Liber VIII

Iam super Herculeas fauces nemorosaque Tempe
Haemoniae deserta petens dispendia silvae,
cornipedem exhaustum cursu stimulisque negantem
Magnus agens, incerta fugae vestigia turbat
inplicitasque errore vias. Pavet ille fragorem
motorum ventis nemorum, comitumque suorum
qui post terga redit trepidum laterique timentem
exanimat. Quamvis summo de culmine lapsus,
nondum vile sui pretium scit sanguinis esse
seque, memor fati, tantae mercedis habere
credit adhuc iugulum quantam pro Caesaris ipse
avulsa cervice daret. Deserta sequentem
non patitur tutis fatum celare latebris
clara viri facies. Multi, Pharsalica castra
cum peterent nondum fama prodente ruinas,
occursu stupuere ducis, vertigine rerum
attoniti; cladisque suae vix ipso fidelis
auctor erat. Gravis est Magno quicumque malorum
testis adest. Cunctis ignotus gentibus esse
mallet et obscuro tutus transire per urbes
nomine; sed poenas longi Fortuna favoris
exigit a misero, quae tanto pondere famae
res premit adversas fatisque prioribus urget.
Nunc festinatos nimium sibi sentit honores
actaque lauriferae damnat Sullana iuveniae;
nunc et Corycias classes et Pontica signa
deiectum meminisse piget. Sic longius aevum
destruit ingentis animos et vita superstes
imperio; nisi summa dies cum fine bonorum
adfuit et celeri praevertit tristia leto,
dedecori est fortuna prior. Quisquamne secundis
tradere se fatis audet nisi morte parata?
Litora contigerat per quae Peneius amnis
Emathia iam clade rubens exibat in aequor.
Inde ratis trepidum, ventis ac fluctibus impar,
flumineis vix tuta vacis, evexit in altum:
cuius adhuc remis quatitur Corcyra sinusque
Leucadii, Cilicum dominus terraeque Liburnae,
exiguam vector pavidus correpsit in alnum.
Conscia curarum secretae in litora Lesbi
flectere vela iubet, qua tunc tellure latebas
maestior, in mediis quam si, Cornelia, campis
Emathiae stares. Tristes praesagia curas
exagitant, trepida quatitur formidine somnus,
Thessaliam nox omnis habet; tenebrisque remotis
rupis in abruptae scopulos extremaque curris
litora; prospiciens fluctus, nutantia longe
semper prima vides venientis vela carinae,
quaerere nec quicquam de fato coniugis audes.
En ratis, ad vestros quae tendit carbasa portus!
Quid ferat ignoras; sed nunc tibi summa pavoris.
nuntius armorum tristis rumorque sinister,
victus adest coniux. Quid perdis tempora luctus?
Cum possis iam flere, times! Tunc puppe propinqua
prosiluit crimenque deum crudele notavit,
deformem pallore ducem vultusque prementem
canitiem atque atro squalentis pulvere vestis.
Obvia nox miserae caelum lucemque tenebris
abstulit, atque animam clusit dolor; omnia nervis
membra relicta labant, riguerunt corda, diuque
spe mortis decepta iacet. Iam fune ligato
litoribus lustrat vacuas Pompeius harenas.
Quem postquam propius famulae videre fideles,
non ultra gemitus tacitos incessere fatum
permisere, frustraque attollere terra
semianimem conantur eram, quam pectore Magnus
ambit et adstrictos refovet complexibus artus.
Coeperat in summum revocato sanguine corpus
Pompei sentire manus maestamque mariti
posse pati faciem; prohibet succumbere fatis
Magnus et inmodicos castigat voce dolores:
"Nobile cur robur fortunae vulnere primo
femina tantorum titulis insignis avorum
frangis? Habes aditum mansurae in saecula famae:
laudis in hoc sexu non legum iura nec arma,
unica materia est coniux miser. Erige mentem,
et tua cum fatis pietas decertet, et ipsum
quod sum victus ama; nunc sum tibi gloria maior,
a me quod fasces et quod pia turba senatus
tantaque discessit regum manus. Incipe Magnum
sola sequi. Deformis adhuc vivente marito
summus et augeri vetitus dolor: ultima debet
esse fides lugere virum. Tu nulla tulisti
bello damna meo: vivit post proelia Magnus,
sed fortuna perit; quod defles, illud amasti."
Vocibus his correpta viri vix aegra levavit
membra solo, talis gemitu rumpente querellas:
"O utinam in thalamos invisi Caesaris issem
infelix coniux et nulli laeta marito!
Bis nocui mundo; me pronuba ducit Erinys
Crassorumque umbrae, devotaque manibus illis
Assyrios in castra tuli civilia casus,
praecipitesque dedi populos cunctosque fugavi
a causa meliore deos. O maxime coniux,
o thalamis indigne meis, hoc iuris habebat
in tantum fortuna caput! Cur impia nupsi,
si miserum factura fui? Nunc accipe poenas,
sed quas sponte luam. Quo sit tibi mollius aequor,
certa fides regum totusque paratior orbis,
sparge mari comitem. Mallem felicibus armis
dependisse caput; nunc clades denique lustra,
Magne, tuas. Ubicumque iaces, civilibus armis
nostros ulta toros, ades huc atque exige poenas,
Iulia crudelis, placataque paelice caesa
Magno parce tua." Sic fata iterumque refusa
coniugis in gremium, cunctorum lumina solvit
in lacrimas. Duri flectuntur pectora Magni,
siccaque Thessaliae confudit lumina Lesbos.
