|
1.
Quia tamen superius mentionem habuimus de actione quae in peculium
filiorumfamilias servorumque agitur: opus est ut de hac actione, et de ceteris
quae eorundem nomine in parentes dominosve dari solent, diligentius admoneamus.
et quia, sive cum servis negotium gestum sit, sive cum his qui in potestate
parentis sunt, fere eadem iura servantur, ne verbosa fiat disputatio, dirigamus
sermonem in personam servi dominique, idem intellecturi de liberis quoque et
parentibus, quorum in potestate sunt. nam si quid in his proprie observetur,
separatim ostendemus.
2.
Si igitur iussu domini cum servo negotium gestum erit, in solidum praetor
adversus dominum actionem pollicetur, scilicet quia qui ita contrahit fidem
domini sequi videtur.
3.
Eadem ratione praetor duas alias in solidum actiones pollicetur, quarum altera
exercitoria, altera institoria appellatur. excercitoria tunc locum habet, cum
quis servum suum magistrum navis praeposuerit, et quid cum eo eius rei gratia
cui praepositus erit contractum fuerit. ideo autem exercitoria vocatur, quia exercitor
appellatur is ad quem cottidianus navis quaestus pertinet. institoria tunc
locum habet, cum quis tabernae forte aut cuilibet negotiationi servum
praeposuerit et quid cum eo eius rei causa cui praepositus erit contractum
fuerit. ideo autem institoria appellatur, quia qui negotiationibus praeponuntur
institores vocantur. Istas tamen duas actiones praetor reddit et si liberum
quis hominem aut alienum servum navi aut tabernae aut cuilibet negotiationi
praeposuerit, scilicet quia eadem aequitatis ratio etiam eo casu interveniebat.
4.
Introduxit et aliam actionem praetor, quae tributoria vocatur. namque si servus
in peculiari merce, sciente domino, negotietur, et quid cum eo eius rei causa
contractum erit, ita praetor ius dicit ut quidquid in his mercibus erit quodque
inde receptum erit, id inter dominum, si quid ei debebitur, et ceteros
creditores pro rata portione distribuatur. et quia ipsi domino distributionem
permittit, si quis ex creditoribus queratur, quasi minus ei tributum sit quam
oportuerit, hanc ei actionem accommodat, quae tributoria appellatur.
5.
Praeterea introducta est actio de peculio, deque eo quod in rem domini versum
erit, ut, quamvis sine voluntate domini negotium gestum erit, tamen sive quid
in rem eius versum fuerit, id totum praestare debeat, sive quid non sit in rem
eius versum, id eatenus praestare debeat quatenus peculium patitur. In rem
autem domini versum intellegitur, quidquid necessario in rem eius impenderit
servus, veluti si mutuatus pecuniam creditoribus eius solverit, aut aedificia
ruentia fulserit, aut familiae frumentum emerit, vel etiam fundum aut quamlibet
aliam rem necessariam mercatus erit. Itaque si ex decem utputa aureis, quos servos
tuus a Titio mutuos accepit, creditori tuo quinque aureos solverit, reliquos
vero quinque quolibet modo consumpserit pro quinque quidem in solidum damnari
debes, pro ceteris vero quinque eatenus quatenus in peculio sit: ex quo
scilicet apparet, si toti decem aurei in rem tuam versi fuerint, totos decem
aureos Titium consequi posse. licet enim una est actio qua de peculio deque eo
quod in rem domini versum sit, agitur, tamen duas habet condemnationes. itaque
iudex, apud quem ea actione agitur, ante dispicere solet, an in rem domini
versum sit, nec aliter ad peculii aestimationem transit quam si aut nihil in
rem domini versum intellegatur aut non totum. Cum autem quaeritur, quantum in
peculio sit, ante deducitur quidquid servus domino quive in potestate eius sit
debet, et quod superest id solum peculium in tellegitur. aliquando tamen id
quod ei debet servus qui in potestate domini sit, non deducitur ex peculio,
veluti si is in huius ipsius peculio sit. quod eo pertinet, ut, si quid vicario
suo servus debeat, id ex peculio eius non deducatur.
6.
Ceterum dubium non est quin is quoque qui iussu domini contraxerit cuique
institoria vel exercitoria actio competit, de peculio deque eo quod in rem
domini versum est agere possit: sed erit stultissimus, si omissa actione qua
facillime solidum ex contractu consequi possit, se ad difficultatem perducat
probandi, in rem domini versum esse, vel habere servum peculium et tantum
habere ut solidum sibi solvi possit. Is quoque cui tributoria actio competit
aeque de peculio et in rem verso agere potest: sed sane huic modo tributoria
expedit agere, modo de peculio et in rem verso. tributoria ideo expedit agere,
quia in ea domini condicio praecipua non est, id est, quod domino debetur, non deducitur,
sed eiusdem iuris est dominus, cuius et ceteri creditores: at in actione de
peculio ante deducitur quod domino debetur, et in id quod reliquum est
creditori dominus condemnatur. rursus de peculio ideo expedit agere, quod in
hac actione totius peculii ratio habetur, at in tributoria eius tantum quod
negotiatur, et potest quisque tertia forte parte peculii aut quarta vel etiam
minima negotiari, maiorem autem partem in praediis et mancipiis aut fenebri
pecunia habere. prout ergo expedit, ita quisque vel hanc actionem vel illam
eligere debet: certe qui potest probare in rem domini versum esse, de in rem
verso agere debet.
7.
Quae diximus de servo et domino, eadem intellegimus et de filio et filia aut
nepote et nepte et patre avove cuius in potestate sunt. Illud proprie servatur
in eorum persona, quod senatusconsultum Macedonianum prohibuit mutuas pecunias
dari eis qui in parentis erunt potestate: et ei qui crediderit denegatur actio,
tam adversus ipsum filium filiamve, nepotem neptemve, sive adhuc in potestate
sunt, sive morte parentis vel emancipatione suae potestatis esse coeperint,
quam adversus patrem avumve, sive habeat eos adhuc in potestate sive
emancipaverit. quae ideo senatus prospexit, quia saepe onerati aere alieno
creditarum pecuniarum, quas in luxuriam consumebant, vitae parentium
insidiabantur.
8.
Illud in summa admonendi sumus, id quod iussu patris dominive contractum fuerit
quodque in rem eius versum fuerit, directo quoque posse a patre dominove
condici tamquam si principaliter cum ipso negotium gestum esset. ei quoque qui
vel exercitoria vel institoria actione tenetur, directo posse condici placet,
quia huius quoque iussu contractum intellegitur.
|