|
1. Superiore libro de iure
personarum evimus: modo videamus de rebus. quae vel in nostro patrimonio vel
extra nostrum patrimonium habentur. quaedam enim naturali iure communia sunt
omnium, quaedam publica, quaedam universitatis, quaedam nullius, pleraque singulorum,
quae variis ex causis cuique adquiruntur, sicut ex subiectis apparebit.
2.
Et quidem naturali iure communia sunt omnium haec: aer et aqua profluens et
mare et per hoc litora maris. nemo igitur ad litus maris accedere prohibetur,
dum tamen villis et monumentis et aedificiis abstineat, quia non sunt iuris
gentium, sicut et mare.
3.
Flumina autem omnia et portus publica sunt: ideoque ius piscandi omnibus
commune est in portibus fluminibusque. Est autem litus maris, quatenus hibernus
fluctus maximus excurrit. Riparum quoque usus publicus est iuris gentium sicut
ipsius fluminis: itaque navem ad eas appellere, funes ex arboribus ibi natis
religare, onus aliquid in his reponere cuilibet liberum est, sicuti per ipsum
flumen navigare. sed proprietas earum illorum est quorum praediis haerent: qua
de causa arbores quoque in iisdem natae eorundem sunt. Litorum quoque usus
publicus iuris gentium est, sicut ipsius maris: et ob id quibuslibet liberum
est, casam ibi imponere, in qua se recipiant, sicut retia siccare et ex mare
deducere. proprietas autem eorum potest intellegi nullius esse, sed eiusdem
iuris esse cuius et mare, et quae subiacent mari terra vel harena.
4.
Universitatis sunt, non singulorum, veluti quae in civitatibus sunt theatra,
stadia et similia et si qua alia sunt communia civitatium.
5.
Nullius autem sunt res sacrae et religiosae et sanctae: quod enim divini iuris
est, id nullius in bonis est. Sacra sunt, quae rite et per pontifices Deo
consecrata sunt, veluti aedes sacrae et dona quae rite ad ministerium Dei
dedicata sunt, quae etiam per nostrum constitutionem alienari et obligari
prohibuimus, excepta causa redemptionis captivorum. si quis vero auctoritate
sua quasi sacrum sibi constituerit, sacrum non est, sed profanum. locus autem,
in quo sacrae aedes aedificatae sunt, etiam diruto aedificio, adhuc sacer
manet, ut et Papinianus scripsit. Religiosum locum unusquisque sua voluntate
facit, dum mortuum infert in locum suum. in communem autem locum purum invito
socio inferre non licet: in commune vero sepulcrum etiam invitis ceteris licet
inferre. item si alienus ususfructus est, proprietarium placet, nisi
consentiente usufructuario, locum religiosum non facere. in alienum locum,
concedente domino, licet inferre: et licet postea ratum habuerit quam illatus
est mortuus, tamen religiosus locus fit. Sanctae quoque res, veluti muri et
portae, quodammodo divini iuris sunt et ideo nullius in bonis sunt. ideo autem
muros sanctos dicimus, quia poena capitis constituta sit in eos qui aliquid in
muros deliquerint. ideo et legum eas partes quibus poenas constituimus adversus
eos qui contra leges fecerint sanctiones vocamus.
6.
Singulorum autem hominum multis modis res fiunt: quarundam enim rerum dominium
nanciscimur iure naturali, quod, sicut diximus, appellatur ius gentium, quarundam
iure civili. commodius est itaque a vetustiore iure incipere. palam est autem,
vetustius esse naturale ius, quod cum ipso genere humano rerum natura prodidit:
civilia enim iura tunc coeperunt esse, cum et civitates condi et magistratus
creari et leges scribi coeperunt.
7.
