|
1.
Cum eitum sit superiore libro de obligationibus ex contractu et quasi ex
contractu, sequitur, ut de obligationibus ex maleficio dispiciamus. sed illae
quidem, ut suo loco tradidimus, in quattuor genera dividuntur: hae vero unius
generis sunt, nam omnes ex re nascuntur, id est ex ipso maleficio, veluti ex
furto aut rapina aut damno aut iniuria.
2.
Furtum est contrectatio rei fraudulosa vel ipsius rei vel etiam usus eius
possessionisve: quod lege naturali prohibitum est admittere. Furtum autem vel a
furvo, id est nigro, dictum est, quod clam et obscure fit et plerumque nocte:
vel a fraude: vel a ferendo, id est auferendo: vel a Graeco sermone, qui appellant fures. immo etiam Graeci dixerunt.
3.
Furtorum autem genera duo sunt, manifestum et nec manifestum. nam conceptum et
oblatum species potius actionis sunt furto cohaerentes quam genera furtorum,
sicut inferius apparebit. manifestus fur est, quem Graeci appellant: nec solum is qui in ipso furto deprehenditur, sed etiam is qui
eo loco deprehenditur quo fit, veluti qui in domo furtum fecit et, nondum
egressus ianuam deprehensus fuerit, et qui in oliveto olivarum aut in vineto
uvarum furtum fecit, quamdiu in eo oliveto aut in vineto fur deprehensus sit:
immo ulterius furtum manifestum extendendum est, quamdiu eam rem fur tenens
visus vel deprehensus fuerit sive in publico sive in privato vel a domino vel
ab alio, antequam eo pervenerit quo perferre ac deponere rem destinasset, sed
si pertulit quo destinavit, tametsi deprehendatur cum re furtiva, non est
manifestus fur. nec manifestum furtum quid sit, ex his quae diximus
intellegitur: nam quod manifestum non est, id scilicet nec manifestum est.
Conceptum furtum dicitur cum apud aliquem testibus praesentibus furtiva res
quaesita et inventa sit: nam in eum propria actio constituta est, quamvis fur
non sit, quae appellatur concepti. oblatum furtum dicitur, cum res furtiva ab
aliquo tibi oblata sit eaque apud te concepta sit, utique si ea mente tibi data
fuerit, ut apud te potius quam apud eum qui dederit, conciperetur: nam tibi,
apud quem concepta sit, propria adversus eum qui obtulit, quamvis fur non sit,
constituta est actio, quae appellatur ablati. est etiam prohibiti furti actio
adversus eum qui furtum quaerere testibus praesentibus volentem prohibuerit.
praeterea poena constituitur edicto praetoris per actionem furti non exhibiti
adversus eum qui furtivam rem apud se quaesitam et inventam non exhibuit. sed
hae actiones, id est concepti et oblati et furti prohibiti nec non furti non
exhibiti in desuetudinem abierunt. cum enim requisitio rei furtivae hodie
secundum veterem observationem non fit: merito ex consequentia etiam praefatae
actiones ab usu communi recesserunt, cum manifestissimum est quod omnes qui
scientes rem furtivam susceperint et celaverint, furti nec manifesti obnoxii
sunt. Poena manifesti furti quadrupli est
tam ex servi persona quam ex liberi, nec manifesti dupli.
4.
Furtum autem fit non solum cum quis intercipiendi causa rem alienam amovet, sed
general iter cum quis alienam rem invito domino contrectat. itaque sive
creditor pignore, sive is apud quem res deposita est ea re utatur, sive is qui
rem utendam accepit in alium usum eam transferat quam cuius gratia ei data est,
furtum committit. veluti si quis argentum utendum acceperit quasi amicos ad
cenam invitaturus et id peregre secum tulerit, aut si quis equum gestandi causa
commodatum sibi longius aliquo duxerit, quod veteres scripserunt de eo qui in
aciem equum perduxisset. Placuit tamen, eos qui rebus commodatis aliter
uterentur quam utendas acceperint, ita furtum committere, si se intellegant id
invito domino facere eumque, si intellexisset, non permissurum, ac si
permissurum credant, extra crimen videri: optima sane distinctione, quia furtum
sine affectu furandi non committitur. Sed et si credat aliquis, invito domino
se rem commodatam sibi contrectare, domino autem volente id fiat, dicitur
furtum non fieri. unde illud quaesitum est, cum Titius servum Maevii
sollicitaverit, ut quasdam res domino subriperet et ad eum perferret, et servus
id ad Maevium pertulerit, Maevius, dum vult Titium in ipso delicto deprehendere,
permisit servo quasdam res ad eum perferre, utrum furti an servi corrupti
iudicio teneatur Titius, an neutro? et cum nobis super hac dubitatione
suggestum est et antiquorum prudentium super hoc altercationes perspeximus,
quibusdam neque furti neque servi corrupti actionem praestantibus, quibusdam
furti tantummodo: nos huiusmodi calliditati obviam euntes, per nostram
decisionem sanximus, non solum furti actionem, sed etiam servi corrupti contra
eum dari: licet enim is servus deterior a sollicitatore minime factus est, et
ideo non concurrant regulae quae servi corrupti actionem introducerent, tamen
consilium corruptoris ad perniciem probitatis servi introductum est, ut sit ei
poenalis actio imposita, tamquam re ipsa fuisset servus corruptus, ne ex huiusmodi
impunitate et in alium servum, qui possit corrumpi, tale facinus a quibusdam
pertentetur. Interdum etiam liberorum hominum furtum fit, veluti si quis
liberorum nostrorum, qui in potestate nostra sunt, subreptus fuerit. Aliquando
autem etiam suae rei quisque furtum committit, veluti si debitor rem quam
creditori pignoris causa dedit subtraxerit.
