Cap.

  1 2  |         melius neque amplius aliud in natura mortalium est, incultu
  2 4  |           quae ingenio exercentur, in primis magno usui est memoria
  3 4  |         postea quae genera hominum in senatum pervenerint, profecto
  4 4  |           neque figuram tantam vim in sese habere, sed memoria
  5 4  |         eam flammam egregiis viris in pectore crescere neque prius
  6 5  |           illustria magis magisque in aperto sint. Bello Punico
  7 5  |            Masinissa rex Numidarum in amicitiam receptus a P.
  8 5  |            et capto Syphace, cuius in Africa magnum atque late
  9 6  |            ad hoc pleraque tempora in venando agere, leonem atque
 10 6  |       atque alias feras primus aut in primis ferire: plurimum
 11 6  |            ad hoc studia Numidarum in Iugurtham accensa, ex quibus,
 12 7  |            praefecit Numidis, quos in Hispaniam mittebat. Sed
 13 7  |       saepe obviam eundo periculis in tantam claritudinem brevi
 14 7  |           sane, quod difficillimum in primis est, et proelio strenuos
 15 7  |       asperas per Iugurtham agere, in amicis habere, magis magisque
 16 7  |         habere, magis magisque eum in dies amplecti, quippe cuius
 17 8  |                   8. Ea tempestate in exercitu nostro fuere complures
 18 8  |         imperi Numidiae potiretur: in ipso maximam virtutem, Romae
 19 8  |   magnifice pro contione Iugurtham in praetorium abduxit ibique
 20 8  |         esset. Si permanere vellet in suis artibus, ultro illi
 21 9  |          haec erat: "Iugurthae tui in bello Numantino longe maxima
 22 10 |       patre, sine spe, sine opibus in meum regnum accepi, existimans
 23 10 |        amicis amicissimos fecisti. In Hispania nomen familiae
 24 10 |      eveniat, providere decet. Nam in omni certamine qui opulentior
 25 11 |         magnifice fecerant, reguli in unum convenerunt, ut inter
 26 11 |            fatigatus a fratre, vix in partem alteram transductus
 27 11 |         proximis annis adoptatione in regnum pervenisse. Quod
 28 11 |            pervenisse. Quod verbum in pectus Iugurthae altius,
 29 12 |      distribuendam. Reguli interea in loca propinqua thesauris
 30 12 |           concessere. Sed Hiempsal in oppido Thirmida forte eius
 31 12 |           introducit. Qui postquam in aedis irrupere, diversi
 32 13 |            fuerant, metus invadit. In duas partis discedunt Numidae:
 33 13 |         victus ex proelio profugit in provinciam ac deinde Romam
 34 13 |         omnis Numidiae potiebatur, in otio facinus suum cum animo
 35 13 |     adversus iram eius usquam nisi in avaritia nobilitatis et
 36 13 |     aliisque, quorum ea tempestate in senatu auctoritas pollebat,
 37 13 |     incessit, ut ex maxima invidia in gratiam et favorem nobilitatis
 38 13 |    ambiendo nitebantur, ne gravius in eum consuleretur. Igitur
 39 14 |           ducerem: si ea fecissem, in vestra amicitia exercitum
 40 14 |            probitas est neque mihi in manu fuit, Iugurtha qualis
 41 14 |       Ceteri reges aut bello victi in amicitiam a vobis recepti
 42 14 |           a vobis recepti sunt aut in suis dubiis rebus societatem
 43 14 |             patres conscripti, vos in mea iniuria despecti estis.
 44 14 |       nostra quieta erit? Semperne in sanguine ferro fuga versabitur?