Ferae igitur bestiae et volucres et pisces, id est omnia animalia quae in terra
mari caelo nascuntur, simulatque ab aliquo capta fuerint, iure gentium statim
illius esse incipiunt: quod enim ante nullius est id naturali ratione occupanti
conceditur. nec interest, feras bestias et volucres utrum in suo fundo quisque
capiat, an in alieno: plane qui in alienum fundum ingreditur venandi aut
aucupandi gratia, potest a domino, si is providerit, prohiberi, ne ingrediatur.
quidquid autem eorum ceperis, eo usque tuum esse intellegitur, donec tua
custodia coercetur: cum vero evaserit custodiam tuam et in naturalem libertatem
se receperit, tuum esse desinit et rursus occupantis fit. naturalem autem libertatem
recipere intellegitur, cum vel oculos tuos effugerit vel ita sit in conspectu
tuo, ut difficilis sit eius persecutio. Illud quaesitum est, an, si fera bestia
ita vulnerata sit ut capi possit, statim tua esse intellegatur. quibusdam
placuit, statim tuam esse et eo usque tuam videri, donec eam persequaris;
quodsi desieris persequi, desinere tuam esse et rursus fieri occupantis. alii
non aliter putaverunt tuam esse, quam si ceperis. sed posteriorem sententiam
nos confirmamus, quia multa accidere solent, ut eam non capias. Apium quoque
natura fera est. itaque quae in arbore tua consederint, antequam a te alveo
includantur, non magis tuae esse intelleguntur, quam volucres quae in tua
arbore nidum fecerint: ideoque si alius eas incluserit, is earum dominus erit.
favos quoque si quos hae fecerint, quilibet eximere potest. plane integra re,
si provideris ingredientem in fundum tuum, potes eum iure prohibere, ne
ingrediatur. examen quod ex alveo tuo evolaverit eo usque tuum esse
intellegitur donec in conspectu tuo est nec difficilis eius persecutio est:
alioquin occupantis fit. Pavonum et columbarum fera natura est. nec ad rem
pertinet, quod ex consuetudine avolare et revolare solent: nam et apes idem
faciunt, quarum constat feram esse naturam: cervos quoque ita quidam mansuetos
habent, ut in silvas ire et redire soleant, quorum et ipsorum feram esse
naturam nemo negat. in his autem animalibus, quae ex consuetudine abire et
redire solent, talis regula comprobata est, ut eo usque tua esse intellegantur,
donec animum revertendi habeant: nam si revertendi animum habere desierint,
etiam tua esse desinunt et fiunt occupantium. revertendi autem animum videntur
desinere habere, cum revertendi consuetudinem deseruerint. Gallinarum et
anserum non est fera natura idque ex eo possumus intellegere, quod aliae sunt
gallinae quas feras vocamas, item alii anseres quos feros appellamus. ideoque
si anseres tui aut gallinae tuae aliquo casu turbati turbataeve evolaverint,
licet conspectum tuum effugerint, quocumque tamen loco sint, tui tuaeve esse
intelleguntur: et qui lucrandi animo ea animalia retinet, furtum committere
intellegitur.
8.
Item ea quae ex hostibus capimus iure gentium statim nostra fiunt: adeo quidem,
ut et liberi homines in servitutem nostram deducantur, qui tamen, si evaserint
nostram potestatem et ad suos reversi fuerint, pristinum statum recipiunt.
9.
Item lapilli gemmae et cetera quae in litore inveniuntur, iure naturali statim
inventoris fiunt.
10.
Item ea quae ex animalibus dominio tuo subiectis nata sunt eodem iure tibi
adquiruntur.
11.
Praeterea quod per alluvionem agro tuo flumen adiecit, iure gentium tibi
adquiritur. est autem alluvio incrementum latens. per alluvionem autem id
videtur adici, quod ita paulatim adicitur ut intellegere non possis, quantum
quoquo momento temporis adiciatur. Quodsi vis fluminis partem aliquam ex tuo
praedio detraxerit et vicini praedio appulerit, palam est eam tuam permanere.
plane si longiore tempore fundo vicini haeserit, arboresque quas secum traxerit
in eum fundum radices egerint, ex eo tempore videntur vicini fundo adquisitae
esse. Insula quae in mari nata est, quod raro accidit, occupantis fit: nullius
enim esse creditur. at in flumine nata, quod frequenter accidit, si quidem
mediam partem fluminis teneat, communis est eorum qui ab utraque parte fluminis
prope ripam praedia possident, pro modo latitudinis cuiusque fundi, quae
latitudo prope ripam sit. quodsi alteri parti proximior sit, eorum est tantum,
qui ab ea parte prope ripam praedia possident. quodsi aliqua parte divisum
flumen, deinde infra unitum agrum alicuius in formam insulae redegerit, eiusdem
permanet is ager cuius et fuerat. Quodsi naturali alveo in universum derelicto
alia parte fluere coeperit, prior quidem alveus eorum est qui prope ripam eius
praedia possident, pro modo scilicet latitudinis cuiusque agri, quae latitudo
prope ripam sit; novus autem alveus eius iuris esse incipit, cuius et ipsum
flumen, id est publici. quodsi post aliquod tempus ad priorem alveum reversum
fuerit flumen, rursus novus alveus eorum esse incipit qui prope ripam eius
praedia possident. Alia sane causa est, si cuius totus ager inundatus fuerit.
neque enim inundatio speciem fundi commutat et ob id, si recesserit aqua, palam
est eum fundum eius manere cuius et fuit.
