Liber IX

At non in Pharia manes iacuere favilla
nec cinis exiguus tantam conpescuit umbram:
prosiluit busto semustaque membra relinquens
degeneremque rogum sequitur convexa Tonantis;
qua niger astriferis conectitur axibus aer,
quodque patet terras inter lunaeque meatus,
semidei manes habitant, quos ignea virtus
innocuos vita patientes aetheris imi
fecit et aeternos animam collegit in orbes:
non illuc auro positi nec ture sepulti
perveniunt. Illic postquam se lumine vero
implevit, stellasque vagas miratus et astra
fixa polis, vidit quanta sub nocte iaceret
nostra dies, risitque sui ludibria trunci.
Hinc super Emathiae campos et signa cruenti
Caesaris ac sparsas volitavit in aequore classes
et scelerum vindex in sancto pectore Bruti
sedit et invicti posuit se mente Catonis.
Ille, ubi pendebant casus dubiumque manebat,
quem dominum mundi facerent civilia bella,
oderat et Magnum, quamvis comes isset in arma
auspiciis raptus patriae ductuque senatus;
at post Thessalicas clades iam pectore toto
Pompeianus erat. Patriam tutore carentem
excepit, populi trepidantia membra refovit,
ignavis manibus proiectos reddidit enses
nec regnum cupiens gessit civilia bella
nec servire timens. Nil causa fecit in armis
ille sua: totae post Magni funera partes
libertatis erant; quas ne per litora fusas
colligeret rapido victoria Caesaris actu,
Corcyrae secreta petit ac mille carinis
abstulit Emathiae secum fragmenta ruinae.
Quis ratibus tantis fugientia crederet ire
agmina? quis pelagus victas artasse carinas?
Dorida tunc Malean et apertam Taenaron umbris,
inde Cythera petit, boreaque urgente carinas
Creta fugit: Dictaea legit cedentibus undis
litora. Tunc ausum classi praecludere portus
impulit ac saevas meritum Phycunta rapinas
sparsit et hinc placidis alto delabitur auris
in litus, Palinure, tuum (neque enim aequore tantum
Ausonio monumenta tenes, portusque quietos
testatur Libye Phrygio placuisse magistro),
cum procul ex alto tendentes vela carinae
ancipites tenuere animos, sociosne malorum
an veherent hostes; praeceps facit omne timendum
victor et in nulla non creditur esse carina.
Ast illae puppes luctus planctusque ferebant
et mala vel duri lacrimas motura Catonis.
Nam postquam frustra precibus Cornelia nautas
privignique fugam tenuit, ne forte repulsus
litoribus Phariis remearet in aequora truncus,
ostenditque rogum non iusti flamma sepulchri,
"Ergo indigna fui", dixit "Fortuna, marito
accendisse rogum gelidosque effusa per artus
incubuisse viro, laceros exurere crines
membraque dispersi pelago conponere Magni,
vulneribus cunctis largos infundere fletus,
ossibus et tepida vestes implere favilla,
quicquid ab extincto licuisset tollere busto,
in templis sparsura deum? Sine funeris ullo
ardet honore rogus; manus hoc Aegyptia forsan
obtulit officium grave manibus. O bene nudi
Crassorum cineres! Pompeio contigit ignis
invidia maiore deum. Similisne malorum
sors mihi semper erit? Numquam dare iusta licebit
coniugibus? numquam plenas plangemus ad urnas?
Quid porro tumulis opus est aut ulla requiris
instrumenta, dolor? Non toto in pectore portas,
impia, Pompeium? non imis haeret imago
visceribus? Quaerat cineres victura superstes.
Nunc tamen, hinc longe qui fulget luce maligna,
ignis adhuc aliquid Phario de litore surgens
ostendit mihi, Magne, tui; iam flamma resedit,
Pompeiumque ferens vanescit solis ad ortus
fumus, et invisi tendunt mini carbasa venti.
Non mihi nunc tellus, Pompeio si qua triumphos
victa dedit, non alta terens Capitolia currus
gratior; elapsus felix de pectore Magnus:
hunc volumus quem Nilus habet, terraeque nocenti
non haerere queror; crimen commendat harenas.
[Linquere, si qua rides, Pelusia litora nolo.]
Tu pete bellorum casus et signa per orbem,
Sexte, paterna move; namque haec mandata reliquit
Pompeius vobis in nostra condita cura:
"Me cum fatalis leto damnaverit hora,
excipite, o nati, bellum civile, nec umquam,
dum terris aliquis nostra de stirpe manebit,
Caesaribus regnare vacet. Vel sceptra vel urbes
libertate sua validas inpellite fama
nominis; has vobis partes, haec arma relinquo.
Inveniet classes quisquis Pompeius in undas
venerit, et noster nullis non gentibus heres
bella dabit; tantum indomitos memoresque paterni
iuris habete animos. Uni parere decebit,
si faciet partes pro libertate, Catoni."
Exsolvi tibi, Magne, fidem, mandata peregi.
Insidiae valuere tuae, deceptaque vixi,
ne mihi commissas auferrem perfida voces.
Iam nunc te per inane chaos, per Tartara, coniux,
si sunt ulla, sequar: quam longo tradita leto,
incertum est: poenas animae vivacis ab ipsa
ante feram. Potui cernens tua funera, Magne,
non fugere in mortem: planctu contusa peribit,
effluet in lacrimas, numquam veniemus ad enses
aut laqueos aut praecipites per inania iactus;
turpe mori post te solo non posse dolore."
Sic ubi fata, caput ferali obduxit amictu
decrevitque pati tenebras puppisque cavernis
delituit saevumque arte conplexa dolorem
perfruitur lacrimis et amat pro coniuge luctum.
Illam non fluctus stridensque rudentibus eurus
movit et exsurgens ad summa pericula clamor,
votaque sollicitis faciens contraria nautis
conposita in mortem iacuit favitque procellis.
Prima ratem Cypros spumantibus accipit undis;
inde tenens pelagus, sed iam moderatior, eurus
in Libycas egit sedes et castra Catonis.
Tristis, ut in multo mens est praesaga timore,
aspexit patrios comites a litore Magnus
et fratrem; medias praeceps tunc fertur in undas:
"Dic ubi sit, germane, parens; stat summa caputque
orbis an occidimus Romanaque Magnus ad umbras
abstulit?" Haec fatur; quem contra talia frater:
"O felix, quem sors alias dispersit in oras
quique nefas audis: oculos, germane, nocentis
spectato genitore fero. Non Caesaris armis
occubuit dignoque perit auctore ruinae:
rege sub impuro Nilotica rura tenente
hospitii fretus superis et munere tanto
in proavos cecidit donati victima regni.
Vidi ego magnanimi lacerantes pectora patris
nec credens Pharium tantum potuisse tyrannum
litore Niliaco socerum iam stare putavi.
Sed me nec sanguis nec tantum vulnera nostri
adfecere senis, quantum gestata per urbem
ora ducis, quae transfixo sublimia pilo
vidimus: haec fama est oculis victoris iniqui
servari, scelerisque fidem quaesisse tyrannum.