 45 14 |           amici procul, spes omnis in armis erat. Postquam illa
 46 14 |         vim aut bellum expectantem in imperio vestro, sicuti videtis,
 47 14 |     effecit, ut ubivis tutius quam in meo regno essem. Ego sic
 48 14 |            maxime tutos esse. Quod in familia nostra fuit, praestitit,
 49 14 |       nostra fuit, praestitit, uti in omnibus bellis adesset vobis;
 50 14 |          uti per otium tuti simus, in vestra manu est, patres
 51 14 |             capti ab Iugurtha pars in crucem acti, pars bestiis
 52 14 |          relicta est anima, clausi in tenebris cum maerore et
 53 14 |       abunde magna praesidia nobis in vestra amicitia fore; si
 54 14 |       fugam simulare, cui licuerit in regno manere. Quod utinam
 55 14 |        illum, cuius impio facinore in has miserias proiectus sum,
 56 14 |       malis excruciatus impietatis in parentem nostrum, fratris
 57 14 |          amisisti. At ego infelix, in tanta mala praecipitatus
 58 15 |       impudentemque, veritus, quod in tali re solet, ne polluta
 59 16 |                    16. Vicit tamen in senatu pars illa, quae vero
 60 16 |        Opimius, homo clarus et tum in senatu potens, quia consul
 61 16 |     acerrime victoriam nobilitatis in plebem exercuerat. Eum Iugurtha
 62 16 |         Eum Iugurtha tametsi Romae in amicis habuerat, tamen accuratissime
 63 16 |           fides quam pecunia fuit. In divisione, quae pars Numidiae
 64 17 |         quam paucissimis absoluam. In divisione orbis terrae plerique
 65 17 |    divisione orbis terrae plerique in parte tertia Africam posuere,
 66 17 |          Europam esse, sed Africam in Europa. Ea finis habet ab
 67 18 |       sedes habebant. Sed postquam in Hispania Hercules, sicuti
 68 18 |          Persae et Armenii navibus in Africam transuecti proximos
 69 18 |        habuere, quia neque materia in agris neque ab Hispanis
 70 18 |          possessa est, victi omnes in gentem nomenque imperantium
 71 19 |   Hadrumetum Leptim aliasque urbis in ora maritima condidere;
 72 19 |          Gaetulos accepimus partim in tuguriis, alios incultius
 73 20 |         ante muneribus expleverat, in regnum Adherbalis animum
 74 20 |       deinde, cum omni multitudine in regnum suum convertit, existimans
 75 21 |         accepit, tres adulescentes in Africam legantur, qui ambos
 76 22 |                         22. Legati in Africam maturantes veniunt,
 77 22 |     Micipsa, non penuria liberorum in regnum adoptatum esse. Ceterum,
 78 23 |     intellegit omnis suas fortunas in extremo sitas, hostem infestum,
 79 24 |     efficiunt. litterae Adherbalis in senatu recitatae, quarum
 80 24 |          vos neque deos immortalis in animo habeat, sanguinem
 81 24 |        scribo, et illa, quae antea in senatu questus sum, vana
 82 25 |      recitatis fuere qui exercitum in Africam mittendum censerent
 83 25 |            Ita bonum publicum, uti in plerisque negotiis solet,
 84 25 |           devictum. legantur tamen in Africam maiores natu nobiles,
 85 25 |     nobiles, amplis honoribus usi. In quis fuit M. Scaurus, de
 86 25 |     senatus princeps. Ii, quod res in invidia erat, simul et ab
 87 25 |       scelus rapiebat. vicit tamen in avido ingenio pravum consilium.
 88 25 |   incenderet, cum paucis equitibus in provinciam venit. Ac tametsi
 89 26 |         deditionem facit. Iugurtha in primis Adherbalem excruciatum
 90 27 |          Romae cognitum est et res in senatu agitari coepta, idem
 91 27 |     obvenit. Deinde exercitus, qui in Africam portaretur, scribitur;
 92 28 |      quippe cui Romae omnia venire in animo haeserat, filium et
 93 28 |    ipsumque deditum venissent, uti in diebus proximis decem Italia
 94 28 |  deliquisset munita fore sperabat. In quis fuit Scaurus, cuius
 95 28 |      habitu supra memoravimus. Nam in consule nostro multae bonaeque
 96 28 |         Siciliam, porro ex Sicilia in Africam transuectae. Igitur
 97 29 |         pecuniae a bono honestoque in pravum abstractus est. Sed
 98 29 |            negoti Scaurum accepit, in maximam spem adductus recuperandae
 99 29 |           consule Sextius quaestor in oppidum Iugurthae Vagam.