12.
Cum ex aliena materia species aliqua facta sit ab aliquo, quaeri solet, quis
eorum naturali ratione dominus sit, utram is qui fecerit, an ille potius qui
materiae dominus fuerit: ut ecce si quis ex alienis uvis aut olivis aut spicis
vinum aut oleum aut frumentum fecerit, aut ex alieno auro vel argento vel aere
vas aliquod fecerit, vel ex alieno vino et melle mulsum miscuerit, vel ex
alienis medicamentis emplastrum aut collyrium composuerit, vel ex aliena lana
vestimentum fecerit, vel ex alienis tabulis navem vel armarium vel subsellium
fabricaverit. et post multas Sabinianorum et Proculianorum ambiguitates placuit
media sententia existimantium, si ea species ad materiam reduci possit, eum
videri dominum esse qui materiae dominus fuerat; si non possit reduci, eum
potius intellegi dominum qui fecerit: ut ecce vas conflatum potest ad rudem
massam aeris vel argenti vel auri reduci, vinum autem aut oleum aut frumentum
ad uvas et olivas et spicas reverti non potest, ac ne mulsum quidem ad vinum et
mel resolvi potest. quodsi partim ex sua materia, partim ex aliena speciem
aliquam fecerit quisque, velut ex suo vino et alieno melle mulsum aut ex suis
et alienis medicamentis emplastrum aut collyrium aut ex sua et aliena lana
vestimentum fecerit, dubitandum non est, hoc casu eum esse dominum qui fecerit:
cum non solum operam suam dedit, sed et partem eiusdem materiae praestavit. Si
tamen alienam purpuram quis intexuit suo vestimento, licet pretiosior est
purpura, accessionis vice cedit vestimento: et qui dominus fuit purpurae,
adversus eum qui subripuit habet furti actionem et condictionem, sive ipse est
qui vestimentum fecit, sive alius. nam extinctae res licet vindicari non
possint, condici tamen a furibus et a quibusdam aliis possessoribus possunt. Si
duorum materiae ex voluntate dominorum confusae sint, totum id corpus quod ex
confusione fit utriusque commune est, veluti si qui vina sua confuderint aut
massas argenti vel auri conflaverint. sed si diversae materiae sint et ob id
propria species facta sit, forte ex vino et melle mulsum aut ex auro et argento
electrum, idem iuris est: nam et eo casu communem esse speciem non dubitatur.
quodsi fortuitu et non voluntate dominoram confusae fuerint vel diversae
materiae vel quae eiusdem generis sunt, idem iuris esse placuit. Quodsi
frumentum Titii tuo frumento mixtum fuerit, si quidem ex voluntate vestra,
commune erit, quia singula corpora, id est singula grana, quae cuiusque propria
fuerunt ex consensu vestro communicata sunt. quodsi casu id mixtum fuerit, vel
Titius id miscuerit sine voluntate tua, non videtur commune esse, quia singula
corpora in sua substantia durant nec magis istis casibus commune fit frumentum
quam grex communis esse intellegitur, si pecora Titii tuis pecoribus mixta
fuerint: sed si ab alterutro vestrum id totum frumentum retineatur, in rem
quidem actio pro modo frumenti cuiusque competit, arbitrio autem iudicis
continetur, ut is aestimet, quale cuiusque frumentum fuerit. Cum in suo solo
aliquis aliena materia aedificaverit, ipse dominus intellegitur aedificii, quia
omne quod inaedificatur solo cedit. nec tamen ideo is qui materiae dominus
fuerat desinit eius dominus esse: sed tantisper neque vindicare eam potest
neque ad exhibendum de ea re agere propter legem duodecim tabularum, qua
cavetur, ne quis tignum alienum aedibus suis iniunctum eximere cogatur, sed
duplum pro eo praestat per actionem quae vocatur de tigno iuncto (appellatione
autem tigni omnis materia significatur ex qua aedificia fiunt): quod ideo
provisum est, ne aedificia rescindi necesse sit. sed si aliqua ex causa dirutum