Tunc Mytilenaeum pleno iam litore vulgus
adfatur Magnum: "Si maxima gloria nobis
semper erit tanti pignus servasse mariti,
tu quoque devotos sacro tibi foedere muros,
oramus, sociosque lares dignere vel una
nocte tua: fac, Magne, locum, quem cuncta revisant
saecula, quem veniens hospes Romanus adoret.
Nulla tibi subeunda magis sunt moenia victo:
omnia victoris possunt sperare favorem,
haec iam crimen habent. Quid, quod iacet insula ponto?
Caesar eget ratibus: procerum pars magna coibit
Certa loci; noto reparandum est litore fatum,
Accipe templorum cultus aurumque deorum;
accipe, si terris, si puppibus ista iuventus
aptior est; tota, quantum valet, utere Lesbo.
[Accipe: ne Caesar rapiat, tu victus habeto.]
Hoc solum crimen meritae bene detrahe terrae,
ne nostram videare fidem felixque secutus
et damnasse miser." Tali pietate virorum
laetus in adversis et mundi nomine gaudens
esse fidem: "Nullum toto mihi", dixit, "in orbe
gratius esse solum non parvo pignore vobis
ostendi; tenuit nostros hac obside Lesbos
adfectus; hic sacra domus carique penates,
hic mihi Roma fuit. Non ulla in litora puppem
ante dedi fugiens, saevi cum Caesaris iram
iam scirem meritam servata coniuge Lesbon,
non veritus tantam veniae committere vobis
materiam. Sed iam satis est fecisse nocentes.
Fata mihi totum mea sunt agitanda per orbem.
Heu nimium felix aeterno nomine Lesbos,
sive doces populos regesque admittere Magnum,
seu praestas mihi sola fidem. Nam quaerere certum est
fas quibus in terris, ubi sit scelus. Accipe, numen,
si quod adhuc mecum est, votorum extrema meorum:
da similis Lesbo populos, qui Marte subactum
non intrare suos infesto Caesare portus,
non exire vetent." Dixit maestamque carinae
inposuit comitem. Cunctos mutare putares
tellurem patriaeque solum: sic litore toto
plangitur, infestae tenduntur in aethera dextrae;
Pompeiumque minus, cuius fortuna dolorem
moverat, ast illam, quam toto tempore belli
ut civem videre suam, discedere cernens
ingemuit populus; quam vix, si castra mariti
victoris peteret, siccis dimittere matres
iam poterant oculis: tanto devinxit amore
hos pudor, hos probitas castique modestia vultus,
quod summissa animis, nulli gravis hospita turbae
stantis adhuc fati vixit quasi coniuge victo.
Iam pelago medios Titan demissus ad ignes
nec quibus abscondit nec si quibus exerit orbem
totus erat: vigiles Pompei pectore curae
nunc socias adeunt Romani foederis urbes
et varias regum mentes, nunc invia mundi
arva super nimios soles austrumque iacentis.
Saepe labor maestus curarum odiumque futuri
proiecit fessos incerti pectoris aestus,
rectoremque ratis de cunctis consulit astris,
unde notet terras, quae sit mensura secandi
aequoris in caelo, Syriam quo sidere servet,
aut quotus in Plaustro Libyam bene dirigat ignis.
Doctus ad haec fatur taciti servator Olympi:
"Signifero quaecumque fluunt labentia caelo,
numquam stante polo miseros fallentia nautas,
sidera non sequimur; sed qui non mergitur undis
axis inocciduus gemina clarissimus arcto,
ille regit puppes. Hic cum mini semper in altum
surget et instabit summis minor Ursa ceruchis,
Bosporon et Scythiae curvantem Iitora Pontum
spectamus. Quicquid descendet ab arbore summa
Arctophylax propiorque mari Cynosura feretur,
in Syriae portus tender ranis. Inde Canopos
excipit australi caelo contenta vagari,
stella timens borean; illa quoque perge sinistra
trans Pharon, in medio tanget ratis aequore Syrtim.
Sed quo vela dari, quo nunc pede carbasa tendi
nostra iubes?" Dubio contra cui pectore Magnus
"Hoc solum toto" respondit "in aequore serva,
ut sit ab Emathiis semper tua longius oris
puppis et Hesperiam pelago caeloque relinquas;
cetera da ventis. Comitem pignusque recepi
depositum: tunc certus eram quae litora vellem,
nunc portum fortuna dabit." Sic fatur; at ille
iusto vela modo pendentia cornibus aequis
torsit et in laevum puppim dedit, utque secaret,
quas Asinae cautes et quas Chios asperat, undas,
hos dedit in proram, tenet hos in puppe rudentis.
Aequora senserunt motus aliterque secante
iam pelagus rostro nec idem spectante carina
mutavere sonum. Non sic moderator equorum,
dexteriore rota laevum cum circumit axem,
cogit inoffensae currus accedere metae.
Ostendit terras Titan et sidera texit.
Sparsus ab Emathia fugit quicumque procella,
adsequitur Magnum, primusque a litore Lesbi
occurrit natus, proceium mox turba fidelis;
nam neque deiecto fatis acieque fugato
abstulerat Magno reges fortuna ministros;
terrarum dominos et sceptra Eoa tenentis
exul habet comites. Iubet ire in devia mundi
Deiotarum, qui sparsa ducis vestigia legit.
"Quando" ait "Emathiis amissus cladibus orbis,
qua Romanus erat, superest, fidissime regum,
Eoam temptare fidem populosque bibentis
Euphraten et adhuc securum a Caesare Tigrim.
