XIII.
1.
Cumque arma ex latere omni concuterentur et tela, lituosque Bellona luctuosos
in clades Romanas solito inmanius furens, cedentes nostri multis
interclamantibus restiterunt et proelium flammarum ritu adcrescens terrebat
militum animos, confixis quibusdam rotatis ictibus iaculorum et sagittarum.
2.
deinde conlisae in modum rostratarum navium acies trudentesque se vicissim,
undarum specie motibus sunt reciprocis iactitatae. Et quia sinistrum cornu ad
usque plaustra ipsa accessit, ultra., siqui tulissent suppetias, processurum: a
reliquo equitatu desertum, multitudine hostili urgente sicut ruina aggeris
magni oppressum atque deiectum est: steterunt inprotecti pedites, ita
concatervatis manipulis ut vix mucronem exerere aut ma,nus reducere quisquam
posset. nec iam obiectu pulveris caelum patere potuit ad prospectum, clamoribus
resultans horrificis. qua causa tela undique mortem vibrantia destinata
cadebant et noxia, quod nec provideri poterant nec caveri.
3.
verum ubi effusi inmensis agminibus barbari iumenta conterebant et viros, et
neque ad receptum confertis ordinibus laxari usquam poterat locus, et evadendi
copiam constipatio densior adimebat: nostri quoque ultimo cadendi contemptu
occursantes receptis gladiis obtruncabant, et mutuis securium ictibus galeae
perfringebantur atque loricae.
4.
videreque licebat celsum ferocia barbarum, genis stridore constrictis, succiso
poplite aut abscisa ferro dextera vel confosso latere inter ipsa quoque mortis
confinia minaciter circumferentem oculos truces: ruinaque confligentium mutua
humo corporibus stratis campi peremptis impleti sunt, et morientium gemitus
profundisque vulneribus transfixorum cum timore audiebantur ingenti.
5.
in hoc tanto tamque confusae rei tumultu exhausti labore et periculis pedites
cum deinceps neque vires illis neque mentes suppeterent ad consilium,
diffractis hastarum plerisque conlisione adsidua, gladiis contenti destrictis
in confertas hostium turmas mergebant se, salutis inmemores, circumspectantes
ademptum esse omne evadendi suffugium.
6.
et quia humus rivis operta sanguineis gressus labiles evertebat, conabantur
modis omnibus vitam inpendere non inultam: adeo magno animorum robore oppositi
incumbentibus, ut etiam telis quidam propriis interirent. atra denique cruoris
facie omnia conturbante et, quocumque se inflexerant oculi, acervis caesorum
adgestis, exanimata cadavera sine parsimonia calcabantur.
7.
solque sublimior decurso Leone ad domicilium caelestis Virginis transiens,
Romanos magis attenuatis inedia sitique confectos etiam armorum gravantibus
sarcinis exurebat. ad ultimum incumbente barbarorum pondere acies inclinatae
nostrorum, quod solum postremis malis habuere subsidium, incondite qua quisque
poterat, vertuntur in pedes.
8.
Dumque omnes dispersi per ignotos tramites cedunt, imperator diris pavoribus
circumsaeptus paulatimque insiliens funerum moles, ad Lancearios confugit et
Mattiarios: qui, dum multitudo tolerabatur hostilis, fixis corporibus steterant
inconcussi. eoque viso Traianus exclamat spem omnem absumptam, ni desertus ab
armigeris princeps saltim adventicio tegeretur auxilio.
9.
hocque audito Victor nomine comes Batavos in subsidiis locatos haut procul ad
imperatoris praesidium raptim cogere properans cum invenire neminem posset,
gradiens retro discessit, parique modo Richomeres periculo semet exemit et
Saturninus.
10.
Sequebantur itaque furore ex oculis lucente barbari nostros, iam linquente
venarum calore torpentes : quorum aliqui percussoribus cadebant incertis, non
nulli ponderibus solis urgentium obruti ictuque suorum aliqui trucidati: nec
enim saepe renitentibus cedebatur aut parcebat cedentibus quisquam.
11.
super his obstruebant itinera iacentes multi semineces, cruciatus vulnerum
conquerentes: cum quibus aggeres quoque equorum constrati cadaveribus campos
implerunt. diremit haec numquam pensabilia damna, quae magno rebus stetere
Romanis, nullo splendore lunari nox fulgens.
12.
Primaque caligine tenebrarum inter gregarios imperator, ut opinari dabatur -
neque enim vidisse se quisquam vel praesto fuisse adseveravit - sagitta
perniciose saucius ruit, spirituque mox consumpto decessit nec postea repertus
est usquam. hostium enim paucis spoliandi gratia mortuos per ea loca diu
versatis, nullus fugatorum vel accolarum illuc adire est ausus.
13.
simili clade Caesarem accepimus Decium dimicantem cum barbaris acriter, equi
lapsu prostratum, quem ferventem retinere non valuit, abiectumque in paludem
nec emergere potuisse nec inveniri.
14.
alii dicunt Valentem animam non exhalasse confestim sed cum candidatis et
spadonibus paucis prope ad agrestem casam relatum secunda contignatione fabre
munitam, dum fovetur manibus imperitis, circumsessum ab hostibus, qui esset
ignorantibus, dedecore captivitatis exemptum.