sit aedificium, poterit materiae dominus, si non fuerit duplum iam consecutus,
tunc eam vindicare et ad exhibendum agere. Ex
diverso si quis in alieno solo sua materia domum aedificaverit, illius fit
domus, cuius et solum est. sed hoc casu materiae dominus proprietatem eius
amittit, quia voluntate eius alienata intellegitur, utique si non ignorabat, in
alieno solo se aedificare: et ideo, licet diruta sit domus, vindicare materiam
non poterit. certe illud constat, si in possessione constituto aedificatore,
soli dominus petat domum suam esse, nec solvat pretium materiae et mercedes
fabrorum, posse eum per exceptionem doli mali repelli, utique si bonae fidei
possessor fuit qui aedificasset: nam scienti, alienum esse solum, potest culpa
obici, quod temere aedificaverit in eo solo quod intellegeret alienum esse. Si
Titius alienam plantam in suo posuerit, ipsius erit: et ex diverso si Titius
suam plantam in Maevii solo posuerit, Maevii planta erit, si modo utroque casu
radices egerit, antequam autem radices egerit, eius permanet cuius et fuerat.
adeo autem ex eo ex quo radices agit planta proprietas eius commutatur, ut, si
vicini arborem ita terra Titii presserit ut in eius fundum radices ageret,
Titii effici arborem dicamus: rationem etenim non permittere, ut alterius arbor
esse intellegatur quam cuius in fundum radices egisset. et ideo prope confinium
arbor posita si etiam in vicini fundum radices egerit, communis fit. Qua
ratione autem plantae quae terra coalescunt solo cedunt, eadem ratione frumenta
quoque, quae sata sunt, solo cedere intelleguntur. ceterum sicut is qui in
alieno solo aedificaverit si ab eo dominus petat aedificium, defendi potest per
exceptionem doli mali, secundum ea quae diximas: ita eiusdem exceptionis
auxilio tutus esse potest is qui alienum fundum sua impensa bona fide consevit.
Litterae quoque, licet aureae sint, perinde chartis membranisque cedunt acsi
solo cedere solent ea quae inaedificantur aut inseruntur: ideoque si in chartis
membranisve tuis carmen vel historiam vel orationem Titius scripserit, huius
corporis non Titius, sed tu dominus esse videberis. sed si a Titio petas, tuos
libros tuasve membranas esse, nec impensam scripturae solvere paratus sis,
poterit se Titius defendere per exceptionem doli mali, utique si bona fide
earum chartarum membranarumve possessionem nanctus est. Si quis in aliena
tabula pinxerit, quidam putant tabulam picturae cedere: aliis videtur pictura,
qualiscumque sit, tabulae cedere. sed nobis videtur melius esse, tabulam
picturae cedere: ridiculum est enim picturam Apellis vel Parrhasii in
accessionem vilissimae tabulae cedere. unde si a domino tabulae, imaginem
possidente, is qui pinxit eam petat, nec solvat pretium tabulae, poterit per
exceptionem doli mali summoveri: at si is qui pinxit possideat, consequens est
ut utilis actio domino tabulae adversus eum detur, quo casu, si non solvat
impensam picturae, poterit per exceptionem doli mali repelli, utique si bona
fide possessor fuerit ille qui picturam imposuit. illud enim palam est, quod,
sive is qui pinxit subripuit tabulas sive alius, competit domino tabularum
furti actio.
13.
Si quis a non domino, quem dominum esse crederet, bona fide fundum emerit vel
ex donatione aliave qua iusta causa aeque bona fide acceperit: naturali ratione
placuit, fructus quos percepit eius esse pro cultura et cura. et ideo si postea
dominus supervenerit et fundum vindicet, de fructibus ab eo consumptis agere
non potest. ei vero qui sciens alienum fundum possederit non idem concessum
est. itaque cum fundo etiam fructus, licet consumpti sint, cogitur restituere.
