|
1.
Cum duae vitae traditae sint hominum, rustica et urbana, quidni, Pinni, dubium
non est quin hae non solum loco discretae sint, sed etiam tempore diversam
originem habeant. Antiquior enim multo rustica, quod fuit tempus, cum rura
colerent homines neque urbem haberent. Etenim vetustissimum oppidum cum sit
traditum Graecum Boeotiae Thebae, quod rex Ogyges aedificarit, in agro Romano
Roma, quam Romulus rex; nam in hoc nunc denique est ut dici possit, non cum
Ennius scripsit:
septingenti sunt paulo plus aut minus anni,
augusto augurio postquam inclita condita Roma est.
Thebae, quae ante cataclysmon Ogygi conditae
dicuntur, eae tamen circiter duo milia annorum et centum sunt. Quod tempus si
referas ad illud principium, quo agri coli sunt coepti atque in casis et
tuguriis habitabant nec murus et porta quid esset sciebant, immani numero
annorum urbanos agricolae praestant. Nec mirum, quod divina natura dedit agros,
ars humana aedificavit urbe, cum artes omnes dicantur in Graecia intra mille
annorum reperte, agri numquam non fuerint in terris qui coli possint. Neque
solum antiquior cultura agri, sed etiam melior. Itaque non sine causa maiores
nostri ex urbe in agros redigebant suos cives, quod et in pace a rusticis
Romanis alebantur et in bello ab his allevabantur. Nec sine causa terram eandem
appellabant matrem et Cererem, et qui eam colerent, piam et utilem agere vitam
credebant atque eos solos reliquos esse ex stirpe Saturni regis. Cui
consentaneum est, quod initia vocantur potissimum ea quae Cereri fiunt sacra.
Nec minus oppidi quoque nomen Thebae indicat antiquiorem esse agrum, quod ab
agri genere, non a conditore nomen ei est impositum. Nam lingua prisca et in
Graecia Aeolis Boeoti sine afflatu vocant collis tebas, et in Sabinis, quo e
Graecia venerunt Pelasgi, etiam nunc ita dicunt, cuius vestigium in agro Sabino
via Salaria non longe a Reate miliarius clivus cum appellatur tebae. Agri
culturam primo propter paupertatem maxime indiscretam habebant, quod a
pastoribus qui erant orti in eodem agro et serebant et pascebant; quae postea
creverunt peculia diviserunt, ac factum ut dicerentur alii agricolae, alii
pastores. Quae ipsa pars duplex est, tametsi ab nullo satis discreta, quod
altera est villatica pastio, altera agrestis. Haec nota et nobilis, quod et pecuaria
appellatur, et multum homines locupletes ob eam rem aut conductos aut emptos
habent saltus; altera villatica, quod humilis videtur, a quibusdam adiecta ad
agri culturam, cum esset pastio, neque explicata tota separatim, quod sicam, ab
ullo. Itaque cum putarem esse rerum rusticarum, quae constituta sunt fructus
causa, tria genera, unum de agri cultura, alterum de re pecuaria, tertium de
villaticis pastionibus, tres libros institui, e quis duo scripsi, primum ad
Fundaniam uxorem de agri cultura, secundum de pecuaria ad Turranium Nigrum; qui
reliquus est tertius de villaticis fructibus, in hoc ad te mitto, quod visus
sum debere pro nostra vicinitate et amore scribere potissimum ad te. Cum enim
villam haberes opere tectorio et intestino ac pavimentis nobilibus lithostrotis
spectandam et parum putasses esse, ni tuis quoque litteris exornati parietes
essent, ego quoque, quo ornatior ea esse posset fructu, quod facere possem,
haec ad te misi, recordatus de ea re sermones, quos de villa perfecta
habuissemus. De quibus exponendis initium capiam hinc.
2.
