|
VII.
1.
Replicare nunc est oportunum, ut aliquotiens fecimus, et ab ortu primigenio
patris huiusce principis ad usque ipsius obitum actus eius discurrere per
epilogos brevis, nec vitiorum praetermisso discrimine vel bonorum, quae
potestatis amplitudo monstravit, nudare solita semper animorum interna.
2.
Natus apud Cibalas Pannoniae oppidum Gratianus maior ignobili stirpe,
cognominatus est a pueritia prima Funa rius ea re, quod nondum adultus venalem
circumferens funem, quinque militibus eum rapere studio magno conatis nequaquam
cessit: aemulatus Crotoniaten Milonem, cui mala saepe cohaerenter laeva manu
retinenti vel dextra, nulla umquam virium fortitudo abstraxit.
3.
ob ergo validi corporis robur, et peritiam militum more luctandi notior multis,
post dignitatem protectoris atque tribuni comes praefuit rei castrensi per
Africam, unde furtorum suspicione contactus digressusque, multo postea pari
potestate Brittannum rexit exercitum, tandemque honeste sacramento solutus
revertit ad larem, et agens procul a strepitu, multatione bonorum adflictus est
a Constantio hoc nomine, quod civili flagrante discordia, hospitio dicebatur
suscepisse Magnentium, per agrum suum ad proposita festinantem.
4.
Cuius meritis Valentinianus ab ineunte adulescentia commendabilis, contextu
suarum quoque suffragante virtutum, indutibus imperatoriae maiestatis apud
Nicaeam ornatus, in Augustum collegium fratrem Valentem adscivit, ut
germanitate ita concordia sibi iunctissimum, inter probra medium et praecipua,
quae loco docebimus conpetenti.
5.
igitur Valentinianus post periculorum molestias plures, dum esset privatus, emensas,
inperitare exorsus, arces prope flumina sitas et urbes, et Gallias petit
Alamannicis patentes excursibus, reviviscentibus erectius cognito principis
Iuliani interitu, quem post Constantem solum omnium formidabant.
6.
ideo autem etiam Valentinianus merito timebatur, quod auxit et exercitus valido
supplemento, et utrubique Rhenum celsioribus castris munivit atque castellis,
ne latere usquam hostis ad nostra se proripiens possit.
7.
Utque multa praetereamus, quae egit moderatoris auctoritate fundati, quaeque
per se vel duces correxit industrios : post Gratianum filium in societatem suae
potestatis adsumptum, Vithicabium regem Alamannorum Vadomario genitum,
adulescentem in flore primo genarum, nationes ad tumultus cientem et bella,
clam, quia non potuit aperte, confodit: et Alamannis congressus prope
Solicinium locum, ubi insidiis paene perierat circumventus, ad exitium ultimum
delere potuit universos, ni paucos velox effugium tenebris amendasset.
8.
Inter haec tamen caute gesta, iam conversos ad metuendam rabiem Saxonas, semper
quolibet inexplorato ruentes, delatosque tunc ad terrestres tractus, quorum
spoliis paene redierant locupletes, malefido quidem sed utili commento peremit,
praeda raptoribus vi fractis excussa.
9.
Itidemque Brittannos, catervas superfusorum ostium non ferentes, spe meliorum
adsumpta, in libertatem et quietem restituit placidam, nullo paene redire
permisso grassatorum ad sua.
10.
Efficacia pari Valentinum quoque Pannonium exulem, per has provincias molientem
otium turbare commune, antequam negotium effervescat, oppressit. Africam deinde
malo repentino perturbatam discriminibus magnis exemit, cum voraces militarium
fastus ferre nequiens Firmus, ad omnes dissensionum motus perflabiles gentes
Mauricas concitasset. Similique fortitudine clades ingemiscendas Illyrici vindicasset, ni morte praeventus
reliquisset rem seriam inperfectam.
11.
Ac licet opera praestabilium ducum haec, quae rettulimus, consummata sunt:
tamen ipsum quoque satis constat ut erat expeditae mentis usuque castrensis
negotii diuturno firmatus, egisse conplura : inter quae illud elucere clarius
potuit, si Macrianum regem ea tempestate terribilem, vivum capere potuisset, ut
industria magna temptarat, postquam eum evasisse Burgundios, quos ipse
admoverat Alamannis, maerens didicisset et tristis.
VIII.
1.
Haec super actibus principis brevi sunt textu percursa: nunc confisi, quod nec
metu nec adulandi foeditate constricta posteritas, incorrupta praeteritorum
solet esse spectatrix, summatim eius numerabimus vitia, post et bene merita
narraturi.
2.
adsimulavit non numquam clementiae speciem cum esset in acerbitatem naturae
calore propensior, oblitus profecto quod regenti imperium omnia nimia velut
praerupti scopuli sunt devitanda.
3.
nec enim usquam reperitur miti cohercitione contentus sed aliquotiens
quaestiones multiplicari iussisse cruentas, post interrogationes funestas non
nullis ad usque discrimina vitae vexatis: et ita erat effusior ad nocendum ut
nullum aliquando damnatorum capitis eriperet morte subscriptionis elogio leni,
cum id etiam principes interdum fecere saevissimi.