100 29 |      Igitur rex, uti constituerat, in castra venit, ac pauca praesenti
101 29 |        invidia facti sui atque uti in deditionem acciperetur,
102 29 |      saturam sententiis exquisitis in deditionem accipitur. Sed,
103 29 |            rogandos proficiscitur. In Numidia et exercitu nostro
104 30 |                   30. Postquam res in Africa gestas quoque modo
105 30 |          potissimum ea dicam, quae in contione post reditum bestiae
106 31 |          frustra an ob rem faciam, in vestra manu situm est, Quirites.
107 31 |        quem regnum parare aiebant, in plebem Romanam quaestiones
108 31 |      vestri ordinis multi mortales in carcere necati sunt: utriusque
109 31 |          perferunt; vos, Quirites, in imperio nati aequo animo
110 31 |          iniustas, plerique caedem in vos fecisse pro munimento
111 31 |        eadem odisse, eadem metuere in unum coegit. Sed haec inter
112 31 |        igitur censes?" Vindicandum in eos, qui hosti prodidere
113 31 |           paterer, ni misericordia in perniciem casura esset.
114 31 |           sociis utuntur. Potestne in tam diversis mentibus pax
115 31 |    quaesita erunt, nisi vindicatum in noxios, quid erit relicuum,
116 31 |       bonos perditum eatis. Ad hoc in re publica multo praestat
117 32 |       atque alia huiuscemodi saepe in contione dicendo Memmius
118 32 |           haec Romae geruntur, qui in Numidia relicti a Bestia
119 32 |      agebant: tanta vis avaritiae [in] animos eorum veluti tabes
120 33 |            Romam venit. Ac tametsi in ipso magna vis animi erat,
121 33 |        infesta plebes erat et pars in vincula duci iubebat, pars,
122 33 |     facinora eius memorat, scelera in patrem fratresque ostendit.
123 33 |          habere. Si verum aperiat, in fide et clementia populi
124 34 |            tametsi multitudo, quae in contione aderat, vehementer
125 35 |        Masinissae nepos, qui, quia in dissensione regum Iugurthae
126 35 |     agitare coepit neque Iugurthae in amicis satis praesidi est,
127 35 |  deprehensus multis hortantibus et in primis Albino consule indicium
128 35 |       facti esse. Igitur, quamquam in priore actione ex amicis
129 35 |        quam vadibus consulens clam in Numidiam Bomilcarem dimittit,
130 36 |     militibus usui forent, maturat in Africam portare; ac statim
131 36 |    adventabat, Albinus Aulo fratre in castris pro praetore relicto
132 37 |        comitia impediebat. Ea mora in spem adductus Aulus, quem
133 37 |           Aulus, quem pro praetore in castris relictum supra diximus,
134 37 |         mense Ianuario ex hibernis in expeditionem evocat, magnisque
135 37 |             nam circum murum situm in praerupti montis extremo
136 38 |      perpulit, uti relicto Suthule in abditas regiones sese veluti
137 38 |            an manere tutius foret, in incerto erat. Sed ex eo
138 38 |      Iugurtha postero die cum Aulo in colloquio verba facit: tametsi
139 39 |            portaret, paucis diebus in Africam proficiscitur; nam
140 39 |       convenerat, Numidia deductus in provincia hiemabat. Postquam
141 40 |         promulgat, uti quaereretur in eos, quorum consilio Iugurtha
142 40 |          neglegisset, quique ab eo in legationibus aut imperiis
143 40 |         rei publicae: tanta libido in partibus erat. Igitur ceteris
144 40 |    rogarentur, effecerat, uti ipse in eo numero crearetur. Sed
145 41 |         civis erat: metus hostilis in bonis artibus civitatem
146 41 |       superbia incessere. Ita quod in adversis rebus optaverant
147 41 |     dignitatem, populus libertatem in libidinem vertere, sibi
148 41 |          trahere rapere. Ita omnia in duas partis abstracta sunt,
149 41 |          vis soluta atque dispersa in multitudine minus poterat.
