Itaque et
Gaetulos et Iugurtham ex sociis nostris praedas agentis saepe aggressus in
itinere fuderat ipsumque regem haud procul ab oppido Cirta armis exuerat. Quae
postquam gloriosa modo neque belli patrandi cognovit, statuit urbis, quae viris
aut loco pro hostibus et adversum se opportunissimae erant, singulas
circumvenire: ita Iugurtham aut praesidiis nudatum iri, si ea pateretur, aut
proelio certaturum. Nam Bocchus nuntios
ad eum saepe miserat: velle populi Romani amicitiam; ne quid ab se hostile
timeret. Id simulaveritne, quo improvisus gravior accideret, an mobilitate
ingeni pacem atque bellum mutare solitus, parum exploratum est.
89. Sed consul, uti statuerat, oppida castellaque munita
adire, partim vi, alia metu aut praemia ostentando avertere ab hostibus. Ac
primo mediocria gerebat, existimans Iugurtham ob suos tutandos in manus
venturum. Sed
ubi illum procul abesse et aliis negotiis intentum accepit, maiora et magis
aspera aggredi tempus visum est. Erat inter ingentis solitudines oppidum magnum
atque valens nomine Capsa, cuius conditor Hercules Libys memorabatur. Eius
cives apud Iugurtham immunes, levi imperio et ob ea fidelissimi habebantur,
muniti adversum hostis non moenibus modo et armis atque viris, verum etiam
multo magis locorum asperitate. Nam
praeter oppido propinqua alia omnia vasta, inculta, egentia aquae, infesta
serpentibus, quarum vis sicuti omnium ferarum inopia cibi acrior. Ad hoc natura
serpentium ipsa perniciosa siti magis quam alia re accenditur. Eius potiendi
Marium maxima cupido invaserat, cum propter usum belli tum quia res aspera
videbatur et Metellus oppidum Thalam magna gloria ceperat, haud dissimiliter
situm munitumque, nisi quod apud Thalam non longe a moenibus aliquot fontes
erant, Capsenses una modo atque ea intra oppidum iugi aqua, cetera pluvia
utebantur. Id ibique et in omni Africa, quae procul a mari incultius agebat, eo
facilius tolerabatur, quia Numidae plerumque lacte et ferina carne vescebantur
et neque salem neque alia irritamenta gulae quaerebant: cibus illis adversum
famem atque sitim, non libidini neque luxuriae erat.
90. Igitur consul omnibus exploratis, credo dis fretus -
nam contra tantas difficultates consilio satis providere non poterat, quippe
etiam frumenti inopia temptabatur, quia Numidae pabulo pecoris magis quam aruo
student et, quodcumque natum fuerat, iussu regis in loca munita contulerant,
ager autem aridus et frugum vacuos ea tempestate, nam aestatis extremum erat -,
tamen pro rei copia satis providenter exornat. Pecus omne, quod superioribus
diebus praedae fuerat, equitibus auxiliariis agendum attribuit, A. Manlium
legatum cum cohortibus expeditis ad oppidum Laris, ubi stipendium et commeatum
locaverat, ire iubet dicitque se praedabundum post paucos dies eodem venturum.
Sic incepto suo occultato pergit ad flumen Tanain.
91. Ceterum in itinere cottidie pecus exercitui per
centurias, item turmas aequaliter distribuerat et, ex coriis utres uti fierent,
curabat; simul inopiam frumenti lenire et ignaris omnibus parare quae mox usui
forent. Denique
sexto die, cum ad flumen ventum est, maxima vis utrium effecta. Ibi castris
levi munimento positis milites cibum capere atque, uti simul cum occasu solis
egrederentur, paratos esse iubet, omnibus sarcinis abiectis aqua modo seque et
iumenta onerare. Dein postquam tempus visum, castris egreditur, noctemque totam
itinere facto consedit; idem proxima facit; dein tertia multo ante lucis
adventum pervenit in locum tumulosum ab Capsa non amplius duum milium
interuallo, ibique quam occultissime potest cum omnibus copiis opperitur. Sed
ubi dies coepit et Numidae nihil hostile metuentes multi oppido egressi,
repente omnem equitatum et cum iis velocissimos pedites cursu tendere ad Capsam
et portas obsidere iubet; deinde ipse intentus propere sequi neque milites
praedari sinere. Quae postquam oppidani cognovere, res trepidae, metus ingens,
malum improvisum, ad hoc pars civium extra moenia in hostium potestate coegere,
uti deditionem facerent. Ceterum oppidum incensum, Numidae puberes interfecti,
alii omnes venumdati, praeda militibus divisa. Id facinus contra ius belli non
avaritia neque scelere consulis admissum, sed quia locus Iugurthae opportunus,
nobis aditu difficilis, genus hominum mobile, infidum, ante neque beneficio
neque metu coercitum.
92. Postquam tantam rem Marius sine ullo
suorum incommodo peregit, magnus et clarus antea, maior atque clarior haberi
coepit. Omnia non bene consulta in virtutem trahebantur: milites, modesto
imperio habiti simul et locupletes, ad caelum ferre; Numidae magis quam
mortalem timere; postremo omnes, socii atque hostes, credere illi aut mentem
divinam esse aut deorum nutu cuncta portendi. Sed consul, ubi ea res bene
evenit, ad alia oppida pergit, pauca repugnantibus Numidis capit, plura deserta
propter Capsensium miserias igni corrumpit: luctu atque caede omnia complentur.