Ne pigeat Magno quaerentem fata remotas
Medorum penetrare domos Scythicosque recessus
et totum mutare diem vocesque superbo
Arsacidae perferre meas: "Si foedera nobis
prisca manent mihi per Latium iurata Tonantem,
per vestros astricta magos, implete pharetras
Armeniosque arcus Geticis intendite nervis;
si vos, o Parthi, peterem cum Caspia claustra
et sequerer duros aeterni Martis Alanos,
passus Achaemeniis late decurrere campis
in tutam trepidos numquam Babylona coegi:
arva super Cyri Chaldaeique ultima regni,
qua rapidus Ganges et qua Nysaeus Hydaspes
accedunt pelago, Phoebi surgentis ab igne
iam propior quam Persis eram; tamen omnia vincens
sustinui nostris vos tantum desse triumphis,
solusque e numero iegum telluris Eoae
ex aequo me Parthus adit. Nec munere Magni
stant semel Arsacidae. Quis enim post vulnera cladis
Assyriae iustas Latii compescuit iras?
Tot meritis obstricta meis nunc Parthia ruptis
excedat claustris vetitam per saecula ripam
Zeugmaque Pellaeum. Pompeio vincite, Parthi,
Vinci Rama volet." Regem parere iubenti
ardua non piguit, positisque insignibus aulae
egreditur famulo raptos indutus amictus.
In dubiis tutum est inopem simulare tyranno;
quanto igitur mundi dominis securius aevum
verus pauper agit! Dimisso in litore rege,
ipse per Icariae scopulos Ephesonque relinquens
et placidi Colophona maris spumantia parvae
radit saxa Sami; spirat de litore Coo
aura fluens; Gnidon inde fugit claramque relinquit
Sole Rhodon magnosque sinus Telmessidos undae
conpensat media pelagi. Pamphylia puppi
occurrit tellus, nec se committere muris
ausus adhuc ullis, te primum, parva Phaselis,
Magnus adit; nam te metui vetat incola rarus
exhaustaeque domus populis, maiorque carinae
quam tua turba fuit. Tendens hinc carbasa rursus
iam Taurum Tauroque videt Dipsunta cadentem.
Crederet hoc Magnus, pacem cum praestitit undis,
et sibi consultum? Cilicum per litora tutus
parva puppe fugit. Sequitur pars magna senatus
ad profugum collecta ducem, parvisque Syhedris,
quo portu mittitque rates recipitque Selinus,
in procerum coetu tandem maesta ora resolvit
vocibus his Magnus: "Comites bellique fugaeque
atque instar patriae, quamvis in litore nudo,
in Cilicum terra, nullis circumdatus armis
consultem rebusque novis exordia quaeram,
ingentis praestate animos. Non omnis in arvis
Emathiis cecidi, nec sic mea fata premuntur
ut nequeam relevare caput cladesque receptas
excutere. An Libycae Marium potuere ruinae
erigere in fasces et plenis reddere fastis:
me pulsum leviore manu Fortuna tenebit?
Mille meae Graio volvuntur in aequore puppes,
mille duces; sparsit potius Pharsalia nostras,
quam subvertit, opes. Sed me vel sola tueri
fama potest rerum, toto quas gessimus orbe,
et nomen quod mundus amat. Vos pendite regna
viribus atque fide, Libyam, Parthosque Pharonque,
quemnam Romanis deceat succurrere rebus.
Ast ego curarum vobis arcana mearum
expromam mentisque meae quo pondera vergant.
Aetas Niliaci nobis suspecta Tyranni est:
ardua quippe fides robustos exigit annos.
Hinc anceps dubii terret sollertia Mauri;
namque memor generis Carthaginis impia proles
inminet Hesperiae, multusque in pectore vano est
Hannibal, obliquo maculat qui sanguine regnum
et Numidas contingit avos; iam supplice Varo
intumuit viditque loco Romana secundo.
Quare agite Eoum, comites, properemus in orbem.
Dividit Euphrates ingentem gurgite mundum,
Caspiaque inmensos seducunt claustra recessus,
et polus Assyrias alter noctesque diesque
vertit, et abruptum nostro mare discolor unda
Oceanusque suus. Regnandi sola voluptas;
celsior in campo sonipes et fortior arcus,
nec puer aut senior letalis tendere nervos
segnis, et a nulla mors est incerta sagitta.
Primi Pellaeas arcu fregere sarisas
Bactraque Medorum sedem, murisque superbam
Assyrias Babylona domos. Nec pila timentur
nostra nimis Parthis, audentque in bella venire
experti Scythicas Crasso pereunte pharetras.
Spicula nec solo spargunt fidentia ferro,
stridula sed multo saturantur tela veneno;
vulnera parva nocent, fatumque in sanguine summo est.
O utinam non tanta mihi fiducia saevis
esset in Arsacidis! Fatis nimis aemula nostris
fata movent Medos, multumque in gente deorum est.
Effundam populos alia tellure revulsos
excitosque suis immittam sedibus ortus.
Quod si nos Eoa fides et barbara fallent
foedera, vulgati supra commercia mundi
naufragium Fortuna ferat: non regna precabor
quae feci. Sat magna feram solacia mortis,
orbe iacens alio, nihil haec in membra cruente,
nil socerum fecisse pie. Sed cuncta revolvens
vitae fana meae, semper venerabilis illa
orbis parte fui; quantus Maeotida supra,
quantus aput Tanaim toto conspectus in ortu!
Quas magis in terras nostrum felicibus actis
nomen abit aut unde redit maiore triumpho?
Roma, fave coeptis; quid enim tibi laetius umquam
praestiterint superi, quam, si civilia Partho
milite bella geras, tantam consumere gentem
et nostris miscere malis? Cum Caesaris arma
concurrent Medis, aut me fortuna necesse est
vindicet aut Crassos."