150 42 |       addiderant, vindicare plebem in libertatem et paucorum scelera
151 42 |          aut fuga extinxit plusque in relicuum sibi timoris quam
152 43 |       affatim, denique omnia, quae in bello vario et multarum
153 43 |        rebus paratis compositisque in Numidiam proficiscitur,
154 43 |        magistratuum ante id tempus in Numidia nostrae opes contusae
155 44 |                        44. Sed ubi in Africam venit, exercitus [
156 44 |        quantum temporis aestivorum in imperio fuit, plerumque
157 44 |       publice datum vendere, panem in dies mercari; postremo quaecumque
158 44 |    ignaviae luxuriaeque probra, ea in illo exercitu cuncta fuere
159 45 |                            45. Sed in ea difficultate Metellum
160 45 |            Metellum nec minus quam in rebus hostilibus magnum
161 45 |            sustulisse: ne quisquam in castris panem aut quem alium
162 45 |       miles hastatus aut gregarius in castris neve in agmine servum
163 45 |          gregarius in castris neve in agmine servum aut iumentum
164 45 |            legatis circumire; item in agmine in primis modo, modo [
165 45 |          circumire; item in agmine in primis modo, modo [in] postremis,
166 45 |       agmine in primis modo, modo [in] postremis, saepe in medio
167 45 |         modo [in] postremis, saepe in medio adesse, ne quispiam
168 46 |     intento atque infesto exercitu in Numidiam procedit, ubi contra
169 46 |        hominum, pecora cultoresque in agris erant. Ex oppidis
170 46 |     delecta manu apud primos erat, in postremo C. Marius legatus
171 46 |     legatus cum equitibus curabat, in utrumque latus auxiliarios
172 46 |          hostium propulsarent. Nam in Iugurtha tantus dolus tantaque
173 46 |         gerens perniciosior esset, in incerto haberetur. ~
174 48 |         explorato hostium itinere, in spem victoriae adductus
175 48 |            Metelli antevenit. Erat in ea parte Numidiae, quam
176 48 |            Numidiae, quam Adherbal in divisione possederat, flumen
177 48 |            quasi collis oriebatur, in immensum pertingens, vestitus
178 49 |                         49. Igitur in eo colle, quem transuerso
179 49 |           Ibi commutatis ordinibus in dextro latere, quod proximum
180 49 |         dispertit, equitatum omnem in cornibus locat, ac pauca
181 49 |             transuersis principiis in planum deducit. ~
182 50 |           alae equitibus esse, qui in agmine principes facti erant.
183 50 |      coeperat, non confertim neque in unum sese recipiebant, sed
184 51 | processerat, cum etiam tum eventus in incerto erat. Denique omnibus
185 51 |          instare, paulatim milites in unum conducit, ordines restituit
186 51 |            quo cedentes tenderent; in armis omnia sita. Sed ne
187 52 |  praetergressus est, paulatim suos in aequum locum deducit ac,
188 53 |           tantummodo remorati, dum in elephantis auxilium putant,
189 53 |           humanae ita sese habent: in victoria vel ignavis gloriari
190 54 |                       54. Metellus in isdem castris quatriduo
191 54 |          cum cura reficit, meritos in proeliis more militiae donat,
192 54 |          militiae donat, universos in contione laudat atque agit
193 54 |     exploratum misit. At ille sese in loca saltuosa et natura
194 54 |         statuit non proeliis neque in acie sed alio more bellum
195 54 |            bellum gerendum. Itaque in loca Numidiae opulentissima
196 54 |           quippe, cuius spes omnis in fuga sita erat, sequi cogebatur
197 54 |         loca defendere nequiverat, in alienis bellum gerere. Tamen
198 54 |         capit: exercitum plerumque in isdem locis opperiri iubet,
199 54 |  subveniretur, sicuti iussi erant, in proximos collis discedunt. ~
200 55 |    exercitum more maiorum gereret, in adverso loco victor tamen
201 55 |       Albini socordia spem salutis in solitudine aut fuga coegisset
202 55 |         Mario ostendere, postremos in agmine temptare ac statim
203 55 |          agmine temptare ac statim in collis regredi, rursus aliis,
204 56 |    pugnandi fieri, urbem magnam et in ea parte, qua sita erat,
205 56 |         erat; praeterea pollicetur in tempore semet cum exercitu
206 56 |       affore. Ita compositis rebus in loca quam maxime occulta
207 56 |          iam egredientibus Romanis in porta pugnam facit, simul
208 56 |           id fecerint, postea sese in regno, illos in libertate
209 56 |        postea sese in regno, illos in libertate sine metu aetatem
210 57 |        Zamam pervenit. Id oppidum, in campo situm, magis opere
211 57 |           aggredi, cupere proelium in manibus facere. Contra ea
212 57 |         facere. Contra ea oppidani in proximos saxa voluere, sudis,
213 58 |         manu invadit; remissis qui in praesidio erant et omnia
214 58 |      eminus missa remittere, pauci in pluribus minus frustrari;
215 58 |          quam contumeliam remanere in exercitu victore neve hostis
216 58 |      vallum praecipitarentur, alii in angustiis ipsi sibi properantes
217 58 |         officerent, multis amissis in loca munita sese recepit.
