|
1.
Hesternum diem divisi cum mala valetudine: antemeridianum illa sibi vindicavit,
postmeridiano mihi cessit. Itaque lectione primum temptavi animum; deinde, cum hanc
recepisset, plus illi imperare ausus sum, immo permittere: aliquid scripsi et
quidem intentius quam soleo, dum cum materia difficili contendo et vinci nolo,
donec intervenerunt amici qui mihi vim afferrent et tamquam aegrum
intemperantem coercerent.
2.
In locum stili sermo successit, ex quo eam partem ad te perferam quae in lite
est. Te
arbitrum addiximus. Plus negotii habes quam existimas: triplex causa est. Dicunt, ut scis,
Stoici nostri duo esse in rerum natura ex quibus omnia fiant, causam et
materiam. Materia iacet iners, res ad omnia parata, cessatura si nemo moveat;
causa autem, id est ratio, materiam format et quocumque vult versat, ex illa
varia opera producit. Esse ergo debet
unde fiat aliquid, deinde a quo fiat: hoc causa est, illud materia.
3.
Omnis ars naturae imitatio est; itaque quod de universo dicebam ad haec
transfer quae ab homine facienda sunt. Statua et materiam habuit quae pateretur
artificem, et artificem qui materiae daret faciem; ergo in statua materia aes
fuit, causa opifex. Eadem condicio rerum omnium est: ex eo constant quod fit, et ex eo quod
facit.
4.
Stoicis placet unam causam esse, id quod facit. Aristoteles putat causam tribus
modis dici: 'prima' inquit 'causa est ipsa materia, sine qua nihil potest
effici; secunda opifex; tertia est forma, quae unicuique operi imponitur
tamquam statuae'. Nam hanc Aristoteles 'idos' vocat. 'Quarta quoque' inquit 'his accedit,
propositum totius operis. '
5.
Quid sit hoc aperiam. Aes prima statuae causa est; numquam enim facta esset,
nisi fuisset id ex quo funderetur ducereturve. Secunda causa artifex est; non potuisset enim aes illud in habitum
statuae figurari, nisi accessissent peritae manus. Tertia causa est forma;
neque enim statua ista 'doryphoros' aut 'diadumenos'vocaretur, nisi haec illi
esset impressa facies. Quarta causa est faciendi propositum; nam nisi hoc
fuisset, facta non esset.
6.
Quid est propositum? quod invitavit artificem, quod ille secutus fecit: vel
pecunia est haec, si venditurus fabricavit, vel gloria, si laboravit in nomen,
vel religio, si donum templo paravit. Ergo et haec causa est propter quam fit:
an non putas inter causas facti operis esse numerandum quo remoto factum non
esset?
7.
His quintam Plato adicit exemplar, quam ipse 'idean' vocat; hoc est enim ad
quod respiciens artifex id quod destinabat effecit. Nihil autem ad rem pertinet
utrum foris habeat exemplar ad quod referat oculos an intus, quod ibi ipse
concepit et posuit. Haec exemplaria rerum omnium deus intra se habet numerosque universorum
quae agenda sunt et modos mente complexus est; plenus his figuris est quas
Plato 'ideas' appellat, immortales, immutabiles, infatigabiles. Itaque homines
quidem pereunt, ipsa autem humanitas, ad quam homo effingitur, permanet, et
hominibus laborantibus, intereuntibus, illa nihil patitur.
8.
Quinque ergo causae sunt, ut Plato dicit: id ex quo, id a quo, id in quo, id ad
quod, id propter quod; novissime id quod ex his est. Tamquam in statua - quia
de hac loqui coepimus - id ex quo aes est, id a quo artifex est, id in quo
forma est quae aptatur illi, id ad quod exemplar est quod imitatur is qui
facit, id propter quod facientis propositum est, id quod ex istis est ipsa
statua <est>.
9.
Haec omnia mundus quoque, ut ait Plato, habet: facientem, hic deus est; ex quo
fit, haec materia est; formam, haec est habitus et ordo mundi quem videmus;
exemplar, scilicet ad quod deus hanc magnitudinem operis pulcherrimi fecit;
propositum, propter quod fecit.
10.
Quaeris quod sit propositum deo? bonitas. Ita certe Plato ait: 'quae deo
faciendi mundum fuit causa? bonus est; bono nulla cuiusquam boni invidia est;
fecit itaque quam optimum potuit'. Fer ergo iudex sententiam et pronuntia quis
tibi videatur veri simillimum dicere, non quis verissimum dicat; id enim tam
supra nos est quam ipsa veritas.
11.
Haec quae ab Aristotele et Platone ponitur turba causarum aut nimium multa aut
nimium pauca comprendit. Nam si quocumque
remoto quid effici non potest, id causam iudicant esse faciendi, pauca
dixerunt. Ponant
inter causas tempus: nihil sine tempore potest fieri. Ponant locum: si non
fuerit ubi fiat aliquid, ne fiet quidem. Ponant motum: nihil sine hoc nec fit
nec perit; nulla sine motu ars, nulla mutatio est.
12.