Sic fatus murmure sentit
consilium damnasse viros; quos Lentulus omnis
virtutis stimulis et nobilitate dolendi
praecessit dignasque tulit modo consule voces:
"Sicine Thessalicae mentem fregere ruinae?
Una dies mundi damnavit fata? secundum
Emathiam lis tanta datur? iacet omne cruenti
vulneris auxilium? solos tibi, Magne, reliquit
Parthorum fortuna pedes? Quid transfuga mundi,
terrarum totos tractus caelumque perosus,
aversosque polos alienaque sidera quaeris,
Chaldaeos culture focos et barbara sacra,
Parthorum famulus? quid causa obtenditur armis
libertatis amor? miserum quid decipis orbem,
si servire potes? Te, quem Romana regentem
horruit auditu, quem captos ducere reges
vidit ab Hyrcanis Indoque a litore silvis,
deiectum fatis, humilem fractumque videbit
extolletque animos Latium vesanus in orbem,
se simul et Romam Pompeio supplice mensus?
Nil animis fatisque tuis effabere dignum;
exiget ignorans Latiae commercia linguae
ut lacrimis se, Magne, roges. Patimurne pudoris
hoc vulnus, clades ut Parthia vindicet ante
Hesperias quam Roma suas? Civilibus armis
elegit te nempe ducem: quid vulnera nostra
in Scythicos spargis populos cladesque latentes?
quid Parthos transire doces? Solacia tanti
perdit Roma mali, nullos admittere reges,
sed civi servire sua. Iuvat ire per orbem
ducentem saevas Romana in moenia gentes
signaque ab Euphrate cum Crassis capta sequentem?
Qui solus regum fato celante favorem
defuit Emathiae, nunc tantas ille lacesset
auditi victoris opes aut iungere fata
tecum, Magne, volet? Non haec fiducia genti est:
omnis in arctois populus quicumque pruinis
nascitur, indomitus bellis et mortis amator;
quicquid ad Eoos tractus mundique teporem
ibitur, emollit gentes clementia caeli.
Illic et laxas vestes et fluxa virorum
velamenta vides. Parthus per Medica rura,
Sarmaticos inter campos effusaque plano
Tigridis arva solo nulli superabilis hosti est
libertate fugae; sed non, ubi terra tumebit,
aspera conscendet montis iuga nec per opacas
bella geret tenebras incerto debilis arcu
nec franget nando violenti verticis amnem
nec tota in pugna perfusus sanguine membra
exiget aestivum calido sub pulvere solem.
Non aries illis, non ulla est machina belli,
aut fossas implere valent, Parthoque sequenti
murus erit quodcumque potest obstare sagittae.
Pugna levis bellumque fugax turmaeque vagantes
et melior cessisse loco quam pellere miles;
inlita tela dolis, nec Martem comminus usquam
ausa pati virtus, sed longe tendere nervos
et quo ferre velint permittere vulnera ventis.
Ensis habet vires, et gens quaecumque virorum
bella gerit gladiis. Nam Medos proelia prima
exarmant vacuaque iubent remeare pharetra:
Nulla manus illis, fiducia tota veneni est.
Credis, Magne, viros, quos in discrimina belli
cum ferro misisse parum est? Temptare pudendum
auxilium tanti est, toto divisus ut orbe
a terra moriare tua, tibi barbara tellus
incumbat, te parva tegant ac vilia busta,
invidiosa tamen Crasso quaerente sepulchrum?
Sed tua sors levior, quoniam mors ultima poena est
nec metuenda viris. At non Cornelia letum
infando sub rege timet. Num barbara nobis
est ignora Venus, quae ritu caeca ferarum
polluit innumeris leges et foedera taedae
coniugibus thalamique patent secreta nefandi
inter mille nurus? Epulis vesana meroque
regia non ullis exceptos legibus audet
concubitus; tot femineis complexibus unum
non lassat nox tota marem. Iacuere sorores
in regum thalamis sacrataque pignora matres.
Damnat apud gentes sceleris non sponte peracti
Oedipodionias infelix fabula Thebas:
Parthorum dominus quotiens sic sanguine mixto
nascitur Arsacides? Cui fas implere parentem,
quid rear esse nefas? Proles tam clara Metelli
stabit barbarico coniux millesima lecto.
Quamquam non ulli plus regia, Magne, vacabit
saevitia stimulata Venus titulisque virorum;
nam quo plura iuvent Parthum portenta, fuisse
hanc sciet et Crassi; ceu pridem debita fatis
Assyriis trahitur cladis captiva vetustae.
Haereat Eoae vulnus miserabile sortis:
non solum auxilium funesto ab rege petisse,
sed gessisse prius bellum civile pudebit.
Nam quod apud populos crimen socerique tuumque
maius erit quam quod vobis miscentibus arma
Crassorum vindicta perit? Incurrere cuncti
debuerant in Bactra duces et, ne qua vacarent
arma, vel arctoum Dacis Rhenique catervis
imperii nudare latus, dum perfida Susa
in tumulos prolapsa ducum Babylonque iaceret.
Assyriae paci finem, Fortuna, precamur;
et, si Thessalia bellum civile peractum est,
ad Parthos qui vicit eat. Gens unica mundi est
de qua Caesareis possim gaudere triumphis.
Non tibi, cum primum gelidum transibis Araxen,
umbra senis maesti Scythicis confixa sagittis
ingeret has voces? "Tu, quem post funera nostra
ultorem cinerum nudae speravimus umbrae,
ad foedus pacemque venis?" Tunc plurima cladis
occurrent monimenta tibi: quae moenia trunci
lustrarunt cervice duces, ubi nomina tanta
obruit Euphrates et nostra cadavera Tigris
detulit in terras ac reddidit. Ire per ista
si potes, in media socerum quoque, Magne, sedentem
Thessalia placare potes. Quin respicis orbem
Romanum? Si regna times proiecta sub austro
infidumque Iubam, petimus Pharon arvaque Lagi.