15.
cum enim oppessulatas ianuas perrumpere conati, qui secuti sunt, a parte
pensili domus sagittis incesserentur, ne per moras inexpedibiles populandi
ammitterent copiam, congestis stipulae fascibus et lignorum, flammaque
supposita, aedificium cum hominibus torruerunt.
16.
unde quidam de candidatis per fenestram lapsus captusque a barbaris prodidit
factum et eos maerore adflixit, magna gloria defraudatos, quod Romanae rei
rectorem non cepere superstitem. is ipse iuvenis occulte postea reversus ad
nostros haec ita accidisse narravit.
17.
pari clade recuperatis Hispaniis Scipionum alterum cremata turri, in quam
confugerat, absumptum incendio hostili conperimus. illud tamen certum est, nec
Scipioni, nec Valenti sepulturam, qui supremitatis honor est, contigisse.
18.
In hac multiplici virorum inlustrium clade Traiani mors eminuit et Sebastiani,
cum quibus triginta quinque oppetivere tribuni vacantes et numerorum rectores
et Valerianus atque Aequitius, quorum alter stabulum, alter curabat palatium.
inter hos etiam Promotorum tribunus Potentius cecidit in primaevo aetatis
Ilore, bono cuique spectatus, meritis Ursicini patris magistri quondam armorum
suisque commendabilis. constatque vix tertiam evasisse exercitus partem.
19.
nec ulla annalibus praeter Cannensem pugnam ita ad internecionem res legitur
gesta, quamquam Romani aliquotiens reflante Fortuna fallaciis lusi bellorum
iniquitati cesserunt ad tempus, et certamina multa fabulosae naeniae flevere
Graecorum.
XIV.
1.
Perit autem hoc exitu Valens quinquagesimo anno contiguus, cum per annos
quattuor inperasset et decem parvo minus.
2.
cuius bona multis cognita dicemus et vitia. amicus fidelis et firmus, ultor
acer ambitionum, severus militaris et civi]is disciplinae corrector, pervigil
semper et anxius, ne propinquitatem quis praetendens altius semet ferret, erga
deferendas potestates vel adimendas nimium tardus, provinciarum aequissimus
tutor, quarum singulas ut domum propriam custodiebat indemnes, tributorum onera
studio quodam molliens singulari, nulla vectigalium admittens augmenta, in
adaerandis reliquorum debitis non molestus, furibus et in peculatu deprehensis
iudicibus inimicus asper et vehemens.
3.
nec sub alio principe in huius modi negotiis melius secum actum esse meminit
oriens. super his omnibus liberalis erat cum moderatione, cuius rei licet
abundent exempla, unum tamen sufficiet poni. ut sunt in palatiis non nulli
alienarum rerum avidi, siqui caducum vel aliud petisset ex usu, cum magna
iustorum iniustorumque distinctione contradictori copia servata, donabat ei,
qui petierat, tres vel quattuor alios absentes aliquotiens impetratorum
participes iungens: ut castigatius agerent inquieti, lucra, quibus inhiabant,
hoc minui commento cernentes.
4.
super aedificiis autem, quae per diversas urbes et oppida vel instauravit vel a
primis instruxit auspiciis - ne sim longior - taceo, rebus ipsis id apertius
monstrare concedens. haec bonis omnibus aemulanda sunt, ut existimo: nunc eius
vitia percurramus.
5.
Magnarum opum intemperans adpetitor, laborum inpatiens, duritiamque magis
adfectans inmanem in crudelitatem proclivior, subagrestis ingenii, nec bellicis
nec liberalibus studiis eruditus: alienis gemitibus libenter emolumenta
fructusque conquirens, tuncque magis intolerabilis cum incidentia crimina ad
contemptam vel laesam principis amplitudinem trahens in sanguinem saeviebat et
dispendia locupletum.
6.
illud quoque ferri non poterat quod, cum legibus lites omnes quaestionesque
committere videri se vellet, destinatisque velut lectis iudicibus negotia
spectanda mandabat, nihil agi contra libidinem suam patiebatur: iniuriosus
alias et iracundus et criminantibus sine differentia veri vel falsi facillime
patens, quae vitiorum labes etiam in his privatis cotidianisque rationibus
inpendio est formidanda.
7.
Cessator et piger: nigri coloris, pupula oculi unius obstructa, sed ita, ut non
eminus appareret, figura bene conpacta membrorum, staturae nec procerae nec
humilis, incurvis cruribus extanteque mediocriter ventre.
8.
Haec super Valente dixisse sufficiet, quae vera esse aequalis nobis memoria plene
testatur. illud autem praeteriri non convenit, quod cum oraculo tripodis, quem
movisse Patricium docuimus et Hilarium, tres versus illos fatidicos
comperisset, quorum ultimus est. en pedioisi Mimantos agaiomenoio Areos ut erat
inconsummatus et rudis, inter initia contemnebat, processu vero luctuum
maximorum abiecte etiam timidus, eiusdem sortis recordatione Asiae nomen
horrebat: ubi Erythraeo oppido superpositum montem Mimanta et Homerum
scripsisse et Tullium doctis referentibus audiebat.
9.
denique post interitum eius discessumque hostilem, prope locum, in quo
cecidisse existimatus est, inventus dicitur saxeus monumenti suggestus, cui
lapis adfixus incisis litteris Graecis, sepultum ibi nobilem quendam Mimanta veterem
indicabat.
|