I.
1.
Exegisti a me, Novate, ut scriberem quemadmodum posset ira leniri, nec inmerito
mihi videris hunc praecipue adfectum pertimuisse maxime ex omnibus taetrum ac
rabidum. Ceteris enim aliquid quieti placidique inest, hic totus concitatus et
in impetu est, doloris armorum, sanguinis suppliciorum minime humana furens
cupiditate, dum alteri noceat sui neglegens, in ipsa inruens tela et ultionis
secum ultorem tracturae avidus.
2. Quidam
itaque e sapientibus viris iram dixerunt brevem insaniam; aeque enim inpotens
sui est, decoris oblita, necessitudinum immemor, in quod coepit pertinax et
intenta, rationi consiliisque praeclusa, vanis agitata causis, ad dispectum
aequi verique inhabilis, ruinis simillima quae super id quod oppressere
franguntur.
3. Ut
scias autem non esse sanos quos ira possedit, ipsum illorum habitum intuere;
nam ut furentium certa indicia sunt audax et minax vultus, tristis frons, torva
facies, citatus gradus, inquietae manus, color versus, crebra et vehementius
acta suspiria, ita irascentium eadem signa sunt:
4.
flagrant ac micant oculi, multus ore toto rubor exaestuante ab imis praecordiis
sanguine, labra quatiuntur, dentes comprimuntur, horrent ac surriguntur
capilli, spiritus coactus ac stridens, articulorum se ipsos torquentium sonus,
gemitus mugitusque et parum explanatis vocibus sermo praeruptus et conplosae
saepius manus et pulsata humus pedibus et totum concitum corpus magnasque irae
minas agens, foeda visu et horrenda facies depravantium se atque intumescentium
-- nescias utrum magis detestabile vitium sit an deforme.
5. Cetera licet
abscondere et in abdito alere: ira se profert et in faciem exit, quantoque
maior, hoc effervescit manifestius. Non vides ut omnium animalium, simul ad
nocendum insurrexerunt, praecurrant notae ac tota corpora solitum quietumque
egrediantur habitum et feritatem suam exasperent?
6. Spumant apris ora,
dentes acuuntur adtritu, taurorum cornua iactantur in vacuum et harena pulsu
pedum spargitur, leones fremunt, inflantur inritatis colla serpentibus,
rabidarum canum tristis aspectus est: nullum est animal tam horrendum tam
perniciosumque natura ut non appareat in illo, simul ira invasit, novae
feritatis accessio.
7. Nec ignoro ceteros
quoque adfectus vix occultari, libidinem metumque et audaciam dare sui signa et
posse praenosci; neque enim ulla vehementior intrat agitatio quae nihil moveat
in vultu. Quid ergo interest? quod alii adfectus apparent, hic eminet.
1. Iam vero si
effectus eius damnaque intueri velis, nulla pestis humano generi pluris stetit.
Videbis caedes ac venena et reorum mutuas sordes et urbium clades et totarum
exitia gentium et principum sub civili hasta capita venalia et subiectas tectis
faces nec intra moenia coercitos ignes sed ingentia spatia regionum hostili
flamma relucentia.
2. Aspice
nobilissimarum civitatum fundamenta vix notabilia: has ira deiecit. Aspice
solitudines per multa milia sine habitatore desertas: has ira exhausit. Aspice
tot memoriae proditos duces mali exempla fati: alium ira in cubili suo
confodit, alium intra sacra mensae iura percussit, alium intra leges
celebrisque spectaculum fori lancinavit, alium filii parricidio dare sanguinem
iussit, alium servili manu regalem aperire iugulum, alium in cruce membra
diffindere.
3. Et adhuc singulorum
supplicia narro: quid si tibi libuerit, relictis in quos ira viritim exarsit,
aspicere caesas gladio contiones et plebem inmisso milite contrucidatam et in
perniciem promiscuam totos populos capitis damnatos * * * ?
4. * * * tamquam
aut curam nostram deserentibus aut auctoritatem contemnentibus. Quid?
gladiatoribus quare populus irascitur, et tam inique ut iniuriam putet quod non
libenter pereunt? contemni se iudicat et vultu gestu ardore ex spectatore in
adversarium vertitur.
5. Quidquid est tale,
non est ira, sed quasi ira, sicut puerorum qui, si ceciderunt, terram verberari
volunt et saepe ne sciunt quidem cur irascantur, sed tantum irascuntur, sine
causa et sine iniuria, non tamen sine aliqua iniuriae specie nec sine aliqua
poenae cupiditate. Deluduntur itaque imitatione plagarum et simulatis deprecantium
lacrimis placantur et falsa ultione falsus dolor tollitur.
1.
'Irascimur' inquit 'saepe non illis qui laeserunt, sed iis qui laesuri sunt; ut
scias iram non ex iniuria nasci.' Verum est irasci nos laesuris, sed ipsa cogitatione nos laedunt, et
iniuriam qui facturus est iam facit.
2. 'Ut scias' inquit
'non esse iram poenae cupiditatem, infirmissimi saepe potentissimis irascuntur nec
poenam concupiscunt quam non sperant.' Primum diximus cupiditatem esse poenae
exigendae, non facultatem; concupiscunt autem homines et quae non possunt.
Deinde nemo tam humilis est qui poenam vel summi hominis sperare non possit: ad
nocendum <omnes> potentes sumus.
3. Aristotelis finitio
non multum a nostra abest; ait enim iram esse cupiditatem doloris reponendi.
Quid inter nostram et hanc finitionem intersit, exequi longum est. Contra
utramque dicitur feras irasci nec iniuria inritatas nec poenae dolorisve alieni
causa; nam etiam si haec efficiunt, non haec petunt.
4. Sed dicendum est
feras ira carere et omnia praeter hominem; nam cum sit inimica rationi, nusquam
tamen nascitur nisi ubi rationi locus est. Impetus habent ferae, rabiem
feritatem incursum, iram quidem non magis quam luxuriam, et in quasdam
voluptates intemperantiores homine sunt.
5. Non est quod credas
illi qui dicit:
non aper irasci meminit, non fidere cursu
cerva nec armentis incurrere fortibus ursi.
Irasci dicit incitari, inpingi; irasci quidem non magis sciunt quam
ignoscere.
6.
Muta animalia humanis adfectibus carent, habent autem similes illis quosdam
inpulsus; alioqui, si amor in illis esset et odium, esset amicitia et simultas,
dissensio et concordia; quorum aliqua in illis quoque extant vestigia, ceterum
humanorum pectorum propria bona malaque sunt.
7.
Nulli nisi homini concessa prudentia est, providentia diligentia cogitatio, nec
tantum virtutibus humanis animalia sed etiam vitiis prohibita sunt. Tota
illorum ut extra ita intra forma humanae dissimilis est; regium est illud et
principale aliter ductum.Ut vox est quidem, sed non explanabilis et perturbata
et verborum inefficax, ut lingua, sed devincta nec in motus varios soluta, ita
ipsum principale parum subtile, parum exactum. Capit ergo visus speciesque rerum quibus ad
impetus evocetur, sed turbidas et confusas.
8. Ex eo
procursus illorum tumultusque vehementes sunt, metus autem sollicitudinesque et
tristitia et ira non sunt, sed his quaedam similia; ideo cito cadunt et
mutantur in contrarium et, cum acerrime saevierunt expaveruntque, pascuntur, et
ex fremitu discursuque vesano statim quies soporque sequitur.
|