Comitiis aediliciis cum sole caldo ego et Q. Axius senator tribulis suffragium
tulissemus et candidato, cui studebamus, vellemus esse praesto, cum domum
rediret, Axius mihi, Dum diribentur, inquit, suffragia, vis potius villae
publicae utamur umbra, quam privati candidati tabella dimidiata aedificemus
nobis? Opinor, inquam, non solum, quod dicitur, "malum consilium
consultori est pessimum", sed etiam bonum consilium, qui consulit et qui
consulitur, bonum habendum. Itaque imus, venimus in villam. Ibi Appium Claudium
augurem sedentem invenimus in subselliis, ut consuli, siquid usus poposcisset,
esset praesto. Sedebat ad sinistram ei Cornelius Merula consulari familia ortus
et Fircellius Pavo Reatinus, ad dextram Minucius Pica et M. Petronius Passer.
Ad quem cum accessissemus, Axius Appio subridens, Recipis nos, inquit, in tuum
ornithona, ubi sedes inter aves? Ille, Ego vero, inquit, te praesertim, quoius
aues hospitales etiam nunc ructor, quas mihi apposuisti paucis ante diebus in
Villa Reatina ad lacum Velini eunti de controversiis Interamnatium et
Reatinorum. Sed non haec, inquit, villa,
quam aedificarunt maiores nostri, frugalior ac melior est quam tua illa
perpolita in Reatino? Nuncubi hic vides citrum aut aurum? Num minium aut armenium? Num quod emblema aut lithostrotum? Quae illic omnia
contra. Et cum haec sit communis universi populi, illa solius tua; haec quo
succedant e campo cives et reliqui homines, illa quo equae et asini; praeterea
cum ad rem publicam administrandam haec sit utilis, ubi cohortes ad dilectum
consuli adductae considant, ubi arma ostendant, ubi censores censu admittant
populum. Tua scilicet, inquit Axius, haec in campo Martio extremo utilis et non
deliciis sumptuosior quam omnes omnium universae Reatinae? Tua enim oblita
tabulis pictis nec minus signis; at mea, vestigium ubi sit nullum Lysippi aut
Antiphili, at crebra sartoris et pastoris. Et cum illa non sit sine fundo magno
et eo polito cultura, tua ista neque agrum habeat ullum nec bovem nec equam. Denique quid tua habet
simile villae illius, quam tuus avos ac proavos habebat? Nec enim, ut illa, faenisicia vidit arida in tabulato
nec vindemiam in cella neque in granario messim. Nam quod extra urbem est
aedificium, nihilo magis ideo est villa, quam eorum aedificia, qui habitant
extra portam Flumentanam aut in Aemilianis.
Appius subridens, Quoniam ego ignoro, inquit,
quid sit villa, velim me doceas, ne labar imprudentia, quod volo emere a M.
Seio in Ostiensi villam. Quod si ea aedificia villae non sunt, quae asinum
tuum, quem mihi quadraginta milibus emptum ostendebas aput te, non habent,
metuo ne pro villa emam in litore Seianas aedes. Quod aedificium hic me Lucius
Merula impulit ut cuperem habere, cum diceret nullam se accepisse villam, qua
magis delectatus esset, cum apud eum dies aliquot fuisset; nec tamen ibi se
vidisse tabulam pictam neque signum aheneum aut marmoreum ullum, nihilo magis
torcula vasa vindemiatoria aut serias olearias aut trapetas. Axius aspicit
Merulam et, Quid igitur, inquit, est ista villa, si nec urbana habet ornamenta
neque rustica membra? Quoi ille; Num minus villa tua erit ad angulum Velini,
quam neque pictor neque tector vidit umquam, quam in Rosea quae est polita
opere tectorio eleganter, quam dominus habes communem cum asino? Cum
significasset nutu nihilo minus esse villam eam quae esset simplex rustica,
quam eam quae esset utrumque, et ea et urbana, et rogasset, quid ex iis rebus
colligeret, Quid? inquit, si propter pastiones tuus fundus in Rosea probandus
sit, et quod ibi pascitur pecus ac stabulatur, recte villa appellatur, haec
quoque simili de causa debet vocari villa, in qua propter pastiones fructus
capiuntur magni. Quid enim refert, utrum propter oves, an propter aves fructus capias?