Syrtibus hinc Libycis tuta est Aegyptos; at inde
gurgite septeno rapidus mare summovet amnis.
Terra suis contenta bonis, non indiga mercis
aut Iovis; in solo tanta est fiducia Nilo.
Sceptra puer Ptolomaeus habet tibi debita, Magne,
tutelae commissa tuae. Quis nominis umbram
horreat? innocua est aetas; ne iura fidemque
respectumque deum veteri speraveris aula:
nil pudet adsuetos sceptris, mitissima sors est
regnorum sub rege novo." Non plura locutus
impulit huc animos. Quantum spes ultima rerum
libertatis habet! Victa est sententia Magni.
Tum Cilicum liquere solum Cyproque citatas
immisere rates, nullas cui praetulit aras
undae diva memor Paphiae, si nunina nasci
credimus aut quemquam fas est coepisse deorum.
Haec ubi deseruit Pompeius litora, totos
emensus Cypri scopulos quibus exit in austrum,
inde maris vasti transverso vertitur aestu;
nec tenuit gratum nocturno lumine montem
infimaque Aegypti pugnaci litora velo
vix tetigit, qua dividui pars maxima Nili
in vaca decurrit Pelusia septimus amnis.
Tempus erat quo Libra pares examinat horas,
non uno plus aequa die, noctique rependit
lux minor hibernae verni solacia damni.
Conperit ut regem Casio se monte tenere,
flectit iter; nec Phoebus adhuc nec carbasa languent.
Iam rapido speculator eques per litora cursu
hospitis adventu pavidam compleverat aulam.
Consilii vix tempus erat; tamen omnia monstra
Pellaeae coiere domus, quos inter Acoreus
iam placidus senio fractisque modestior annis
(hunc genuit custos Nili crescentis in arva
Memphis vana sacris; illo cultore deorum
lustra suae Phoebes non unus vixerat Apis)
consilii vox prima fuit meritumque fidemque
sacraque defuncti iactavit pignora patris.
Sed melior suadere malis et nosse tyrannos
ausus Pompeium leto damnare Pothinus:
"Ius et fas multos faciunt, Ptolomaee, nocentes;
dat poenas laudata fides, cura sustinet", inquit,
"quos fortuna premit. Fatis accede deisque
et cole felices, miseros fuge. Sidera terra
ut distant et flamma mari, sic utile recto.
Sceptrorum vis tota perit, si pendere iusta
incipit, evertitque arces rcspectus honesti.
Libertas scelerum est, quae regna invisa tuetur,
sublatusque modus gladiis. Facere omnia saeve
non inpune licet, nisi cum facis. Exeat aula
qui vult esse pius. Virtus et summa potestas
non coeunt; semper metuet quem saeva pudebunt.
Non inpune tuos Magnus contempserit annos,
qui te nec victos arcere a litore nostro
posse putat. Neu nos sceptris privaverit hospes,
pignora surit propiora tibi: Nilumque Pharonque,
si regnare piget, damnatae redde sorori.
Aegyptum certe Latiis tueamur ab armis.
Quicquid non fuerit Magni, dum bella geruntur,
Nec victoris erit. Toto iam pulsus ab orbe,
postquam nulla manet rerum fiducia, quaerit
cum qua gente cadat. Rapitur civilibus umbris.
Nec soceri tantum arma fugit: fugit ora senatus,
cuius Thessalicas saturat pars magna volucres,
et metuit gentes, quas uno in sanguine mixtas
deseruit, regesque timet, quorum omnia mersit;
Thessaliaeque reus nulla tellure receptus
sollicitat nostrum, quem nondum perdidit, orbem.
Iustior in Magnum nobis, Ptolomaee, querellae
causa data est: quid sepositam semperque quietam
crimine bellorum maculas Pharon arvaque nostra
victori suspecta facis? cur sola cadenti
haec placuit tellus, in quam Pharsalica fata
conferres poenasque tuas? Iam crimen habemus
purgandum gladio: quod nobis sceptra senatus
te suadente dedit, votis tua fovimus arma.
Hoc ferrum, quod fata iubent proferre, paravi
non tibi, sed victo; feriam tua viscera, Magne,
malueram soceri: rapimur quo cuncta feruntur.
Tene mihi dubitas an sit violare necesse,
cum liceat? Quae te nostri fiducia regni
huc agit, infelix? Populum non cernis inermem
arvaque vix refugo fodientem mollia Nilo?
Metiri sua regna decet viresque fateri.
Tu, Ptolomaee, potes Magni fulcire ruinam,
sub qua Roma iacet? bustum cineresque movere
Thessalicos audes bellumque in regna vocare?
Ante aciem Emathiam nullis accessimus armis:
Pompei nunc castra placent, quae deserit orbis?
nunc victoris opes et cognita fata lacessis?
Adversis non desse decet, sed laeta secutos;
nulla fides umquam miseros elegit amicos."
Adsensere omnes sceleri. Laetatur honore
rex puer insueto, quod iam sibi tanta iubere
permittant famuli. Sceleri delectus Achillas,
perfida qua tellus Casiis excurrit harenis
et vaca testantur iunctas Aegyptia Syrtes,
exiguam sociis monstri gladiisque carinam
instruit. O superi, Nilusne et barbara Memphis
et Pelusiaci tam mollis turba Canopi
hos animos! Sic fata premunt civilia mundum?
sic Romana iacent? Ullusne in cladibus istis
est locus Aegypto, Phariusque admittitur ensis?