Nam corpus Phariaene canes avidaeque volucres
distulerint, an furtivus, quem vidimus, ignis
solverit, ignoro. Quaecumque iniuria fati
abstulit hos artus, superis haec crimina dono;
servata de parte queror." Cum talia Magnus
audisset, non in gemitus lacrimasque dolorem
effudit iustaque furens pietate profatur:
"Praecipitate rates e sicco litore, nautae;
classis in adversos erumpat remige ventos,
ite, duces, mecum; nusquam civilibus armis
tanta fuit merces, inhumatos condere manes,
sanguine semiviri Magnum satiare tyranni.
Non ego Pellaeas arces adytisque retectum
corpus Alexandri pigra Mareotide mergam?
Non mihi pyramidum tumulis evulsus Amasis
atque alii reges Nilo torrente natabunt?
Omnia dent poenas nudo tibi, Magne, sepulchra:
evolvam busto iam numen gentibus Isim
et tectum lino spargam per vulgus Osirim,
et sacer in Magni cineres mactabitur Apis,
suppositisque deis uram caput. Has mihi poenas
terra dabit: linquam vacuos cultoribus agros,
nec, Nilus cui crescat, erit, solusque tenebis
Aegyptum, genitor, populis superisque fugatis."
Dixerat et classem saevus rapiebat in undas;
sed Cato laudatam iuvenis conpescuit iram.
Interea totis audito funere Magni
litoribus sonuit percussus planctibus aether,
exemploque carens et nulli cognitus aevo
luctus erat, mortem populos deflere potentis.
Sed magis, ut visa est lacrimis exhausta, solutas
in vultus effusa comas, Cornelia puppe
egrediens, rursus geminato verbere plangunt.
Ut primum in sociae pervenit litora terrae,
collegit vestes miserique insignia Magni
armaque et inpressas auro, quas gesserat olim,
exuvias pictasque togas, velamina summo
ter conspecta Iovi, funestoque intulit igni.
Ille fuit miserae Magni cinis. Accipit omnis
exemplum pietas, et toto litore busta
surgunt Thessalicis reddentia manibus ignem.
Sic, ubi depastis summittere gramina campis
et renovare parans hibernas Apulus herbas
igne fovet terras, simul et Garganus et arva
Volturis et calidi lucent buceta Matini.
Non tamen ad Magni pervenit gratius umbras
omne quod in superos audet convicia vulgus
Pompeiumque deis obicit, quam pauca Catonis
verba, sed a pleno venientia pectore veri.
"Civis obit, inquit, multum maioribus impar
nosse modum iuris, sed in hoc tamen utilis aevo,
cui non ulla fuit iusti reverentia; salva
libertate potens et solus plebe parata
privatus, servire sibi, rectorque senatus,
sed regnantis, erat. Nil belli iure poposcit,
quaeque dari voluit, voluit sibi posse negari.
Inmodicas possedit opes, sed plura retentis
intulit. Invasit ferrum, sed ponere norat;
praetulit arma togae, sed pacem armatus amavit;
iuvit sumpta ducem, iuvit dimissa potestas.
Casta domus luxuque carens corruptaque numquam
fortuna domini. Clarum et venerabile nomen
gentibus, et multum nostrae quod proderat urbi.
Olim vera fides Sulla Marioque receptis
libertatis obit: Pompeio rebus adempto
nunc et ficta perit. Non iam regnare pudebit,
nec color imperii nec frons erit ulla senatus.
O felix, cui summa dies fuit obvia victo
et cui quaerendos Pharium scelus obtulit enses!
Forsitan in soceri potuisses vivere regno.
Scire mori sors prima viris, sed proxima cogi.
Et mihi, si fatis aliena in iura venimus,
fac talem, Fortuna, Iubam; non deprecor hosti
servari, dum me servet cervice recisa."
Vocibus his maior, quam si Romana sonarent
rostra ducis laudes, generosam venit ad umbram
mortis honos.
Fremit interea discordia vulgi,
castrorum bellique piget post funera Magni,
cum Tarcondimotus linquendi signa Catonis
sustulit; hunc rapta fugientem classe secutus
litus in extremum tali Cato voce notavit:
"O numquam pacate Cilix, iterumne rapinas
vacis in aequoreas? Magnum fortuna removit,
iam pelago pirata redis." Tum respicit omnis
in coetu motuque viros, quorum unus aperta
mente fugae tali compellat voce regentem:
"Nos, Cato, - da veniam, - Pompei duxit in arma,
non belli civilis amor, partesque favore
fecimus. Ille iacet, quem paci praetulit orbis,
causaque nostra perit; patrios permitte penates
desertamque domum dulcesque revisere natos.
Nam quis erit finis, si nec Pharsalia pugnae
nec Pompeius erit? Perierunt tempora vitae:
mors eat in tutum, iustas sibi nostra senectus
prospiciat flammas; bellum civile sepulchra
vix ducibus praestare potest. Non barbara victos
regna manent, non Armenium mihi saeva minatur
aut Scythicum fortuna iugum: sub iura togati
civis eo. Quisquis Magno vivente secundus,
hic mihi primus erit. Sacris praestabitur umbris
summus honor; dominum quem clades cogit habebo,
nullum, Magne, ducem: te solum in bella secutus
post te fata sequar; nec enim sperare secunda
fas mihi nec liceat: fortuna cuncta tenentur
Caesaris; Emathium sparsit victoria ferrum.
Clausa fides miseris, et toto solus in orbe est,
qui velit ac possit victis praestare salutem.
Pompeio scelus est bellum civile perempto,
quo fuerat vivente fides. Si publica iura,
si semper sequeris patriam, Cato, signa petamus,
Romanus quae consul habet." Sic ille profatus
insiluit puppi iuvenum comitante tumultu.
Actum Romanis fuerat de rebus, et omnis
indiga servitii fervebat litore plebes.
Erupere ducis sacro de pectore voces:
"Ergo pari voto gessisti bella, iuventus,
tu quoque pro dominis et Pompeiana fuisti,
non Romana manus? Quod non in regna laboras,
quod tibi, non ducibus, vivis morerisque, quod orbem
adquiris nulli, quod iam tibi vincere tutum est,
bella fugis quaerisque iugum cervice vacanti
et nescis sine rege pati! Nunc causa pericli
digna viris. Potuit vestro Pompeius abuti
sanguine: nunc patriae iugulos ensesque negatis,
cum prope libertas? Unum fortuna reliquit
iam tribus e dominis. Pudeat: plus regia Nili
contulit in leges et Parthi militis arcus.
Ite, o degeneres, Ptolomaei munus et arma
spernite. Quis vestras ulla putet esse nocentes
caede manus? Credet faciles sibi terga dedisse,
credet ab Emathiis primos fugisse Philippis.
Vadite securi; meruistis iudice vitam
Caesare, non armis, non obsidione subacti.