5.
Interdum furti tenetur qui ipse furtum non fecerit: qualis est cuius ope et
consilio furtum factum est. in quo numero est qui tibi nummos excussit, ut
alius eos raperet, aut obstitit tibi, ut alius rem tuam surriperet, vel oves
aut boves tuas fugaverit, ut alius eas exciperet: et hoc veteres scripserunt de
eo qui panno rubro fugavit armentum. sed si quid eorum per lasciviam, et non
data opera ut furtum admitteretur, factum est, in factum actio dari debet. at
ubi ope Maevii Titius furtum fecerit, ambo furti tenentur. ope consilio eius
quoque furtum admitti videtur, qui scalas forte fenestris supponit aut ipsas
fenestras vel ostium effringit, ut alius furtum faceret, quive ferramenta ad
effringendum aut scalas, ut fenestris supponerentur, commodaverit, sciens cuius
gratia commodaverit. certe qui nullam operam ad furtum faciendum adhibuit, sed
tantum consilium dedit atque hortatus est ad furtum faciendum, non tenetur
furti. Hi qui in parentium vel dominorum potestate sunt si rem eis subripiant,
furtum quidem illis faciunt et res in furtivam causam cadit nec ob id ab ullo
usucapi potest antequam in domini potestatem revertatur; sed furti actio non
nascitur, quia nec ex alia ulla causa potest inter eos actio nasci: si vero ope
consilio alterius furtum factum fuerit, quia utique furtum committitur,
convenienter ille furti tenetur, quia verum est, ope consilio eius furtum
factum esse.
6.
Furti autem actio ei competit cuius interest rem salvam esse, licet dominus non
sit: itaque nec domino aliter competit quam si eius intersit rem non perire.
Unde constat, creditorem de pignore subrepto furti agere posse, etiamsi idoneum
debitorem habeat, quia expedit ei pignori potius incumbere quam in personam
agere: adeo quidem ut, quamvis ipse debitor eam rem subripuerit, nihilo minus
creditori competat actio furti. Item si fullo polienda curandave aut sarcinator
sarcienda vestimenta mercede certa acceperit eaque furto amiserit, ipse furti
habet actionem, non dominus, quia domini nihil interest eam rem non perisse,
cum iudicio locati a fullone aut sarcinatore rem suam persequi potest. sed et
bonae fidei emptori, subrepta re quam emerit, quamvis dominus non sit, omnimodo
competit furti actio, quemadmodum et creditori. fulloni vero et sarcinatori non
aliter furti competere placuit, quam si solvendo sint, hoc est si domino rei
aestimationem solvere possint: nam si solvendo non sunt, tunc quia ab eis suum
dominus consequi non possit, ipsi domino furti actio competit, quia hoc casu
ipsius interest rem salvam esse. idem est et si in parte solvendo sint fullo
aut sarcinator. Quae de fullone et sarcinatore diximus, eadem et ad eum cui
commodata res est transferenda veteres existimabant: nam ut ille fullo mercedem
accipiendo custodiam praestat, ita is quoque qui commodum utendi percipit
similiter necesse habet custodiam praestare. sed nostra providentia etiam hoc
in decisionibus nostris emendavit, ut in domini sit voluntate, sive commodati
actionem adversus eum qui rem commodatam accepit movere desiderat, sive furti
adversus eum qui rem subripuit, et alterutra earum electa, dominum non posse ex
poenitentia ad alteram venire actionem. sed si quidem furem elegerit, illum qui
rem utendam accepit penitus liberari. sin autem commodator veniat adversus eum
qui rem utendam accepit, ipsi quidem nullo modo competere posse adversus furem
furti actionem, eum autem qui pro re commodata convenitur, posse adversus furem
furti habere actionem, ita tamen si dominus, sciens rem esse subreptam,
adversus eum cui res commodata fuit pervenit: sin autem nescius et dubitans rem
non esse apud eum commodati actionem instituit, postea autem, re comperta,
voluit remittere quidem commodati actionem, ad furti autem pervenire, tunc
licentia ei concedatur et adversus furem venire, nullo obstaculo ei opponendo,
quoniam incertus constitutus movit adversus eum qui rem utendam accepit commodati
actionem (nisi domino ab eo satisfactum est: tunc etenim omnimodo furem a
domino quidem furti actione liberari, suppositum autem esse ei qui pro re sibi
commodata domino satisfecit), cum manifestissimum est, etiam si ab initio
dominus actionem instituit commodati ignarus rem esse subreptam, postea autem,
hoc ei cognito, adversus furem transivit, omnimodo liberari eum qui rem
commodatam accepit, quemcumque causae exitum dominus adversus furem habuerit:
eadem definitione obtinente, sive in partem sive in solidum solvendo sit is qui
rem commodatam accepit. Sed is apud quem res deposita est custodiam non
praestat, sed tantum in eo obnoxius est, si quid ipse dolo malo fecerit: qua de
causa si res ei subrepta fuerit, quia restituendae eius nomine depositi non tenetur
nec ob id eius interest, rem salvam esse, furti agere non potest, sed furti
actio domino competit. In summa sciendum est, quaesitum esse, an impubes rem
alienam amovendo furtum faciat. et placet, quia furtum ex affectu consistit,
ita demum obligari eo crimine impuberem, si proximus pubertati sit, et obid
intellegat se delinquere.
7.
Furti actio sive dupli sive quadrupli tantum ad poenae persecutionem pertinet:
nam ipsius rei persecutionem extrinsecus habet dominus, quam aut vindicando aut
condicendo potest auferre. sed vindicatio quidem adversus possessorem est, sive
fur ipse possidet sive alius quilibet: condictio autem adversus ipsum furem
heredemve eius, licet non possideat, competit.
|