|
1. Ius naturale est quod
natura omnia animalia docuit. nam ius istud non humani generis proprium est, sed
omnium animalium, quae in caelo, quae in terra, quae in mari nascuntur. hinc
descendit maris atque feminae coniugatio, quam nos matrimonium appellamus, hinc
liberorum procreatio et educatio: videmus etenim cetera quoque animalia istius
iuris peritia censeri.
2.
Ius autem civile vel gentium ita dividitur: omnes populi qui legibus et moribus
reguntur partim suo proprio, partim communi omnium hominum iure utuntur: nam
quod quisque populus ipse sibi ius constituit, id ipsius proprium civitatis est
vocaturque ius civile, quasi ius proprium ipsius civitatis: quod vero naturalis
ratio inter omnes homines constituit, id apud omnes populos peraeque custoditur
vocaturque ius gentium, quasi quo iure omnes gentes utuntur. et populus itaque
Romanus partim suo proprio, partim communi omnium hominum iure utitur. quae
singula qualia sunt, suis locis proponemos.
3.
Sed ius quidem civile ex unaquaque civitate appellatur, veluti Atheniensium:
nam si quis velit Solonis vel Draconis leges appellare ius civile Atheniensium,
non erraverit. sic enim et ius quo populus Romanus utitur ius civile Romanorum
appellamus, vel ius Quiritium, quo Quirites utuntur; Romani enim a Quirino
Quirites appellantur. sed quotiens non addimus, cuius sit civitatis, nostrum
ius significamus: sicuti cum poetam dicimus nec addimus nomen, subauditur apud
Graecos egregius Homerus, apud nos Vergilius.
4.
Ius autem gentium omni humano generi commune est. nam usu exigente et humanis
necessitatibus gentes humanae quaedam sibi constituerunt: bella etenim orta
sunt et captivitates secutae et servitutes, quae sunt iuri naturali contrariae
(iure enim naturali ab initio omnes homines liberi nascebantur); ex hoc iure
gentium et omnes paene contractus introducti sunt, ut emptio venditio, locatio
conductio, societas, depositum, mutuum, et alii innumerabiles.
5.
Scriptum ius est lex, plebiscita, senatusconsulta, principum placita,
magistratuum edicta, responsa prudentium. Lex est quod populus Romanus
senatorio magistratu interrogante, veluti consule, constituebat. plebiscitum
est, quod plebs plebeio magistratu interrogante, veluti tribuno, constituebat.
plebs autem a populo eo differt quo species a genere: nam appellatione populi
universi cives significantur, connumeratis etiam patriciis et senatoribus:
plebis autem appellatione sine patriciis et senatoribus ceteri cives
significantur. sed et plebiscita, lege Hortensia lata, non minus valere quam
leges coeperunt. Senatusconsultum est quod senatus iubet atque constituit. nam
cum auctus est populus Romanus in eum modum ut difficile sit in unum eum
convocari legis sanciendae causa, aequum visum est senatum vice populi consuli.
Sed et quod principi placuit legis habet vigorem, cum lege regia, quae de
imperio eius lata est, populus ei et in eum omne suum imperium et potestatem
concessit. quodcumque igitur imperator per epistulam constituit vel cognoscens
decrevit vel edicto praecepit, legem esse constat: hae sunt quae constitutiones
appellantur. plane ex his quaedam sunt personales, quae nec ad exemplum
trahuntur, quoniam non hoc princeps vult: nam quod alicui ob merita indulsit,
vel si cui poenam irrogavit, vel si cui sine exemplo subvenit, personam non
egreditur. aliae autem, cum generales sunt, omnes procul dubio tenent.
Praetorum quoque edicta non modicam iuris optinent auctoritatem. haec etiam ius
honorarium solemus appellare, quod qui honorem gerunt, id est magistratus,
auctoritatem huic iuri dederunt. proponebant et aediles curules edictum de
quibusdam casibus, quod edictum iuris honorarii portio est. Responsa prudentium
sunt sententiae et opiniones eorum quibus permissum erat iura condere. nam
antiquitus institutum erat ut essent qui iura publice interpretarentur, quibus
a Caesare ius respondendi datum est, qui iurisconsulti appellabantur. quorum
omnium sententiae et opiniones eam auctoritatem tenebant ut iudici recedere a
responso eorum non liceret, ut est constitutum.
6.
Ex non scripto ius venit quod usus comprobavit. nam diuturni mores consensu
utentium comprobati legem imitantur.
7.
Et non ineleganter in duas species ius civile distributum videtur. nam origo
eius ab institutis duarum civitatium, Athenarum scilicet et Lacedaemonis,
fluxisse videtur: in his enim civitatibus ita agi solitum erat, ut Lacedaemonii
quidem magis ea quae pro legibus observarent memoriae mandarent, Athenienses
vero ea quae in legibus scripta reprehendissent custodirent.
8.
Sed naturalia quidem iura, quae apud omnes gentes peraeque servantur, divina
quadam providentia constituta, semper firma atque immutabilia permanent: ea
vero quae ipsa sibi quaeque civitas constituit, saepe mutari solent vel tacito
consensu populi vel alia postea lege lata.
9.
Omne autem ius quo utimur vel ad personas pertinet vel ad res vel ad actiones.
ac prius de personis videamus. nam parum est ius nosse, si personae, quarum
causa statutum est, ignorentur.
|