Anne dulcior est fructus apud te ex bubulo pecore, unde apes nascuntur, quam ex
apibus, quae ad villam Sei in alvariis opus faciunt? Et num pluris tu e villa illic
natos verres lanio vendis, quam hinc apros macellario Seius? Qui minus ego, inquit Axius, istas habere possum in
Reatina villa? Nisi si apud Seium Siculum fit mel, Corsicum in Reatino; et hic
aprum glans cum pascit empticia, facit pinguem, illic gratuita exilem. Appius:
Posse ad te fieri, inquit, Seianas pastiones non negauit Merula; ego non esse
ipse vidi. Duo enim genera cum sint pastionum, unum agreste, in quo pecuariae
sunt, alterum villaticum, in quo sunt gallinae ac columbae et apes et cetera,
quae in villa solent pasci, de quibus et Poenus Mago et Cassius Dionysius et
alii quaedam separatim ac dispersim in libris reliquerunt, quae Seius legisse
videtur et ideo ex iis pastionibus ex una villa maioris fructus capere, quam
alii faciunt ex toto fundo. Certe, inquit Merula; nam ibi vidi greges magnos
anserum, gallinarum, columbarum, gruum, pavonum, nec non glirium, piscium,
aprorum, ceterae venationis. Ex quibus rebus scriba librarius, libertus eius,
qui apparuit Varroni et me absente patrono hospitio accipiebat, in annos
singulos plus quinquagena milia e villa capere dicebat. Axio admiranti, Certe
nosti, inquam, materterae meae fundum, in Sabinis qui est ad quartum vicesimum
lapidem via Salaria a Roma. Quidni? inquit, ubi aestate diem meridie dividere
soleam, cum eo Reate ex urbe aut, cum inde venio hieme, noctu ponere castra.
Atque in hac villa qui est ornithon, ex eo uno quinque milia scio venisse
turdorum denariis ternis, ut sexaginta milia ea pars reddiderit eo anno villae,
bis tantum quam tuus fundus ducentum iugerum Reate reddit. Quid? sexaginta, inquit
Axius, sexaginta, sexaginta? derides. Sexaginta, inquam. Sed ad hunc bolum ut
pervenias, opus erit tibi aut epulum aut triumphus alicuius, ut tunc fuit
Scipionis Metelli, aut collegiorum cenae, quae nunc innumerabiles
excandefaciunt annonam macelli. Reliquis annis omnibus si non hanc expectabis
summam, spero, non tibi decoquet ornithon; neque hoc accidit his moribus nisi
raro ut decipiaris. Quotus quisque enim est annus, quo non videas epulum aut
triumphum aut collegia non epulari? Sed propter luxuriam, inquit, quodam modo
epulum cotidianum est intra ianuas Romae. Nonne
item L. Abucius, homo, ut scitis, apprime doctus, cuius Luciliano charactere
sunt libelli, dicebat in Albano fundum suum pastionibus semper vinci a villa?
Agrum enim minus decem milia reddere, villam plus vicena. Idem secundum mare,
quo loco vellet, si parasset villam, se supra centum milia e villa recepturum.
Age, non M. Cato nuper, cum Luculli accepit tutelam, e piscinis eius
quadraginta milibus sestertiis vendidit piscis? Axius, Merula mi, inquit,
recipe me quaeso discipulum villaticae pastionis. Ille: Quin simul ac promiseris
minerval, incipiam, inquit. Ego vero non
recuso, vel hodie vel ex ista pastione crebro. Appius: Credo simul ac primum ex
isto villatico pecore mortui erunt anseres aut pavones. Cui ille: Quid enim interest,
utrum morticinas editis volucres an pisces, quos nisi mortuos estis numquam?