O famuli turpes, domini post fata prioris
itis ad heredem. Cur non maiora mereri
quam vitam veniamque libet? Rapiatur in undas
infelix coniux Magni prolesque Metelli,
ducite Pompeios, Ptolomaei vincite munus.
Nostra quoque inviso quisquis feret ora tyranno,
non parva mercede dabit: sciat ista iuventus
cervicis pretio bene se mea signa secutam.
Quin agite et magna meritum eum caede parate;
ignavum scelus est tantum fuga." Dixit et omnes
haud aliter medio revocavit ab aequore puppes
quam, simul effetas linquunt examina ceras
atque oblita favi non miscent nexibus alas,
sed sibi quaeque volat nec iam degustat amarum
desidiosa thymum, Phrygii sonus increpat aeris,
attonitae posuere fugam studiumque laboris
floriferi repetunt et sparsi mellis amorem:
gaudet in Hyblaeo securus gramine pastor
divitias servasse casae. Sic voce Catonis
inculcata viris iusti patientia Martis.
Iamque actu belli non doctas ferre quietem
constituit mentes serieque agitare laborum.
Primum litoreis miles lassatur harenis;
proximus in muros et moenia Cyrenarum
est labor; exclusus nulla se vindicat ira,
poenaque de victis sola est vicisse Catonis.
Inde peti placuit Libyci contermina Mauris
regna Iubae, sed iter mediis natura vetabat
Syrtibus: hanc audax sperat sibi cedere virtus.
Syrtes vel primam mundo natura figuram
cum daret, in dubio pelagi terraeque reliquit;
nam neque subsedit penitus, quo stagna profundi
acciperet, nec se defendit ab aequore tellus,
ambigua sed lege loci iacet invia sedes:
aequora fracta vacis abruptaque terra profundo,
et post multa sonant proiecti litora fluctus.
Sic male deseruit nullosque exegit in usus
hanc partem natura sui. Vel plenior alto
olim Syrtis erat pelago penitusque natabat,
sed rapidus Titan ponto sua lumina pascens
aequora subduxit zonae vicina perustae,
et nunc pontus adhuc Phoebo siccante repugnat:
mox ubi damnosum radios admoverit aevum,
tellus Syrtis erit; nam iam brevis unda superne
innatat, et late periturum deficit aequor.
Ut primum remis actum mare propulit omne
classis onus, densis fremuit niger imbribus auster.
In sua regna furens, temptatum classibus aequor
turbine defendit longeque a Syrtibus undas
egit et inlato confregit litore pontum.
Tum quarum recto deprendit carbasa malo,
eripuit nautis, frustraque rudentibus ausis
vela negare noto spatium vicere carinae,
atque ultra proram tumuit sinus. Omnia si quis
providus antemnae suffixit lintea summae,
vincitur et nudis averritur armamentis.
Sors melior classi quae fluctibus incidit altis
et certo iactata mari. Quaecumque levatae
arboribus caesis flatum effudere prementem,
abstulit has liber ventis contraria volvens
aestus et obnixum victor detrusit in austrum.
Has vaca destituunt, atque interrupta profundo
terra ferit puppes, dubioque obnoxia fato
pars sedet una ratis, pars altera pendet in undis.
Tunc magis inpactis brevius mare terraque saepe
obvia consurgens; quamvis elisus ab austro,
saepe tamen cumulos fluctus non vincit harenae.
Eminet in tergo pelagi procul omnibus arvis
inviolatus aqua sicci iam pulveris agger,
stant miseri nautae, terraeque haerente carina
litora nulla vident. Sic partem intercipit aequor;
pars ratium maior regimen clavumque secuta est
tuta fuga nautasque loci sortita peritos
torpentem Tritonos adit inlaesa paludem.
Hanc, ut fama, deus, quem toto litore pontus
audit ventosa perflantem marmora concha,
hanc et Pallas amat, patrio quae vertice nata
terrarum primam Libyen (nam proxima caelo est,
ut probat ipse calor) tetigit stagnique quieta
vultus vidit aqua posuitque in margine plantas
et se dilecta Tritonida dixit ab unda.
Quam iuxta Lethon tacitus praelabitur amnis,
infernis, ut fama, trahens oblivia venis,
atque, insopiti quondam tutela draconis,
Hesperidum pauper spoliatis frondibus hortus.
Invidus, annoso qui famam derogat aevo,
qui vates ad vera vocat. Fuit aurea silva
divitiisque graves et fulvo germine rami
virgineusque chorus, nitidi custodia luci,
et numquam somno damnatus lumina serpens
robora conplexus rutilo curvata metallo.
Abstulit arboribus pretium nemorique laborem
Alcides passusque inopes sine pondere ramos
rettulit Argolico fulgentia poma tyranno.
His igitur depulsa locis eiectaque classis
Syrtibus haud ultra Garamantidas attigit undas,
sed duce Pompeio Libyae melioris in oris
mansit. At inpatiens virtus haerere Catonis
audet in ignotas agmen committere gentes
armorum fidens et terra cingere Syrtim;
hoc eadem suadebat hiems, quae clauserat aequor
et spes imber erat nimios metuentibus ignes,
ut neque sole viam nec duro frigore saevam
inde polo Libyes, hinc bruma temperet annus;
atque ingressurus steriles sic fatur harenas
"O quibus una salus placuit mea castra secutis
indomita cervice mori, componite mentes
ad magnum virtutis opus summosque labores.
Vadimus in campos steriles exustaque mundi,
qua nimius Titan et rarae in fontibus undae,
siccaque letiferis squalent serpentibus arva:
durum iter ad leges, patriaeque ruentis amore
per mediam Libyen veniant atque invia temptent,
si quibus in nullo positum est evadere voto,
si quibus ire sat est; neque enim mihi fallere quemquam
est animus tectoque metu perducere vulgus.
Hi mihi sint comites, quos ipsa pericula ducent,
qui me teste pati vel quae tristissima pulchrum
Romanumque putant. At qui sponsore salutis
miles eget capiturque animae dulcedine, vacat
ad dominum meliore via. Dum primus harenas
ingrediar primusque gradus in pulvere ponam,
me calor aetherius feriat, mihi plena veneno
occurrat serpens, fatoque pericula vestra
praetemptate meo: sitiat, quicumque bibentem
viderit, aut umbras nemorum quicumque petentem,
aestuet, aut equitem peditum praecedere turmas,
deficiat: si quo fuerit discrimine notum,
dux an miles eam. Serpens, sitis, ardor harenae
dulcia virtuti; gaudet patientia duris;
laetius est, quotiens magno sibi constat, honestum.
Sola potest Libye turba praestare malorum,
ut deceat fugisse viros." Sic ille paventes
incendit virtute animos et amore laborum
inreducemque viam deserto limite carpit,
et sacrum parvo nomen clausura sepulchro
invasit Libye securi fata Catonis.