Hanc certe servate fidem, civilia bella:
cognatas praestate manus externaque monstra
pellite, si meruit tam claro nomine Magnus
Caesaris esse nefas. Tanti, Ptolomaee, ruinam
nominis haut metuis caeloque tonante profanas
inseruisse manus, inpure ac semivir, audes?
Non domitor mundi nec ter Capitolia curru
invectus regumque potens vindexque senatus
victorisque gener: Phario satis esse tyranno
quod poterat, Romanus erat. Quid viscera nostra
scrutaris gladio? Nescis, puer inprobe, nescis,
quo tua sit fortuna loco; iam iure sine ullo
Nili sceptra tenes; cecidit civilibus armis,
qui tibi regna dedit. Iam vento vela negarat
Magnus et auxilio remorum infanda petebat
litora; quem contra non longa vecta biremi
appulerat scelerata manus, Magnoque patere
fingens regna Phari, celsae de puppe carinae
in parvam iubet ire ratem litusque malignum
incusat bimaremque vacis frangentibus aestum,
qui vetet externas terris adpellere classes.
Quod nisi fatorum leges intentaque iussu
ordinis aeterni miserae vicinia mortis
damnatum leto traherent ad litora Magnum,
non ulli comitum sceleris praesagia derant:
quippe fides si pura foret, si regia Magno,
sceptrorum auctori, vera pietate pateret,
venturum tota Pharium cum classe tyrannum.
Sed cedit fatis classemque relinquere iussus
obsequitur, letumque iuvat praeferre timori.
Ibat in hostilem praeceps Cornelia puppem,
hoc magis inpatiens egresso desse marito
quod metuit clades. "Remane, temeraria coniux,
et tu, nate, precor, longeque e litore casus
expectate meos et in hac cervice tyranni
explorate fidem." Dixit; sed surda vetanti
tendebat geminas amens Cornelia palmas:
"Quo sine ire, crudelis, abis? Iterumne relinquor,
Thessalicis summota malis? Numquam omine laeto
distrahimur miseri. Poteras non flectere puppim,
cum fugeres, alio latebrisque relinquere Lesbi,
omnibus a terris si nos arcere parabas?
An tantum in fluctus placeo comes?" Haec ubi frustra
effudit, prima pendet tamen anxia puppe
attonitoque metu nec quoquam avertere visus
nec Magnum spectare potest. Stetit anxia classis
ad ducis eventum, metuens non arma nefasque
sed ne summissis precibus Pompeius adoret
sceptra sua donata manu. Transire parantem
Romanus Pharia miles de puppe salutat
Septimius, qui (pro superum pudor!) arma satelles
regia gestabat posito deformia pilo,
immanis, violentus, atrox nullaque ferarum
mitior in caedes. Quis non, Fortuna, putasset
parcere te populis, quod bello haec dextra vacaret,
Thessaliaque procul tam noxia tela fugasses?
Disponis gladios, ne quo non fiat in orbe,
heu! facinus civile tibi. Victoribus ipsis
dedecus et numquam superum caritura pudore
fabula: Romanus regi sic paruit ensis,
Pellaeusque puer gladio tibi colla recidit,
Magne, tuo. Qua posteritas in saecula mittet
Septimium fama? Scelus hoc quo nomine dicent,
qui Bruti dixere nefas? Iam venerat horae
terminus extremae, Phariamque ablatus in alnum
perdiderat iam iura sui. Tum stringere ferrum
regia monstra parant. Ut vidit comminus ensis,
involvit vultus atque, indignatus apertum
Fortunae praebere, caput; tunc lumina pressit
continuitque animam, ne quas effundere voces
vellet et aeternam fletu corrumpere famam.
Sed postquam mucrone latus funestus Achillas
perfodit, nullo gemitu consensit ad ictum
despexitque nefas servatque immobile corpus
seque probat moriens atque haec in pectore volvit:
"Saecula Romanos numquam tacitura labores
attendunt, aevumque sequens speculatur ab omni
orbe ratem Phariamque fidem: nunc consule famae.
Fata tibi longae fluxerunt prospera vitae;
ignorant populi, si non in morte probaris,
an scieris adversa pati. Ne cede pudori
auctoremque dole fati: quacumque feriris,
crede manum soceri. Spargant lacerentque licebit,
sum tamen, o superi, felix, nullique potestas
hoc auferre deo. Mutantur prospera vita:
non fit morte miser. Videt hanc Cornelia caedem
Pompeiusque meus. Tanto patientius, oro,
clude, dolor, gemitus; natus coniuxque peremptum,
si mirantur, amant." Talis custodia Magno
mentis erat; ius hoc animi morientis habebat.
At non tam patiens Cornelia cernere saevum,
Quam perferre, nefas, miserandis aethera complet
vocibus: "O coniux, ego te scelerata peremi.
Letiferae tibi causa morae fuit avia Lesbos,
et prior in Nili pervenit litora Caesar;
nam cui ius alii sceleris? Sed quisquis in istud
a superis immisse caput vel Caesaris irae
vel tibi prospiciens, nescis, crudelis, ubi ipsa
viscera sint Magni; properas atque ingeris ictus,
qua votum est victo. Poenas non morte minores
pendat et ante meum videat caput. Haut ego culpa
libera bellorum, quae matrum sola per undas
et per castra comes nullis absterrita fatis,
victum, quod reges etiam timuere, recepi.
Hoc merui, coniux, in tuta puppe relinqui?
perfide, parcebas? te fata extrema petente
vita digna fui? Moriar, nec munere regis.