218 58 |      negotio, postquam nox aderat, in castra cum exercitu revertitur. ~
219 59 |       egrederetur, equitatum omnem in ea parte, qua regis adventus
220 59 |       repente nostros invadit: qui in proximo locati fuerant,
221 59 |   equitibus permixti magnam cladem in congressu facerent. Quibus
222 60 |         acerrime niti, neque alius in alio magis quam in sese
223 60 |           alius in alio magis quam in sese spem habere; pariterque
224 60 |        Mario cognitum est - nam is in ea parte curabat -, consulto
225 61 |          esse, ab Zama discedit et in iis urbibus, quae ad se
226 61 |         imponit. Ceterum exercitum in provinciam, quae proxima
227 62 |       pactione sese regnumque suum in illius fidem tradere. Metellus
228 62 |           coepit, ad regem Bocchum in Mauretaniam abierant. Igitur
229 62 |       reputaret, quam gravis casus in servitium ex regno foret,
230 63 |            sibi peperit, semperque in potestatibus eo modo agitabat,
231 64 |  ambitiosum foret; milites, quibus in hibernis praeerat, laxiore
232 64 |            paucis diebus Iugurtham in catenis habiturum; ab imperatore
233 65 |                 65. Erat praeterea in exercitu nostro Numida quidam
234 65 |     praesidium, quod contumeliosum in eos foret, si equites Romani
235 65 |         hortatur, ut contumeliarum in imperatorem cum suo auxilio
236 65 |            suos necessarios aspere in Metellum de bello scribant,
237 66 |         allicere et eos ipsos, qui in praesidiis erant, pecunia
238 66 |          compositis inter se rebus in diem tertium constituunt,
239 66 |           palantis inermos, quippe in tali die ac sine imperio,
240 67 |        inbelles inulti obtruncari. In ea tanta asperitate saevissimis
241 67 |        comperimus, nisi, quia illi in tanto malo turpis vita integra
242 68 |      circiter hora tertia pervenit in quandam planitiem locis
243 68 |      animis eorum arrectis equites in primo late, pedites quam
244 70 |            homines fidelis mittit, in quis mollitiam socordiamque
245 70 |         monere, ne praemia Metelli in pestem conuerteret: Iugurthae
246 71 |            exercito corpore fessus in lecto quiescebat, ubi cognitis
247 71 |          aut ingenio suo opus esse in tabernaculum introiit, dormiente
248 71 |         illo epistulam super caput in puluino temere positam sumit
249 73 |         favorem addiderat. Ceterum in utroque magis studia partium
250 73 |           arcessere, Mari virtutem in maius celebrare. Denique
251 73 |         omnes, quorum res fidesque in manibus sitae erant. relictis
252 74 |            posset et novorum fidem in tanta perfidia veterum experiri
253 74 |    placebat: itinera praefectosque in dies mutare; modo adversum
254 74 |          adversum hostis, interdum in solitudines pergere; saepe
255 74 |         solitudines pergere; saepe in fuga ac post paulo in armis
256 74 |        saepe in fuga ac post paulo in armis spem habere; dubitare,
257 74 |            proelium incipitur. Qua in parte rex pugnae affuit,
258 74 |          potiti; nam ferme Numidis in omnibus proeliis magis pedes
259 75 |        perfugis et parte equitatus in solitudines, dein Thalam
260 75 | solitudines, dein Thalam pervenit, in oppidum magnum atque opulentum,
261 75 |          Thalam flumenque proximum in spatio milium quinquaginta
262 75 |           Numidae, sicuti plerique in nova deditione, officia
263 76 |       noctu profugit. Neque postea in ullo loco amplius uno die
264 77 |        valerent; ni id festinaret, in summo periculo suam salutem,
265 78 |         discordias civilis navibus in eos locos venisse, ceterum
266 78 |           Nam duo sunt sinus prope in extrema Africa, impares
267 78 |         fors tulit alta alia, alia in tempestate vadosa. Nam ubi
268 79 |                    79. Sed quoniam in eas regiones per Leptitanorum
269 79 |         atque opulenti fuere. Ager in medio harenosus, una specie;
270 79 |          discerneret. Quae res eos in magno diuturnoque bello
271 79 |         domo proficiscerentur: quo in loco inter se obvii fuissent,
272 79 |       parum cognovi. Ceterum solet in illis locis tempestas haud
273 79 |         tempestas haud secus atque in mari retinere. Nam ubi per
274 79 |         eadem condicione sese quem in locum vellent processuros.