Tertia pars rerum Libye, si credere famae
cuncta velis; at si ventos caelumque sequaris,
pars erit Europae. Nec enim plus litora Nili,
quam Scythicus Tanais primis a Gadibus absunt,
unde Europa fugit Libyen et litora flexu
Oceano fecere locum; sed maior in unam
orbis abit Asiam. Nam cum communiter istae
effundant zephyrum, boreae latus illa sinistrum
contingens dextrumque noti discedit in ortus
eurum sola tenens, Libyae quod fertile terraest
vergit in occasus; sed et haec non fontibus ullis
solvitur: arctoos raris aquilonibus imbres
accipit et nostris reficit sua rura serenis.
In nullas vitiatur opes; non aere neque auro
excoquitur, nullo glaebarum crimine pura
et penitus terra est. Tantum Maurusia genti
robora divitiae, quarum non noverat usum,
sed citri contenta comis vivebat et umbra.
In nemus ignotum nostrae venere secures,
extremoque epulas mensasque petimus ab orbe.
At quaecumque vagam Syrtim conplectitur ora
sub nimio proiecta die, vicina perusti
aetheris, exurit messes et pulvere Bacchum
enecat et nulla putris radice tenetur.
Temperies vitalis abest, et nulla sub illa
cura Iovis terra est; natura deside torpet
orbis et immotis annum non sentit harenis.
Hoc tam segne solum raras tamen exerit herbas,
quas Nasamon, gens dura, legit, qui proxima ponto
nudus rura tenet, quem mundi barbara damnis
Syrtis alit. Nam litoreis populator harenis
inminet et nulla portus tangente carina
novit opes; sic cum toto commercia mundo
naufragiis Nasamones habent. Hac ire Catonem
dura iubet virtus. Illic secura iuventus
ventorum nullasque timens tellure procellas
aequoreos est passa metus. Nam litore sicco,
quam pelago, Syrtis violentius excipit austrum,
et terrae magis ille nocens; non montibus ortum
adversis frangit Libye scopulisque repulsum
dissipat, et liquidas se turbine solvit in auras,
nec ruit in silvas annosaque robora torquens
lassatur: patet omne solum liberque meatu
Aeoliam rabiem totis exercet habenis,
et non imbriferam contorto pulvere nubem
in flexum violentus agit: pars plurima terrae
tollitur et numquam resoluto vertice pendet.
Regna videt pauper Nasamon errantia vento
discussasque domos, volitantque a culmine raptae
detecto Garamante casae. Non altius ignis
rapta vehit, quantumque licet consurgere fumo
et violare diem, tantus tenet aera pulvis.
Tum quoque Romanum solito ulolentior agmen
adgreditur, nullisque potest consistere miles
instabilis raptis etiam, quas calcat, harenis.
Concuteret terras orbemque a sede moveret,
si solida Libye compage et pondere duro
clauderet exesis austrum scopulosa cavernis;
sed quia mobilibus facilis turbatur harenis,
nusquam luctando stabilis manet, imaque tellus
stat, qula summa fugit. Galeas et scuta virorum
pilaque contorsit violento spiritus actu
intentusque tulit magni per inania caeli.
Illud in extrema forsan longeque remota
prodigium tellure fuit, delapsaque caelo
arma timent gentes hominumque erepta lacertis
a superis demissa putant. Sic illa profecto
sacrifico cecidere Numae, quae lecta iuventus
patricia cervice movet: spoliaverat auster
aut boreas populos ancilia nostra ferentes.
Sic orbem torquente noto Romana iuventus
procubuit timuitque rapi; constrinxit amictus
inseruitque manus terrae nec pondere solo,
sed nisu iacuit, vix sic immobilis austro,
qui super ingentes cumulos involvit harenae
atque operit tellure viros. Vix tollere miles
membra valet multo congestu pulveris haerens.
Alligat et stantis adfusae magnus harenae
agger, et inmoti terra surgente tenentur.
Saxa tulit penitus discussis proruta muris
effuditque procul miranda sorte malorum:
qui nullas videre domos, videre ruinas.
Iamque iter omne latet, nec sunt discrimina terrae
[ulla, nisi aetheriae, medio velut aequore, flammae]:
sideribus novere viam, nec sidera tota
ostendit Libycae finitor circulus orae
multaque devexo terrarum margine celat.
Utque calor solvit quem torserat aera ventus,
incensusque dies, manant sudoribus artus,
arent ora siti: conspecta est parva maligna
unda procul vena, quam vix e pulvere miles
corripiens patulum galeae confundit in orbem
porrexitque duci. Squalebant pulvere fauces
cunctorum, minimumque tenens dux ipse liquoris
invidiosus erat. "Mene" inquit "degener unum
miles in hac turba vacuum virtute putasti?
Usque adeo mollis primisque caloribus impar
sum, visus? Quanto poena tu dignior ista es,
qui populo sitiente bibas!" Sic concitus ira
excussit galeam, suffecitque omnibus unda.
Ventum erat ad templum, Libycis quod gentibus unum
inculti Garamantes habent; stat sortiger illis
Iuppiter, ut memorant, sed non aut fulmina vibrans
aut similis nostro, sed tortis cornibus, Hammon.
Non illic Libycae posuerunt ditia gentes
templa, nec Eois splendent donaria gemmis.
Quamvis Aethiopum populis Arabumque beatis
gentibus atque Indis unus sit Iuppiter Hammon,
pauper adhuc deus est, nullis violata per aevum
divitiis delubra tenens, morumque priorum
numen Romano templum defendit ab auro.
Esse locis superos testatur silva por omnem
sola virens Libyen. Nam quidquid pulvere sicco
separat ardentem tepida Berenicida Lepti,
ignorat frondes; solus nemus abstulit Hammon.
Silvarum fons causa loco, qui putria terrae
alligat et domitas unda conectit harenas.
Hic quoque nil obstat Phoebo, cum cardine summo
stat librata dies; truncum vix protegit arbor:
tam brevis in medium radiis compellitur umbra.
Deprensum est hunc esse locum qua circulus alti
solstitii medium signorum percutit orbem.
Non obliqua meant, nec Tauro Scorpios exit
rectior, aut Aries donat sua tempora Librae,
aut Astraea iubet lentos descendere Pisces.
Par Geminis Chiron, et idem quod Carcinus ardens
umidus Aegoceros, nec plus Leo tollitur Urna.
At tibi, quaecumque es Libyco gens igne dirempta,
in noton umbra cadit, quae nobis exit in arcton.
Te segnis Cynosura subit, tu sicca profundo
mergi Plaustra putas nullumque in vertice semper
sidus habes inmune mari; procul axis uterque est,
et fuga signorum medio rapit omnia caelo.
Stabant ante fores populi quos miserat Eos
cornigerique Iovis monitu nova fata petebant;
sed Latio cessere duci, comitesque Catonem
orant exploret Libycum memorata per orbem
numina, de fama tam longi iudicet aevi.
Maximus hortator scrutandi voce deorum
eventus Labienus erat: "Sors obtulit" inquit
"et fortuna viae tam magni numinis ora
consiliumque dei; tanto duce possumus uti
per Syrtes bellisque datos cognoscere casus.