Denique multis locis potitus ac plerisque exercitu incruento aliam rem
aggreditur, non eadem asperitate qua Capsensium, ceterum haud secus difficilem.
Namque haud longe a flumine Muluccha, quod Iugurthae Bocchique regnum diiungebat,
erat inter ceteram planitiem mons saxeus, mediocri castello satis patens, in
immensum editus, uno perangusto aditu relicto; nam omnis natura velut opere
atque consulto praeceps. Quem locum
Marius, quod ibi regis thesauri erant, summa vi capere intendit. Sed ea res
forte quam consilio melius gesta. Nam castello virorum atque armorum satis et
magna vis [et] frumenti et fons aquae; aggeribus turribusque et aliis
machinationibus locus importunus; iter castellanorum angustum admodum, utrimque
praecisum. Ea vineae cum ingenti periculo frustra agebantur; nam cum eae paulo
processerant, igni aut lapidibus corrumpebantur. milites neque pro opere
consistere propter iniquitatem loci neque inter vineas sine periculo
administrare: optimus quisque cadere aut sauciari, ceteris metus augeri.
93. At Marius multis diebus et laboribus consumptis anxius
trahere cum animo suo, omitteretne inceptum, quoniam frustra erat, an fortunam
opperiretur, qua saepe prospere usus fuerat. Quae cum multos dies noctisque
aestuans agitaret, forte quidam Ligus, ex cohortibus auxiliariis miles
gregarius, castris aquatum egressus haud procul ab latere castelli, quod
aversum proeliantibus erat, animum advertit inter saxa repentis cocleas, quarum
cum unam atque alteram, dein plures peteret, studio legendi paulatim prope ad
summum montis egressus est. ubi postquam solitudinem intellexit, more ingeni
humani cupido difficilia faciendi animum alio vertit. Et forte in eo loco
grandis ilex coaluerat inter saxa, paulum modo prona, deinde inflexa atque
aucta in altitudinem, quo cuncta gignentium natura fert. Cuius ramis modo, modo
eminentibus saxis nisus Ligus in castelli planitiem pervenit, quod cuncti
Numidae intenti proeliantibus aderant. Exploratis omnibus, quae mox usui fore
ducebat, eadem regreditur, non temere, uti ascenderat, sed temptans omnia et
circumspiciens. Itaque Marium propere adit, acta edocet, hortatur, ab ea parte
qua ipse ascenderat castellum temptet, pollicetur sese itineris periculique
ducem. Marius cum Ligure promissa eius cognitum ex praesentibus misit. Quorum
uti cuiusque ingenium erat, ita rem difficilem aut facilem nuntiavere; consulis
animus tamen paulum arrectus. Itaque ex copia tubicinum et cornicinum numero
quinque quam velocissimos delegit et cum iis, praesidio qui forent, quattuor
centuriones, omnisque Liguri parere iubet et ei negotio proximum diem
constituit.
94. Sed ubi ex praecepto tempus visum, paratis
compositisque omnibus ad locum pergit. Ceterum illi, qui escensuri erant, praedocti
ab duce arma ornatumque mutaverant: capite atque pedibus nudis, uti prospectus
nisusque per saxa facilius foret; super terga gladii et scuta, verum ea
Numidica ex coriis, ponderis gratia simul et offensa quo levius streperent.
Igitur praegrediens Ligus saxa et si quae vetustate radices eminebant, laqueis
vinciebat, quibus allevati milites facilius escenderent, interdum timidos
insolentia itineris levare manu; ubi paulo asperior ascensus erat, singulos
prae se inermos mittere, deinde ipse cum illorum armis sequi; quae dubia nisui
videbantur, potissimus temptare ac saepius eadem ascendens descendensque, dein
statim digrediens ceteris audaciam addere. Igitur diu multumque fatigati tandem
in castellum perveniunt, desertum ab ea parte, quod omnes sicut aliis diebus
adversum hostis aderant. Marius ubi ex nuntiis quae Ligus egerat cognovit,
quamquam toto die intentos proelio Numidas habuerat, tum vero cohortatus
milites et ipse extra vineas egressus, testudine acta succedere et simul hostem
tormentis sagittariisque et funditoribus eminus terrere. At Numidae, saepe
antea vineis Romanorum subuersis, item incensis, non castelli moenibus sese
tutabantur, sed pro muro dies noctisque agitare, male dicere Romanis ac Mario
vecordiam obiectare, militibus nostris Iugurthae servitium minari, secundis
rebus feroces esse. Interim omnibus, Romanis hostibusque, proelio intentis,
magna utrimque vi pro gloria atque imperio his illis pro salute certantibus,
repente a tergo signa canere; ac primo mulieres et pueri, qui visum processerant,
fugere, deinde uti quisque muro proximus erat, postremo cuncti, armati
inermesque. Quod ubi accidit, eo acrius Romani instare, fundere ac plerosque
tantummodo sauciare, dein super occisorum corpora vadere, avidi gloriae
certantes murum petere, neque quemquam omnium praeda morari. Sic forte correcta
Mari temeritas gloriam ex culpa invenit.
|