275 79 |            obruti. Carthaginienses in eo loco Philaenis fratribus
276 80 |         Romani. Eorum multitudinem in unum cogit ac paulatim consuefacit
277 81 |                         81. Igitur in locum ambobus placitum exercitus
278 82 |     moderari linguam, vir egregius in aliis artibus nimis molliter
279 82 |   aegritudinem pati. Quam rem alii in superbiam vertebant, alii
280 83 |            aegerrime desinere; non in eiusdem potestate initium
281 85 |            assunt; mihi spes omnes in memet sitae, quas necesse
282 85 |    intellego, Quirites, omnium ora in me conuersa esse, aequos
283 85 |      Quirites. Illis difficile est in potestatibus temperare,
284 85 |            mihi, qui omnem aetatem in optimis artibus egi, bene
285 85 |         facere iam ex consuetudine in naturam vertit. bellum me
286 85 |      nullius stipendi: scilicet ut in tanta re ignarus omnium
287 85 |            etiam, cum apud vos aut in senatu verba faciunt, pleraque
288 85 |        neque bona neque mala eorum in occulto patitur. Huiusce
289 85 |     compositam orationem fore. Sed in maximo vestro beneficio
290 85 |        reticere, ne quis modestiam in conscientiam duceret. Nam
291 85 |     habuere, ibi senectutem agant, in conviviis, dediti ventri
292 85 |     superbia metus ceperit. Egomet in agmine [a]ut in proelio
293 85 |             Egomet in agmine [a]ut in proelio consultor idem et
294 85 |       vobiscum adero, meque vosque in omnibus rebus iuxta geram.
295 86 |        numero, quam decretum erat, in Africam profectus paucis
296 87 |          cohortibusque auxiliariis in agrum fertilem et praeda
297 87 |          Mari cognoverunt, diversi in locos difficilis abeunt.
298 88 |            agentis saepe aggressus in itinere fuderat ipsumque
299 89 |         Iugurtham ob suos tutandos in manus venturum. Sed ubi
300 89 |            utebantur. Id ibique et in omni Africa, quae procul
301 90 |          natum fuerat, iussu regis in loca munita contulerant,
302 91 |                        91. Ceterum in itinere cottidie pecus exercitui
303 91 |            lucis adventum pervenit in locum tumulosum ab Capsa
304 91 |           pars civium extra moenia in hostium potestate coegere,
305 92 |            Omnia non bene consulta in virtutem trahebantur: milites,
306 92 |    mediocri castello satis patens, in immensum editus, uno perangusto
307 93 |       animum alio vertit. Et forte in eo loco grandis ilex coaluerat
308 93 |         deinde inflexa atque aucta in altitudinem, quo cuncta
309 93 |      eminentibus saxis nisus Ligus in castelli planitiem pervenit,
310 94 |          multumque fatigati tandem in castellum perveniunt, desertum
311 95 |        quaestor cum magno equitatu in castra venit, quos uti ex
312 96 |         supra dictum est, postquam in Africam atque in castra
313 96 |          postquam in Africam atque in castra Mari cum equitatu
314 96 |       belli, sollertissimus omnium in paucis tempestatibus factus
315 96 |        seria cum humillimis agere, in operibus, in agmine atque
316 96 |     humillimis agere, in operibus, in agmine atque ad vigilias
317 97 |        nuntios mittit: quam primum in Numidiam copias adduceret;
318 97 |     exercitu coniuncto Marium, iam in hiberna proficiscentem,
319 97 |      contra Romanis utrumque casum in tenebris difficiliorem fore.