Nam cui crediderim superos arcana daturos
dicturosque magis quam sancto vera Catoni?
Certe vita tibi semper derecta supernas
ad leges sequerisque deum. Datur ecce loquendi
cum Iove libertas: inquire in fata nefandi
Caesaris, et patriae venturos excute mores:
iure suo populis uti legumque licebit,
an bellum civile perit? Tua pectora sacra
voce reple; durae saltem virtutis amator
quaere quid est virtus et posce exemplar honesti."
Ille, deo plenus tacita quem mente gerebat,
effudit dignas adytis e pectore voces:
"Quid quaeri, Labiene, iubes? an liber in armis
occubuisse velim potius quam regna videre?
an sit vita nihil? Si longa, an differat aetas?
an noceat vis ulla bono? fortunaque perdat
opposita virtute minas, laudandaque velle
sit satis, et numquam successu crescat honestum?
Scimus, et hoc nobis non altius inseret Hammon.
Haeremus cuncti superis, temploque tacente
nil facimus non sponte dei; nec vocibus ullis
numen eget, dixitque semel nascentibus auctor
quicquid scire licet, steriles nec legit harenas
ut caneret paucis mersitque hot pulvere verum
estque dei sedes nisi terra et pontus et aer
et caelum et virtus. Superos quid quaerimus ultra?
Iuppiter est quodcumque vides, quodcumque moveris.
Sortilegis egeant dubii semperque futuris
casibus ancipites; me non oracula certum,
sed mors certa facit. Pavido fortique cadendum est:
hoc satis est dixisse Iovem." Sic ille profatus
servataque fide templi discedit ab aris,
non exploratum populis Hammona relinquens.
Ipse manu sua pila gerit, praecedit anheli
militis ora pedes, monstrat tolerare vapores,
non iubet, et nulla vehitur cervice supinus
carpentoque sedens; somni parcissimus ipse est,
ultimus haustor aquae: cum tandem fonte reperto
indiga cogatur laticis certare iuventus,
stat dum lixa bibat. Si veris magna paratur
fama bonis et si successu nuda remoto
inspicitur virtus, quidquid laudamus in ullo
maiorum, fortuna fuit. Quis Marte secundo,
quis tantum meruit populorum sanguine nomen?
Hunc ego per Syrtes Libyaeque extrema triumphum
ducere maluerim, quam ter Capitolia curru
scandere Pompei, quam frangere colla Jugurthae.
Ecce parens verus patriae, dignissimus aris,
Roma, tuis, per quem numquam iurare pudebit,
et quem, si steteris umquam cervice soluta,
nunc, olim, factura deum es. Iam spissior ignis,
et plaga, quam nullam superi mortalibus ultra
a medio fecere die, calcatur, et unda
rarior: inventus mediis fons unus harenis
largus aquae, sed quem serpentum turba tenebat
vix capiente loco. Stabant in margine siccae
aspides, in mediis sitiebant dipsades undis.
Ductor, ut aspexit perituros fonte relicto,
adloquitur: "Vana specie conterrite leti,
ne dubita, miles, tutos haurire liquores.
Noxia serpentum est admixto sanguine pestis;
morsu virus habent et fatum dente minantur;
pocula morte carent." Dixit dubiumque venenum
hausit, et in tota Libyae fons unus harena
ille fuit de quo primus sibi posceret undam.
Cur Libycus tantis exundet pestibus aer
fertilis in mortes, aut quid secreta nocenti
miscuerit natura solo, non cura laborque
noster scire valet, nisi quod vulgata per orbem
fabula pro vera decepit saecula causa.
Finibus extremis Libyes, ubi fervida tellus
accipit Oceanum demisso sole calentem,
squalebant late Phorcynidos arva Medusae,
non nemorum protecta coma, non mollia suco,
sed dominae vultu conspectis aspera saxis.
Hoc primum natura nocens in corpore saevas
eduxit pestes; illis e faucibus angues
stridula fuderunt vibratis sibila linguis,
femineae qui more comae per terga soluti
ipsa flagellabant gaudentis colla Medusae.
Surgunt adversa subrectae fronte colubrae,
vipereumque fluit depexo crine venenum.
Hoc habet infelix cunctis inpune Medusa
quod spectare licet. Nam rictus oraque monstri
quis timuit? quem, qui recto se lumine vidit,
passa Medusa mori est? Rapuit dubitantia fata
praevenitque metus; anima periere retenta
membra, nec emissae riguere sub ossibus umbrae.
Eumenidum crines solos movere furores;
Cerberos Orpheo lenivit sibila cantu;
Amphitryoniades vidit, cum vinceret, hydram:
hoc monstrum timuit genitor numenque secundum
Phorcys aquis Cetoque parens ipsaeque sorores
Gorgones; hoc potuit caelo pelagoque minari
torporem insolitum mundoque obducere terram.
E caelo volucres subito cum pondere lapsae,
in scopulis haesere ferae, vicina colentes
Aethiopum totae riguerunt marmore gentes.
Nullum animal visus patiens, ipsique retrorsum
effusi faciem vitabant Gorgonos angues.
Illa sub Hesperiis stantem Titana columnis
in cautes Atlanta dedit, caeloque timente
olim Phlegraeo stantes serpente gigantas
erexit montes bellumque inmane deorum
Pallados e medio confecit pectore Gorgon.
Quo postquam partu Danaes et divite nimbo
ortum Parrhasiae vexerunt Persea pinnae
Arcados, auctoris citharae liquidaeque palaestrae,
et subitus praepes Cyllenida sustulit harpen,
harpen alterius monstri iam caede rubentem
[a Iove dilectae fuso custode iuvencae],
auxilium volucri Pallas tulit innuba fratri
pacta caput monstri terraeque in fine Libyssae
Persea Phoebeos converti iussit ad ortus
Gorgonos averso sulcantem regna volatu
et clipeum laevae fulvo dedit aere nitentem,
in quo saxificam iussit spectare Medusam;
quam sopor aeternam tracturus morte quietem
obruit haut totam: vigilat pars magna comarum,
defenduntque caput protenti crinibus hydri;
pars iacet in medios vultus oculique tenebras.
Ipsa regit trepidum Pallas, dextraque trementem
Perseos aversi Cyllenida derigit harpen
lata colubriferi rumpens confinia colli.
Quos habuit vultus hamati vulnere ferri
caesa caput Gorgon! quanto spirare veneno
ora rear, quantumque oculos effundere mortis!
Nec Pallas spectare potest, vultusque gelassent
Perseos aversi, si non Tritonia densos
sparsisset crines texissetque ora colubris.
Aliger in caelum sic rapta Gorgone fugit.
Ille quidem pensabat iter propiusque secabat
aera, si medias Europae scinderet urbes:
Pallas frugiferas iussit non laedere terras
et parci poputis. Quis enim non praepete tanto
aethera respiceret? Zephyro convertitur ales
itque super Libyen, quae nullo consita cultu
sideribus Phoeboque vacat; premit orbita solis
exuritque solum, nec terra celsior ulla
nox cadit in caelum lunaeque meatibus obstat,
si flexus oblita vagi per recta cucurrit
signa nec in borean aut in noton effugit umbram.