4.
atquin potuit exempla multa contueri maiorum et imitari peregrina atque interna
humanitatis et pietatis, quas sapientes consanguineas virtutum esse definiunt
bonas. e quibus haec sufficiet poni. Artaxerxes Persarum ille rex
potentissimus, quem Macrochira membri unius longitudo commemoravit,
suppliciorum varietates, quas natio semper exercuit cruda, lenitate genuina
castigans, tiaras ad vicem capitum quibusdam noxiis amputabat: et ne secaret
aures more regio pro delictis, ex galeris fila pendentia praecidebat: quae
temperantia morum ita tolerabilem eum fecit et verecundum, ut adnitentibus
cunctis multos et mirabiles actus impleret Graecis scriptoribus celebratos.
5.
Praenestino praetore, qui bello quodam Samnitico properare iussus ad praesidium
venerat segnius, ad crimen diluendum exhibito Papinus Cursor ea tempestate
dictator securem per lictorem expediri, homineque abiecta purgandi se fiducia
stupefacto, visum prope fruticem iussit abscidi: hocque ioci genere castigatum
eum absolvit, non ideo contemptus, ut qui bella diuturna per se superavit et
gravia, solus ad resistendum aptus Alexandro Magno, si calcasset Italiam,
aestimatus.
6.
haec forsitan Valentinianus ignorans minimeque reputans adflicti solacia status
semper esse lenitudinem principum, poenas per ignes augebat et gladios: quod
ultimum in adversis rebus remedium pietas reperitur animorum, ut Isocratis
memorat pulchritudo: cuius vox est perpetua docentis, ignosci debere interdum
armis superato rectori, quam iustum quid sit ignoranti.
7.
unde motum existimo Tullium praeclare pronuntiasse, cum defenderet Oppium
"et enim multum posse ad salutem alterius, honori multis; parum potuisse
ad exitium, probro nemini umquam fuit".
8.
Aviditas plus habendi sine honesti pravique differentia, et indagandi quaestus
varios per alienae vitae naufragia exundavit in hoc principe flagrantius
adulescens. quam quidam praetendentes imperatorem Aurelianum purgare
temptabant, id adfirmando quod, ut ille post Gallienum et lamentabilis rei
publicae casus exinanito aerario torrentis ritu ferebatur in divites, ita hic
quoque post procinctus Parthici clades magnitudine indigens inpensarum, ut militi
supplementa suppeterent et inpendium, crudelitati cupiditatem opes nimias
congerendi miscebat: dissimulans scire quod sunt aliqua, quae fieri non
oportet, etiam si licet, Themistoclis illius veteris dissimilis, qui cum post
pugnam agminaque deleta Persarum licenter obambulans, armillas aureas vidisset
humi proiectas et torquem "tolle" inquit "haec" ad comitum
quendam prope adstantem versus quia Themistocles non es, quodlibet spernens in
duce magnanimo lucrum....
9.
huius exempla continentiae similia plurima in Romanis exuberant ducibus :
quibus omissis quoniam non sunt perfectae virtutis indicia - nec enim aliena
non rapere laudis est - unum ex multis constans innocentiae vulgi veteris
specimen ponam. cum proscriptorum locupletes domus diripiendas Romanae plebi
Marius dedisset et Cinna, vulgi rudes animi sed humana soliti respectare,
alienis laboribus pepercerunt, ut nullus egens reperiretur aut infimus qui de
civili luctu fructum contrectare pateretur sibi concessum.
10.
Invidia praeter haec ante dictus medullitus urebatur et sciens pleraque
vitiorum imitari solere virtutes, memorabat adsidue livorem severitatis rectae
potestatis esse [invidiam] sociam. utque sunt dignitatum apices maximi, licere
sibi cuncta existimantes, et ad supplicandum contrarios exturbandosque meliores
pronius inclinati, bene vestitos oderat et eruditos et opulentos et nobiles: et
fortibus detra hebat, ut solus videretur bonis artibus eminere, quo vitio exarsisse
principem legimus Hadrianum.
11.
Arguebat hic idem princeps timidos saepius, maculosos tales appellans et
sordidos et intra sortem humilem amendandos, ad pavores inritos aliquotiens
abiectius pallens et, quod nusquam erat, ima mente formidans.
12.
Quo intellecto magister officiorum Remigius cum eum ex incidentibus ira fervere
sentiret, fieri motus quosdam barbaricos inter alia subserebat: hocque ille audito,
quia timore mox frangebatur, ut Antoninus Pius erat serenus et clemens.
13.
iudices numquam consulto malignos elegit, sed si semel promotos agere didicit
inmaniter, Lycurgos invenisse praedicabat et Cassios, columina iustitiae
prisca, scribensque hortabatur adsidue ut noxas vel leves acerbius vindicarent.
14.
nec adflictis, si fors ingruisset inferior, erat ullum in principis benignitate
perfugium, quod semper ut agitato mari iactatis portus patuit exoptatus. finis
enim iusti imperii, ut sapientes docent, utilitas obedientium aestimatur et
salus.
|