320 97 |        quosque fors conglobaverat, in nostros incurrunt. Qui omnes
321 98 |                          98. Neque in eo tam aspero negotio Marius
322 98 |           inter se occupat, quorum in uno castris parum amplo
323 98 |         minus hostibus conturbatis in unum contrahit, dein cunctos
324 98 |           dein cunctos pleno gradu in collem subducit. Ita reges
325 100|         Dein Marius, uti coeperat, in hiberna pergit: nam propter
326 100|      pergit: nam propter commeatum in oppidis maritimis agere
327 100|          factus, sed pariter atque in conspectu hostium quadrato
328 100|            equitatu apud dextimos, in sinistra parte [A.] Manlius
329 100|           castra munire, excubitum in porta cohortis ex legionibus,
330 100|       praeterea alios super vallum in munimentis locare, vigilias
331 101|         spes frustrata, qui copias in quattuor partis distribuerat,
332 101|            Mauros invadunt, ceteri in loco manentes ab iaculis
333 101|          corpora tegere et, si qui in manus venerant, obtruncare.
334 101|       filius eius, adduxerat neque in priore pugna, in itinere
335 101|   adduxerat neque in priore pugna, in itinere morati, affuerant,
336 101|            oblitum ostentans, quem in pugna satis impigre occiso
337 101|          barbari animos tollere et in perculsos Romanos acrius
338 101|          Tum spectaculum horribile in campis patentibus: sequi
339 102|          dubie iam victor pervenit in oppidum Cirtam, quo initio
340 102|        primum quia procul absumus, in quo offensae minimum, gratia
341 102|     officiis superes. Postremo hoc in pectus tuum demitte, numquam
342 103|            Marius interea exercitu in hibernaculis composito cum
343 103|            equitatus proficiscitur in loca sola obsessum turrim
344 103|   Romanorum proficiscuntur, deinde in itinere a Gaetulis latronibus
345 103|            profugiunt, quem consul in expeditionem proficiscens
346 103|            Sullam ob munificentiam in sese amicum rati. Nam etiam
347 103|         pariter volens; dona omnia in benignitate habebantur.
348 104|           fluxae et mobiles semper in adversa mutantur. Ceterum
349 104|            qui quaestor stipendium in Africam portaverat, duo
350 105|            levia sunt, muniti. Sed in itinere quinto denique die
351 105|             filius Bocchi, repente in campis patentibus cum mille
352 106|        statim milites cenatos esse in castris ignisque quam creberrimos
353 107|         bene pugnatum; quanto sibi in proelio minus pepercissent,
354 107|           pedibus auxilium petere, in maximo metu nudum et caecum
355 107|          Sulla iturum. Ea res, uti in tali negotio, probata; ac
356 109|            reponsurum. Deinde ambo in sua castra digressi. Sed
357 110|           sum fore uti rex maximus in hac terra et omnium, quos
358 111|            amplius valuissent, non in gratiam habituros; faciendum
359 111|      rettulisse videretur. Id adeo in promptu esse, quoniam copiam
360 112|            exquireret. Ille laetus in castra Iugurthae proficiscitur.
361 112|           ab omnibus quasi de pace in colloquium veniretur, ibique
362 112|          traderet. Cum talem virum in potestatem habuisset, tum
363 112|        ignavia sed ob rem publicam in hostium potestate relictum
364 113|        tempore et loco constituto, in colloquium uti de pace veniretur,
365 113|      obvius honoris causa procedit in tumulum facillimum visu
366 114|       certare. Sed postquam bellum in Numidia confectum et Iugurtham
367 114|          spes atque opes civitatis in illo sitae. ~