Illa tamen sterilis tellus fecundaque nulli
arva bono virus stillantis tabe Medusae
concipiunt dirosque fero de sanguine rores,
quos calor adiuvit putrique incoxit harenae.
Hic, quae prima caput movit de pulvere, tabes
aspida somniferam tumida cervice levavit.
Plenior huic sanguis et crassi gutta veneni
Decidit: in nulla plus est serpente coactum.
Ipsa caloris egens gelidum non transit in orbem
sponte sua Niloque tenus metitur harenas.
Sed quis erit nobis lucri pudor? inde petuntur
huc Libycae mortes, et fecimus aspida mercem.
At non stare suum miseris passura cruorem
squamiferos ingens haemorrhois explicat orbes,
natus et ambiguae coleret qui Syrtidos arva
Chersydros tractique via fumante chelydri
et semper recto lapsurus limite cenchris;
pluribus ille notis variatam tinguitur alvum,
quam parvis pictus maculis Thebanus ophites.
Concolor exustis atque indiscretus harenis
hammodytes spinaque vagi torquente cerastae
et scytate sparsis etiamnunc sola pruinis
exuvias positura suas et torrida dipsas
et gravis in geminum vergens caput amphisbaena
et natrix violator aquae iaculique volucres
et contentus iter cauda sulcare parias
oraque distendens avidus fumantia prester,
ossaque dissolvens cum corpore tabificus seps,
sibilaque effundens cunctas terrentia pestes,
ante venena nocens, late sibi summovet omne
vulgus et in vacua regnat basiliscus harena.
Vos quoque, qui cunctis innoxia numina terris
serpitis, aurato nitidi fulgore dracones,
letiferos ardens facit Africa; ducitis altum
aera cum pinnis armentaque tota secuti
rumpitis ingentes amplexi verbere tauros;
nec tutus spatio est elephans: datis omnia leto,
nec vobis opus est ad noxia fata veneno.
Has inter pestes duro Cato milite siccum
emetitur iter tot tristia fata suorum
insolitasque videns parvo cum vulnere mortes.
Signiferum iuvenem Tyrrheni sanguinis Aulum
torta caput retro dipsas calcata momordit.
Vix dolor aut sensus denlis fuit; ipsaque leti
frons caret invidia, nec quicquam plaga minatur.
Ecce subit virus tacitum, carpitque medullas
ignis edax calidaque incendit viscera tabe;
ebibit humorem circum vitalia fusum
pestis et in sicco linguam torrere palato
coepit. Defessos iret qui sudor in artus
non fuit, atque oculos lacrimarum vena refugit.
Non decus imperii, non maesti iura Catonis
ardentem tenuere virum, ne spargere signa
auderet totisque furens exquireret arvis,
quas poscebat aquas sitiens in corde venenum.
Ille vel in Tanain missus Rhodanumque Padumque
arderet Nilumque bibens per rura vagantem.
Accessit morti Libye, fatique minorem
famam dipsas habet terris adiuta perustis.
Scrutatur venas penitus squalentis harenae;
nunc redit ad Syrtes et fluctus accipit ore,
aequoreusque placet, sed non et sufficit, humor;
nec sentit fatique genus mortemque veneni,
sed putat esse sitim, ferroque aperire tumentis
sustinuit venas atque os implere cruore.
Iussit signa rapi propere Cato; discere nulli
permissum est hoc posse sitim. Sed tristior illo
mors erat ante oculos, miserique in crure Sabelli
seps stetit exiguus, quem flexo dente tenacem
avulsitque manu piloque adfixit harenis.
Parva modo serpens, sed qua non ulla cruentae
tantum mortis habet. Nam plagae proxima circum
fugit rupta cutis pallentiaque ossa retexit;
iamque sinu laxo nudum sine corpore vulnus.
Membra natant sanie, surae fluxere, sine ullo
tegmine poples erat, femorum quoque musculus omnis
liquitur, et nigra destillant inguina tabe.
Dissiluit stringens uterum membrana, fluuntque
viscera; nec, quantus toto de corpore debet,
effluit in terras, saevum sed membra venenum
decoquit, in minimum mox contrahit omnia virus.
Vincula nervorum et laterum textura cavumque
pectus et abstrusum fibris vitalibus: omne
quidquid homo est aperit pestis. Natura profana
morte patet: manant humeri fortesque lacerti,
colla caputque fluunt. Calido non ocius austro
nix resoluta cadit nec solem cera sequetur.
Parva loquor, corpus sanie stillasse perustum:
hoc et flamma potest; sed qui rogus abstulit ossa?
Haec quoque discedunt, putrisque secuta medullas
nulla manere sinunt rapidi vestigia fati.
Cinyphias inter pestes tibi palma nocendi est:
eripiunt omnes animam, tu sole cadaver.
Ecce subit facies leto diversa fluenti.
Nasidium Marsi cultorem torridus agri
percussit prester. Illi rubor igneus ora
succendit, tenditque cutem pereunte figura
miscens cuncta tumor toto iam corpore maior,
humanumque egressa modum super omnia membra
efflatur sanies late pollente veneno;
ipse latet penitus congesto corpore mersus,
nec lorica tenet distenti corporis auctum.
Spumeus accenso non sic exundat aeno
undarum cumulus, nec tantos carbasa coro
curvavere sinus. Tumidos iam non capit artus
informis globus et confuso pondere truncus.
lntactum volucrum rostris epulasque daturum
haut impune feris non ausi tradere busto
nondum stante modo crescens fugere cadaver.
Sed maiora parant Libycae spectacula pestes.
Impressit dentes haemorrhois aspera Tullo,
magnanimo iuveni miratorique Catonis.
Utque solet pariter totis se effundere signis
Corycii pressura croci, sic omnia membra
emisere simul rutilum pro sanguine virus.
Sanguis erant lacrimae; quaecumque foramina novit
umor, ab his largus manat cruor: ora redundant
et patulae nares, sudor rubet; omnia plenis
membra fluunt venis, totum est pro vulnere corpus.
At tibi, Laeve miser, fixus praecordia pressit
Niliaca serpente cruor, nulloque dolore
testatus morsus subita caligine mortem
accipis et socias somno descendis ad umbras.
Non tam veloci corrumpunt pocula leto,
stipite quae diro virgas mentita Sabaeas
toxica fatilegi carpunt matura Saitae.
Ecce procul saevus sterilis se robore trunci
torsit et immisit (iaculum vocat Africa) serpens
perque caput Pauli transactaque tempora fugit.
Nil ibi virus agit: rapuitcum vulnere fatum.
Deprensum est, quae funda rotat, quam lenta volarent
quam segnis Scythicae strideret harundinis aer.