Aut mihi praecipitem, nautae, permittite saltum,
aut laqueum colla tortosque aptare rudentis,
aut aliquis Magno dignus comes exigat ensem;
Pompeio praestare potest quod Caesaris armis
imputet. O saevi, properantem in fata tenetis?
Vivis adhuc, coniux, et iam Cornelia non est
iuris, Magne, sui: prohibent accersere mortem,
servor victori." Sic fata interque suorum
lapsa manus rapitur trepida fugiente carina.
At Magni cum terga sonent et pectora ferro,
permansisse decus sacrae venerabile formae
iratamque deis faciem, nil ultima mortis
ex habitu vultuque viri mutasse fatentur
qui lacerum videre caput. Nam saevus in ipso
Septimius sceleris maius scelus invenit actu
ac retegit sacros scisso velamine vultus
semianimis Magni spirantiaque occupat ora
collaque in obliquo ponit languentia transtro.
Tunc nervos venasque secat nodosaque frangit
ossa diu; nondum artis erat caput ense rotare.
At postquam trunco cervix abscisa recessit,
vindicat hoc Pharius dextra gestare satelles.
Degener atque operae miles Romane secundae,
Pompei diro sacrum caput ense recidis,
ut non ipse feras! summi fata pudoris!
Impius ut Magnum nosset puer, illa verenda
regibus hirta coma et generosa fronte decora
caesaries comprensa manu est, Pharioque veruto,
dum vivunt vultus atque os in murmura pulsant
singultus animae, dum lumina nuda rigescunt,
suffixum caput est, quo numquam bella iubente
pax fuit; hoc leges Campumque et rostra movebat,
hac facie Fortuna tibi Romana placebas.
Nec satis infando fuit hoc vidisse tyranno,
vult sceleris superesse fidem. Tunc arte nefanda
summota est capiti tabes, raptoque cerebro
adsiccata cutis, putrisque effluxit ab alto
umor, et infuso facies solidata veneno est.
Ultima Lageae stirpis perituraque proles,
degener, incestae sceptris cessure sorori,
cum tibi sacrato Macedon servetur in antro
et regum cineres extructo monte quiescant,
cum Ptolomaeorum manes seriemque pudendam
pyramides claudant indignaque Mausolea,
litora Pompeium feriunt, truncusque vacosis
huc illuc iactatur aquis! Adeone molesta
totum cura fuit socero servare cadaver?
Hac Fortuna fide Magni tam prospera fata
pertulit, hac illum summo de culmine rerum
morte petit cladesque omnis exegit in uno
saeva die, quibus inmunes tot praestitit annos
Pompeiusque fuit qui numquam mixta videret
laeta malis, felix nullo turbante deorum
et nullo parcente miser; semel impulit illum
dilata Fortuna manu. Pulsatur harenis,
carpitur in scopulis hausto per vulnera fluctu,
ludibrium pelagi, nullaque manente figura
una nota est Magno capitis iactura revulsi,
Ante tamen Pharias victor quam tangat harenas
Pompeio raptim tumulum fortuna paravit,
ne iaceat nullo vel ne meliore sepulchro:
e latebris pavidus deeurrit ad aequora Cordas;
quaestor ab Idalio Cinyraeae litore Cypri
infaustus Magni fuerat comes. Ille per umbras
ausus ferre gradum victum pietate timorem
conpulit, ut mediis quaesitum corpus in undis
duceret ad terram traheretque in litora Magnum.
Lucis maesta parum per densas Cynthia nubes
praebebat; cano sed discolor aequore truncus
conspicitur. Tenet ille ducem complexibus artis
eripiente mari; tune victus pondere tanto
expectat fluctus pelagoque iuvante cadaver
impellit. Postquam sicco iam litore sedit,
incubuit Magno lacrimasque effundit in omne
vulnus et ad superos obscuraque sidera fatur:
"Non pretiosa petit cumulato ture sepulchra
Pompeius, Fortuna, tuus, non pinguis ad astra
ut ferat e membris Eoos fumus odores,
ut Romana suum gestent pia colla parentem,
praeferat ut veteres feralis pompa triumphos,
ut resonent tristi cantu fora, totus ut ignes
proiectis maerens exercitus ambiat armis.
Da vilem Magno plebei funeris arcam,
quae lacerum corpus siccos effundat in ignes;
robora non desint misero nec sordidus ustor.
Sit satis, o superi, quod non Cornelia fuso
crine iacet subicique facem complexa maritum?
imperat, extremo sed abest a munere busti
infefix coniux nec adhuc a litore longe est."
Sic fatus parvos iuvenis procul aspicit ignes
corpus vile suis nullo custode cremantis.
Inde rapit flammas semustaque robora membris
subducit. "Quaecumque es," ait, "neglecta nec ulli
cara tuo, sed Pompeio felicior umbra,
quod iam conpositum violat manus hospita bustum,
da veniam; si quid sensus post fata relictum,
cedis et ipsa rogo paterisque haec damna sepulchri,
teque pudet sparsis Pompei manibus uri."
Sic fatus plenusque sinus ardente favilla
pervolat ad truncum, qui fluctu paene relatus
litore pendebat. Summas dimovit harenas
et collecta procul lacerae fragmenta carinae
exigua trepidus posuit scrobe. Nobile corpus.
robora nulla premunt, nulla strue membra recumbunt;
admotus Magnum, non subditus, accipit ignis.