Is ad quem ususfructus fundi pertinet non aliter fructuum dominus efficitur,
quam si eos ipse perceperit. et ideo licet maturis fructibus, nondum tamen
perceptis, decesserit, ad heredem eius non pertinent, sed domino proprietatis adquiruntur.
eadem fere et de colono dicuntur. In pecudum fructu etiam fetus est, sicuti lac
et pilus et lana: itaque agni et haedi et vituli et equuli statim naturali iure
dominii sunt fructuarii. partus vero ancillae in fructu non est, itaque ad
dominum proprietatis pertinet: absurdum enim videbatur hominem in fructu esse,
cum omnes fructus rerum natura hominum gratia comparavit. Sed si gregis
usumfructum quis habeat, in locum demortuorum capitum ex fetu fructuarius
summittere debet, ut et Iuliano visum est, et in vinearum demortuarum vel
arborum locum alias debet substituere. recte enim colere debet et quasi bonus
paterfamilias uti.
14.
Thesauros, quos quis in suo loco invenerit, divus Hadrianus, naturalem
aequitatem secutus, ei concessit qui invenerit. idemque statuit, si quis in
sacro aut in religioso loco fortuito casu invenerit. at si quis in alieno loco
non data ad hoc opera sed fortuitu invenerit, dimidium domino soli concessit.
et convenienter, si quis in Caesaris loco invenerit, dimidium inventoris,
dimidium Caesaris esse statuit. cui conveniens est et si quis in publico loco
vel fiscali invenerit, dimidium ipsius esse, dimidium fisci vel civitatis.
15.
Per traditionem quoque iure naturali res nobis adquiruntur: nihil enim tam
conveniens est naturali aequitati, quam voluntatem domini, volentis rem suam in
alium transferre, ratam haberi. et ideo cuiuscumque generis sit corporalis res,
tradi potest et a domino tradita alienatur. itaque stipendiaria quoque et
tributaria praedia eodem modo alienantur. vocantur autem stipendiaria et
tributaria praedia quae in provinciis sunt, inter quae nec non Italica praedia
ex nostra constitutione nulla differentia est. Sed si quidem ex causa donationis
aut dotis aut qualibet alia ex causa tradantur, sine dubio transferentur:
venditae vero et traditae non aliter emptori adquiruntur, quam si is venditori
pretium solverit vel alio modo ei satisfecerit, veluti expromissore aut pignore
dato. quod cavetur quidem etiam lege duodecim tabularum: tamen recte dicitur et
iure gentium, id est iure naturali, id effici. sed et si is qui vendidit fidem
emptoris secutus fuerit, dicendum est, statim rem emptoris fieri. Nihil autem
interest, utrum ipse dominus tradat alicui rem, an voluntate eius alius. Qua
ratione, si cui libera negotiorum administratio a domino permissa fuerit isque
ex his negotiis rem vendiderit et tradiderit, facit eam accipientis. Interdum
etiam sine traditione nuda voluntas sufficit domini ad rem transferendam,
veluti si rem, quam tibi aliquis commodavit aut locavit aut apud te deposuit,
vendiderit tibi aut donaverit. quamvis enim ex ea causa tibi eam non
tradiderit, eo tamen ipso, quod patitur tuam esse, statim adquiritur tibi
proprietas perinde ac si eo nomine tradita fuisset. Item si quis merces in
horreo depositas vendiderit, simul atque claves horrei tradiderit emptori,
transfert proprietatem mercium ad emptorem. Hoc amplius interdum et in incertam
personam collocata voluntas domini transfert rei proprietatem: ut ecce
praetores vel consules qui missilia iactant in vulgus ignorant quid eorum
quisque excepturus sit, et tamen, quia volunt quod quisque exceperit eius esse,
statim eum dominum efficiunt. Qua ratione verius esse videtur et si rem pro
derelicto a domino habitam occupaverit quis, statim eum dominium effici. pro
derelicto autem habetur quod dominus ea mente abiecerit ut id rerum suaram esse
nollet, ideoque statim dominus esse desinit. Alia causa est earum rerum quae in
tempestate maris levandae navis causa eiciuntur. hae enim dominorum permanent,
quia palam est, eas non eo animo eici quo quis eas habere non vult, sed quo
magis cum ipsa navi periculum maris effugiat: qua de causa si quis eas
fluctibus expulsas vel etiam in ipso mari nactus lucrandi animo abstulerit,
furtum committit. nec longe discedere videntur ab his quae de rheda currente,
non intellegentibus dominis, cadunt.
|