Sed oro te, inquit, induce me in viam disciplinae villaticae pastionis ac vim
formamque eius expone.
3.
Merula non gravate, Primum, inquit, dominum scientem esse oportet earum rerum,
quae in villa circumve eam ali ac pasci possint, ita ut domino sint fructui ac
delectationi. Eius disciplinae genera sunt tria: ornithones, leporaria,
piscinae. Nunc ornithonas dico omnium alitum, quae intra parietes villae solent
pasci. Leporaria te accipere volo non ea quae tritavi nostri dicebant, ubi soli
lepores sint, sed omnia saepta, afficta villae quae sunt et habent inclusa
animalia, quae pascantur. Similiter piscinas dico eas, quae in aqua dulci aut salsa
inclusos habent pisces ad villam. Harum rerum singula genera minimum in binas
species dividi possunt: in prima parte ut sint quae terra modo sint contentae,
ut sunt pavones turtures turdi; in altera specie sunt quae non sunt contentae
terra solum, sed etiam aquam requirunt, ut sunt anseres querquedulae anates.
Sic alterum genus illud venaticum duas habet diversas species, unam, in qua est
aper caprea lepus; altera item extra villam quae sunt, ut apes cochleae glires.
Tertii generis aquatilis item species duae, partim quod habent pisces in aqua
dulci, partim quod in marina. De his sex partibus ad ista tria genera item tria
genera artificum paranda, aucupes venatores piscatores, aut ab iis emenda quae
tuorum servorum diligentia tuearis in fetura ad partus et nata nutricere
saginesque, in macellum ut perveniant. Neque non etiam quaedam adsumenda in villam sine
retibus aucupis venatoris piscatoris, ut glires cochleas gallinas. Earum rerum
cultura instituta prima ea quae in villa habetur; non enim solum augures Romani
ad auspicia primum pararunt pullos, sed etiam patres familiae rure. Secunda,
quae macerie ad villam venationis causa cluduntur et propter alvaria; apes enim
subter subgrundas ad initio villatico usae tecto. Tertiae piscinae dulces fieri
coeptae et e fluminibus captos recepere ad se pisces. Omnibus tribus his
generibus sunt bini gradus; superiores, quos frugalitas antique, inferiores,
quos luxuria posterior adiecit. Primus enim ille gradus anticus maiorum nostrum
erat, in quo essent aviaria duo dumtaxat: in plano cohors, in qua pascebantur
gallinae, et earum fructus erat ova et pulli; alter sublimis, in quo erant
columbae in turribus aut summa villa. Contra nunc aviaria sunt nomine mutato,
quod vocantur ornithones, quae palatum suave domini paravit, ut tecta maiora
habeant, quam tum habebant totas villas, in quibus stabulentur turdi ac
pavones. Sic in secunda parti ac leporario pater tuus, Axi, praeterquam
lepusculum e venatione vidit numquam. Neque enim erat magnum id saeptum, quod
nunc, ut habeant multos apros ac capreas, complura iugera maceriis concludunt.
Non tu, inquit mihi, cum emisti fundum Tusculanum a M. Pisone, in leporario
apri fuerunt multi? In tertia parti quis habebat piscinam nisi dulcem et in ea
dumtaxat squalos ac mugiles pisces? Quis contra nunc minthon non dicit sua
nihil interesse, utrum iis piscibus stagnum habeat plenum an ranis? Non
Philippus, cum ad Ummidium hospitem Casini devertisset et ei e tuo flumine
lupum piscem formosum apposuisset atque ille gustasset et exspuisset, dixit,
"Peream, ni piscem putavi esse"? Sic nostra aetas in quam luxuriam
propagavit leporaria, hac piscinas protulit ad mare et in eas pelagios greges
piscium revocavit. Non propter has appellati Sergius Orata et Licinius Murena?
Quis enim propter nobilitates ignorat piscinas Philippi, Hortensi, Lucullorum?
Quare unde velis me incipere, Axi, dic.
|