Ille sedens iuxta flammas: "O maxime", dixit,
"ductor et Hesperii maiestas nominis una,
si tibi iactatu pelagi, si funere nullo
tristior iste rogus, manes animamque potentem
officiis averte meis: iniuria fati
hoc fas esse iubet; ne ponti belua quicquam,
ne fera, ne volucres, ne saevi Caesaris ira
audeat; exiguam, quantum potes, accipe flammam:
Romana succensa manu est. Fortuna recursus
si det in Hesperiam, non hac in sede quiescent
tam sacri cineres; sed te Cornelia, Magne,
accipiet nostraque manu transfundet in urnam.
Interea parvo signemus litora saxo,
ut nota sit busti; si quis placare peremptum
forte volet plenos et reddere mortis honores,
inveniat trunci cineres et norit harenas,
ad quas, Magne, tuum referat caput." Haec ubi fatus,
excitat invalidas admoto fomite flammas.
Carpitur et lentum Magnus destillat in ignem
tabe fovens bustum. Sed iam percusserat astra
aurorae praemissa dies: ille ordine rupto
funeris attonitus latebras in litore quaerit.
Quam metuis, demens, isto pro crimine poenam,
quo te Fama loquax omnis accepit in annos?
Condita laudabit Magni soeer impius ossa.
I modo securus veniae fassusque sepulehrum
posce caput. Cogit pietas imponere finem
officio. Semusta rapit resolutaque nondum
ossa satis nervis et inustis plena medullis
aequorea restinguit aqua congestaque in unum
parva clusit humo. Tunc, ne levis aura retectos
auferret cineres, saxo conpressit harenam,
nautaque ne bustum religato fune moveret,
inscripsit sacrum semusto stipite nomen:
"Hic situs est Magnus". Placet hoc, Fortuna, sepulchrum
dicere Pompei, quo condi maluit illum,
quam terra caruisse socer? Temeraria dextra,
cur obicis Magno tumulum manesque vagantis
includis? Situs est, qua terra extrema refuso
pendet in Oceano: Romanum nomen et omne
imperium Magno tumuli est modus; obrue saxa
crimine plena deum: si tota est Herculis Oete
et iuga tota vacant Bromio Nyseia, quare
unus in Aegypto est Magni lapis? omnia Lagi
rura tenere potest. Si nullo caespite nomen
haeserit, erremus populi cinerumque tuorum,
Magne, metu nullas Nili calcemus harenas.
Quod si tam sacro dignaris nomine saxum,
adde actus tantos monumentaque maxima rerum,
adde trucis Lepidi motus Alpinaque bella
armaque Sertori revocato consule victa
et currus quos egit eques, commercia tuta
gentibus et pavidos Cilicas maris; adde subactam
barbariem gentesque vagas et quicquid in euro
regnorum boreaque iacet. Die semper ab armis
civilem repetisse togam, ter curribus actis
contentum multos patriae donasse triumphos.
Quis capit haec tumulus? Surgit miserabile bustum
non ullis plenum titulis, non ordine tanto
fastorum, solitumque legi super alta deorum
culmina et extructos spoliis hostilibus arcus
haut procul est ima Pompei nomen harena
depressum tumulo, quod non legat advena rectus,
quod nisi monstratum Romanus transeat hospes.
Noxia civili tellus Aegyptia fato,
haut equidem inmerito Cumanae carmine vatis
cautum, ne Nili Pelusia tangeret ora
Hesperius miles ripasque aestate tumentis.
Quid tibi, saeva, precer pro tanto crimine, tellus?
Vertat aquas Nilus, quo nascitur, orbe retentus,
et steriles egeant hibernis imbribus agri,
totaque in Aethiopum putres solvaris harenas.
Nos in templa tuam Romana accepimus Isim.
semideosque canes et sistra iubentia luctus
et, quem tu plangens hominem testaris, Osirim:
tu nostros, Aegypte, tenes in pulvere manes.
Tu quoque, cum saevo dederis iam templa tyranno,
nondum Pompei cineres, o Roma, petisti;
exul adhuc iacet umbra ducis. Si saecula prima
victoris timuere minas, nunc excipe saltem
ossa tui Magni, si nondum subruta fluctu
invisa tellure sedent. Quis busta timebit ?
quis sacris dignam movisse verebitur umbram?
Imperet hoc nobis utinam scelus et velit uti
nostro Roma sinu: satis o nimiumque beatus,
si mini contingat manes transferre revulsos
Ausoniam, si tale ducis violare sepulchrum.
Forsitan aut sulco sterili cum poscere finem
a superis aut Roma volet feralibus austris
ignibus aut nimiis aut terrae tecta moventi,
consilio iussuque deum transibis in urbem,
Magne, tuam, summusque feret tua busta sacerdos.
Nam quis ad exustam Cancro torrente Syenen
ibit et imbrifera siccas sub Pliade Thebas
spectator Nili, quis rubri stagna profundi
aut Arabum portus mercis mutator Eoae,
Magne, petet, quem non tumuli venerabile saxum
et cinis in summis forsan turbatus harenis
avertet manesque tuos placare iubebit
et Casio praeferre Iovi? Nil ista nocebunt
famae busta tuae: templis auroque sepultus
vilior umbra fores. Nunc es pro numine summo
hoc tumulo, Fortuna, iacens: augustius aris
victoris Libyco pulsatur in aequore saxum.
Tarpeis qui saepe deis sua tura negarunt,
inclusum Tusco venerantur caespite fulmen.
Proderit hoc olim, quod non mansura futuris
ardua marmoreo surrexit pondere moles.
Pulveris exigui sparget non longa vetustas
congeriem, bustumque cadet, mortisque peribunt
argumenta tuae. Veniet felicior aetas,
qua sit nulla fides saxum monstrantibus illud,
atque erit Aegyptus populis fortasse nepotum
tam mendax Magni tumulo, quam Creta Tonantis.