Quid prodest miseri basiliscus cuspide Murri
transactus? Velox currit per tela venenum
invaditque manum; quam protinus ille retecto
ense ferit totoque semel demittit ab armo,
exemplarque sui spectans miserabile leti
stat tutus pereunte manu. Quis fata putavit
Scorpion aut vires maturae mortis habere?
Ille minax nodis et recto verbere saevus
teste tulit caelo victi decus Orionis.
Quis calcare tuas metuat, salpuga, latebras?
Et tibi dant Stygiae ius in sua fila sorores.
Sic nec clara dies nec nox dabat atra quietem
suspecta miseris in qua tellure iacebant.
Nam neque congestae struxere cubilia frondes,
nec culmis crevere tori, sed corpora fatis
expositi volvuntur humo calidoque vapore
adliciunt gelidas nocturno frigore pestes
innocuosque diu rictus torpente veneno
inter membra fovent. Nec, quae mensura viarum
quisve modus, norunt caelo duce; saepe querentes:
"Reddite, di," clamant "miseris, quae fugimus, arma,
reddite Thessaliam. Patimur cur segnia fata
in gladios iurata manus? pro Caesare pugnant
dipsades et peragunt civilia bella cerastae.
Ire libet qua zona rubens atque axis inustus
solis equis, iuvat aetheriis adscribere causis
quod peream, caeloque mori. Nil, Africa, de te
nec de te, natura, queror: tot monstra ferentem
gentibus ablatum dederas serpentibus orbem
inpatiensque solum Cereris cultore negato
damnasti atque homines voluisti desse venenis.
In loca serpentum nos venimus: accipe poenas,
tu, quisquis superum commercia nostra perosus
hinc torrente plaga, dubiis hinc Syrtibus orbem
abrumpens medio posuisti limite mortes.
Per secreta tui bellum civile recessus
vacit et arcani miles tibi conscius orbis
claustra ferit mundi. Forsan maiora supersunt
ingressis. Coeunt ignes stridentibus undis,
et premitur natura poli. Sed longius ista
nulla iacet tellus, quam fama cognita nobis
tristia regna Iubae. Quaeremus forsitan istas
serpentum terras; habet hoc solacia caelum:
vivit adhuc aliquid. Patriae non arva requiro
Europamque alios soles Asiamque videntem:
qua te parte poli, qua te tellure reliqui,
Africa? Cyrenis etiamnum bruma rigebat:
exiguane via legem convertimus anni?
Imus in adversos axes, evolvimur orbe,
terga damus ferienda noto. Nunc forsitan ipsa est
sub pedibus iam Roma meis. Solacia fati
haec petimus: veniant hostes Caesarque sequatur
qua fugimus." Sic dura suos patientia questus
exonerat. Cogit tantes tolerare labores
summa ducis virtus, qui nuda fusus harena
excubat atque omni fortunam provocat hora.
Omnibus unus adest fatis; quocumque vocatus,
advolat atque ingens meritum maiusque salute
contulit, in letum vires, puduitque gementem
illo teste mori. Quod ius habuisset in ipsum
ulla lues? casus alieno in pectore vincit
spectatorque docet magnos nil posse dolores.
Vix miseris serum tanto lassata periclo.
auxilium Fortuna dedit. Gens unica terras
incolit a saevo serpentum innoxia morsu,
Marmaridae Psylli. Par lingua potentibus herbis,
ipse cruor tutus nullumque admittere virus
vel cantu cessante potens. Natura locorum
iussit ut immunes mixtis serpentibus essent;
profuit in mediis sedem posuisse venenis:
Pax illis cum morte data est. Fiducia tanta est
sanguinis: in terras parvus cum decidit infans,
ne qua sit externae Veneris mixtura timentes,
letifica dubios explorant aspide partus;
utque Iovis volucer, calido cum protulit ovo
inplumis natos, solis convertit ad ortus:
qui potuere pati radios et lumine recto
sustinuere diem, caeli servantur in usus,
qui Phoebo cessere iacent: sic pignora gentis
Psyllus habet, si quis tactos non horruit angues,
si quis donatis lusit serpentibus infans.
Nec solum gens illa sua contenta salute
excubat hospitibus, contraque nocentia monstra
Psyllus adest populis. Qui tunc Romam secutus
signa, simul iussit statui tentoria ductor,
primum, quas valli spatium comprendit, harenas
expurgat cantu verbisque fugantibus angues.
Ultima castrorum medicatus circumit ignis.
Hic ebulum stridet; peregrinaque galbana sudant,
et tamarix non laeta comas eoaque costos
et panacea potens et Thessala centaurea
peucedanonque sonant flammis Erycinaque thapsos,
et larices fumoque gravem serpentibus urunt
habrotonum et longe nascentis cornua cervi.
Sic nox tuta viris. At si quis peste diurna
fata trahit, tunc sunt magicae miracula gentis
Psyllorumque ingens et rapti pugna veneni.
Nam primum tacta designat membra saliva,
quae cohibet virus retinetque in vulnere pestem;
plurima tunc volvit spumanti carmina lingua
murmure continuo, nec dat suspiria cursus
vulneris, aut minimum patiuntur fata tacere.
Saepe quidem pestis nigris inserta medullis
excantata fugit; sed si quod tardius audit
virus et elicitum iussumque exire repugnat,
tunc superincumbens pallentia vulnera lambit
ore venena trahens et siccat dentibus artus
extractamque potens gelido de corpore mortem
expuit, et cuius morsus superaverit anguis,
iam promptum Psyllis vel gustu nosse veneni.
Hoc igitur tandem levior Romana iuventus
auxilio late squalentibus errat in arvis.
Bis positis Phoebe flammis, bis luce recepta
vidit arenivagum surgens fugiensque Catonem.
Iamque illic magis atque magis durescere pulvis
coepit et in terram Libye spissata redire,
iamque procul rarae nemorum se tollere frondes,
surgere congesto non culta mapalia culmo.
Quanta dedit miseris melioris gaudia terrae;
cum primum saevos contra videre leones !
Proxima Leptis erat, cuius statione quieta
exegere hiemem nimbis flammisque carentem.
Caesar ut Emathia satiatus clade recessit,
cetera curarun proiecit pondera soli
intentus genero; cuius vestigia frustra
terris sparsa legens fama duce tendit in undas
Threiciasque legit fauces et amore notatum
aequor et Heroas lacrimoso litore turres,
qua pelago nomen Nepheleias abstulit Helle.
Non Asiam brevioris aquae disterminat usquam
fluctus ab Europa, quamvis Byzantion arto
pontus et ostriferam dirimat Calchedona cursu
Euxinumque ferens parvo ruat ore Propontis.
Sigeasque petit famae mirator harenas
et Simoentis aquas et Graio nobile busto
Rhoetion et multum debentes vatibus umbras.
Circumit exustae nomen memorabile Troiae
magnaque Phoebei quaerit vestigia muri.
iam silvae steriles et putres robore trunci
Assaraci pressere domos et templa deorum
iam lassa radice tenent, ac tota teguntur
Pergama dumetis, etiam periere ruinae.