Sed nos nunc primam et generalem quaerimus causam. Haec simplex esse debet; nam
et materia simplex est. Quaerimus quid sit causa? ratio scilicet faciens, id
est deus; ista enim quaecumque rettulistis non sunt multae et singulae causae,
sed ex una pendent, ex ea quae facit.
13.
Formam dicis causam esse? hanc imponit artifex operi: pars causae est, non
causa. Exemplar quoque non est causa, sed instrumentum causae necessarium. Sic
necessarium est exemplar artifici quomodo scalprum, quomodo lima: sine his
procedere ars non potest, non tamen hae partes artis aut causae sunt.
14.
'Propositum' inquit 'artificis, propter quod ad faciendum aliquid accedit,
causa est. ' Ut sit causa, non est efficiens causa, sed superveniens. Hae autem
innumerabiles sunt: nos de causa generali quaerimus. Illud vero non pro solita
ipsis subtilitate dixerunt, totum mundum et consummatum opus causam esse;
multum enim interest inter opus et causam operis.
15.
Aut fer sententiam aut, quod facilius in eiusmodi rebus est, nega tibi liquere
et nos reverti iube. 'Quid te' inquis 'delectat tempus inter ista conterere,
quae tibi nullum affectum eripiunt, nullam cupiditatem abigunt? 'Ego quidem
[peiora] illa ago ac tracto quibus pacatur animus, et me prius scrutor, deinde
hunc mundum.
16.
Ne nunc quidem tempus, ut existimas, perdo; ista enim omnia, si non concidantur
nec in hanc subtilitatem inutilem distrahantur, attollunt et levant animum, qui
gravi sarcina pressus explicari cupit et reverti ad illa quorum fuit. Nam
corpus hoc animi pondus ac poena est; premente illo urguetur, in vinclis est,
nisi accessit philosophia et illum respirare rerum naturae spectaculo iussit et
a terrenis ad divina dimisit. Haec libertas
eius est, haec evagatio; subducit interim se custodiae in qua tenetur et caelo
reficitur.
17.
Quemadmodum artifices[ex] alicuius rei subtilioris quae intentione oculos
defetigat, si malignum habent et precarium lumen, in publicum prodeunt et in
aliqua regione ad populi otium dedicata oculos libera luce delectant, sic
animus in hoc tristi et obscuro domicilio clusus, quotiens potest, apertum
petit et in rerum naturae contemplatione requiescit.
18.
Sapiens assectatorque sapientiae adhaeret quidem in corpore suo, sed optima sui
parte abest et cogitationes suas ad sublimia intendit. Velut sacramento rogatus
hoc quod vivit stipendium putat; et ita formatus est ut illi nec amor vitae nec
odium sit, patiturque mortalia quamvis sciat ampliora superesse.
19.
Interdicis mihi inspectione rerum naturae, a toto abductum redigis in partem? Ego non quaeram quae sint initia universorum? quis
rerum formator? quis omnia in uno mersa et materia inerti convoluta
discreverit? Non quaeram quis sit istius artifex mundi? qua ratione tanta
magnitudo in legem et ordinem venerit? Quis sparsa collegerit, confusa
distinxerit, in una deformitate iacentibus facies diviserit? unde lux tanta
fundatur? ignis sit, an aliquid igne lucidius?
20.
Ego ista non quaeram? ego nesciam unde descenderim? semel haec mihi videnda
sint, an saepe nascendum? quo hinc iturus sim? quae sedes exspectet animam
solutam legibus servitutis humanae? Vetas me caelo interesse, id est iubes me
vivere capite demisso?
21.
Maior sum et ad maiora genitus quam ut mancipium sim mei corporis, quod equidem
non aliter aspicio quam vinclum aliquod libertati meae circumdatum; hoc itaque
oppono fortunae, in quo resistat, nec per illud ad me ullum transire vulnus
sino. Quidquid in me potest iniuriam pati hoc est in hoc obnoxio domicilio
animus liber habitat.
22.
Numquam me caro ista compellet ad metum, numquam ad indignam bonos
simulationem; numquam in honorem huius corpusculi mentiar. Cum visum erit,
distraham cum illo societatem; et nunc tamen, dum haeremus, non erimus aequis
partibus socii: animus ad se omne ius ducet. Contemptus corporis sui certa
libertas est.
23.
Ut ad propositum revertar, huic libertati multum conferet et illa de qua modo
loquebamur inspectio; nempe universa ex materia et ex deo constant. Deus ista
temperat quae circumfusa rectorem sequuntur et ducem. Potentius autem est ac
pretiosius quod facit, quod est deus, quam materia patiens dei.
24.
Quem in hoc mundo locum deus obtinet, hunc in homine animus; quod est illic
materia, id in nobis corpus est. Serviant ergo deteriora melioribus; fortes
simus adversus fortuita; non contremescamus iniurias, non vulnera, non vincula,
non egestatem. Mors quid est? aut finis aut transitus. Nec desinere timeo - idem est enim
quod non coepisse -, nec transire, quia nusquam tam anguste ero. Vale.
|