Aspicit Hesiones scopulos silvaque latentis
Anchisae thalamos, quo iudex sederit antro,
unde puer raptus caelo, quo vertice Nais
luxerit Oenone; nullum est sine nomine saxum.
Inscius in sicco serpentem pulvere rivum
transierat, qui Xanthus erat; securus in alto
gramine ponebat gressus: Phryx incola manes
Hectoreos calcare vetat; discussa iacebant
saxa nec ullius faciem servantia sacri:
"Herceas" monstrator ait "non respicis aras?"
O sacer et magnus vatum labor, omnia fato
eripis et populis donas mortalibus aevum.
Invidia sacrae, Caesar, ne tangere famae;
nam, si quid Latiis fas est promittere Musis,
quantum Zmyrnaei durabunt vatis honores,
venturi me teque legent; Pharsalia nostra
vivet, et a nullo tenebris damnabimur aevo.
Ut ducis implevit visus veneranda vetustas,
erexit subitas congestu caespitis aras
votaque turicremos non irrita fudit in ignes:
"Di cinerum, Phrygias colitis quicumque ruinas,
Aeneaeque mei, quos nunc Lavinia sedes
servat et Alba, lares, et quorum lucet in
ignis adhuc Phrygius, nullique aspecta virorum
Pallas, in abstruso pignus memorabile templo,
gentis Iuleae vestris clarissimus aris
dat pia tura nepos et vos in sede priori
rite vocat: date felices in cetera cursus,
restituam populos; grata vice moenia reddent
Ausonidae Phrygibus, Romanaque Pergama surgent."
Sic fatus repetit classes et tota secundis
vela dedit coris avidusque urgente procella
Iliacas pensare moras Asiamque potentem
praevehitur pelagoque Rhodon spumante relinquit.
Septima nox zephyro numquam laxante rudentes
ostendit Phariis Aegyptia litora flammis.
Sed prius orta dies nocturnam lampada texit
quam tutas intraret aquas. Ibi plena tumultu
litora et incerto turbatas murmure voces
accipit ac dubiis veritus se credere regnis
abstinuit tellure rates. Sed dira satelles
regis dona ferens medium provectus in aequor
colla gerit Magni Phario velamine tecta
ac prius infanda commendat crimina voce:
"Terrarum domitor, Romanae maxime gentis,
et, quod adhuc nescis, genero secure perempto,
rex tibi Pellaeus belli pelagique labores
donat et, Emathiis quod solum defuit armis,
exhibet; absenti bellum civile peractum est:
Thessalicas quaerens Magnus reparare ruinas
ense iacet nostro. Tanto te pignore, Caesar,
emimus, hoc tecum percussum est sanguine foedus.
Accipe regna Phari nullo quaesita cruore;
accipe Niliaci ius gurgitis; accipe, quidquid
pro Magni cervice dares, dignumque clientem
castris crede tuis, cui tantum fata licere
in generum voluere tuum. Nec vile putaris
hoc meritum, facili nobis quod caede peractum est.
Hospes avitus erat, depulso sceptra parenti
reddiderat. Quid plura ferarri? tu nomina tanto
invenies operi vel famam consule mundi.
Si scelus est, plus te nobis debere fateris,
quod scelus hoc non ipse facis." Sic fatus opertum
detexit tenuitque caput. Iam languida morte
effigies habitum noti mutaverat oris.
Non primo Caesar damnavit munera visu
avertitque oculos; vultus, dum crederet, haesit,
utque fidem vidit sceleris tutumque putavit
iam bonus esse socer, lacrimas non sponte cadentis
effudit gemitusque expressit pectore laeto,
non aliter manifesta potens abscondere mentis
gaudia quam lacrimis, meritumque inmane tyranni
destruit et generi mavult lugere revulsum
quam debere caput. Qui duro membra senatus
calcarat vultu, qui sicco lumine campos
viderat Emathios, uni tibi, Magne, negare
non audet gemitus. O sors durissima fati!
Huncine tu, Caesar, scelerato Marte petisti,
qui tibi flendus erat? non mixti foedera tangunt
te generis, nec nata iubet maerere neposque,
credis aput populos Pompei nomen amantis
hoc castris prodesse tuis. Fortasse tyranni
tangeris invidia captique in viscera Magni
hoc alii licuisse doles quererisque perisse
vindictam belli raptumque e iure superbi
victoris generum. Quisquis te flere coegit
impetus, a vera longe pietate recessit.
Scilicet hoc animo terras atque aequora lustras,
necubi suppressus pereat gener. O bene rapta
arbitrio mors ista tuo! quam magna remisit
crimina Romano tristis fortuna pudori,
quod te non passa est misereri, perfide, Magni
viventis! Nec non his fallere vocibus audet
adquiritque fidem simulati fronte doloris:
"Aufer ab aspectu nostro funesta, satelles,
regis dona tui; peius de Caesare vestrum
quam de Pompeio meruit scelus. Unica belli
praemia civilis, victis donare salutem,
perdidimus. Quod si Phario germana tyranno
non invisa foret, potuissem reddere regi
quod meruit, fratrique tuum pro munere tali
misissem, Cleopatra, caput. Secreta quid arma
movit et inseruit nostro sua tela labori?
Ergo in Thessalicis Pellaeo fecimus arvis
ius gladio? vestris quaesita licentia regnis?
Non tuleram Magnum mecum Romana regentem:
te, Ptolomaee, feram? frustra civilibus armis
miscuimus gentes, si qua est hoc orbe potestas
altera quam Caesar, si tellus ulla duorum est.
Vertissem Latias a vestro litore proras:
famae cura vetat, ne non damnasse cruentam
sed videar timuisse Pharon. Nec fallere vosmet
credite victorem: nobis quoque tale paratum
litoris hospitium; ne sic mea colla gerantur
Thessaliae fortuna facit. Maiore profecto
quam metui poterat discrimine gessimus arma:
exilium generique minas Romamque timebam:
poena fugae Ptolomaeus erat. Sed parcimus annis
donamusque nefas. Sciat hac pro caede tyrannus
nil venia plus posse dari. Vos condite busto
tanti colla ducis, sed non ut crimina solum
vestra tegat tellus: iusto date tura sepuichro
et placate caput cineresque in litore fusos
colligite atque unam sparsis date manibus urnam.
Sentiat adventum soceri vocesque querentis
audiat umbra pias. Dum nobis omnia praefert,
dum vitam Phario mavult debere clienti,
laeta dies rapta est populis, concordia mundo
nostra perit; caruere deis mea vota secundis,
ut te conplexus positis felicibus armis
adfectus a te veteres vitamque rogarem,
Magne, tuam, dignaque satis mercede laborum
contentus par esse tibi; tunc pace fideli
fecissem ut victus posses ignoscere divis,
fecisses ut Roma mihi." Nec talia fatus
invenit fletus comitem, nec turba querenti
credidit; abscondunt gemitus et pectora laeta
fronte tegunt hilaresque nefas spectare cruentum
-- o bona libertas! -- cum Caesar lugeat, audent.