|
1.
Claranum condiscipulum meum vidi post multos annos: non, puto, exspectas ut adiciam
senem, sed mehercules viridem animo ac vigentem et cum corpusculo suo
colluctantem. Inique enim se natura gessit et talem animum male collocavit; aut
fortasse voluit hoc ipsum nobis ostendere, posse ingenium fortissimum ac
beatissimum sub qualibet cute latere. Vicit
tamen omnia impedimenta et ad cetera contemnenda a contemptu sui venit.
2.
Errare mihi visus est qui dixit
gratior et
pulchro veniens e corpore virtus
Non enim ullo
honestamento eget: ipsa magnum sui decus est et corpus suum consecrat. Aliter
certe Claranum nostrum coepi intueri: formosus mihi videtur et tam rectus
corpore quam est animo.
3.
Potest ex casa vir magnus exire, potest et ex deformi humilique corpusculo
formosus animus ac magnus. Quosdam itaque
mihi videtur in hoc tales natura generare, ut approbet virtutem omni loco
nasci. Si posset per se nudos edere animos, fecisset; nunc quod amplius est
facit: quosdam enim edit corporibus impeditos, sed nihilominus perrumpentis
obstantia.
4.
Claranus mihi videtur in exemplar editus, ut scire possemus non deformitate
corporis foedari animum, sed pulchritudine animi corpus ornari. Quamvis autem
paucissimos una fecerimus dies, tamen multi nobis sermones fuerunt, quos
subinde egeram et ad te permittam.
5.
Hoc primo die quaesitum est, quomodo possint paria bona esse, si triplex eorum
condicio est. Quaedam, ut nostris videtur, prima bona sunt, tamquam gaudium,
pax, salus patriae; quaedam secunda, in materia infelici expressa, tamquam
tormentorum patientia et in morbo gravi temperantia. Illa bona derecto
optabimus nobis, haec, si necesse erit. Sunt adhuc tertia, tamquam modestus incessus et
compositus ac probus vultus et conveniens prudenti viro gestus.
6.
Quomodo ista inter se paria esse possunt, cum alia optanda sint, alia
aversanda? Si volumus ista distinguere, ad primum bonum revertamur et
consideremus id quale sit. Animus intuens vera, peritus fugiendorum ac
petendorum, non ex opinione sed ex natura pretia rebus imponens, toti se
inserens mundo et in omnis eius actus contemplationem suam mittens,
cogitationibus actionibusque intentus ex aequo, magnus ac vehemens, asperis
blandisque pariter invictus, neutri se fortunae summittens, supra omnia quae
contingunt acciduntque eminens, pulcherrimus, ordinatissimus cum decore tum
viribus, sanus ac siccus, imperturbatus intrepidus, quem nulla vis frangat,
quem nec attollant fortuita nec deprimant - talis animus virtus est.
7.
Haec eius est facies, si sub unum veniat aspectum et semel tota se ostendat.
Ceterum multae eius species sunt, quae pro vitae varietate et pro actionibus
explicantur: nec minor fit aut maior ipsa. Decrescere enim summum bonum non
potest nec virtuti ire retro licet; sed in alias atque alias qualitates
convertitur, ad rerum quas actura est habitum figurata.
8.
Quidquid attigit in similitudinem sui adducit et tinguit; actiones, amicitias,
interdum domos totas quas intravit disposuitque condecorat; quidquid tractavit,
id amabile, conspicuum, mirabile facit. Itaque vis eius et magnitudo ultra non
potest surgere, quando incrementum maximo non est: nihil invenies rectius
recto, non magis quam verius vero, quam temperato temperatius.
9.
Omnis in modo est virtus; modo certa mensura est; constantia non habet quo
procedat, non magis quam fiducia aut veritas aut fides. Quid accedere perfecto potest? nihil, aut perfectum
non erat cui accessit; ergo ne virtuti quidem, cui si quid adici potest,
defuit. Honestum quoque nullam accessionem recipit; honestum est enim propter
ista quae rettuli. Quid porro? decorum et iustum et legitimum non eiusdem esse
formae putas, certis terminis comprehensum? Crescere posse imperfectae rei
signum est.
10.
Bonum omne in easdem cadit leges: iuncta est privata et publica utilitas, tam
mehercules quam inseparabile est laudandum petendumque. Ergo virtutes inter se pares sunt
et opera virtutis et omnes homines quibus illae contigere.
11.
Satorum vero animaliumque virtutes, cum mortales sint, fragiles quoque
caducaeque sunt et incertae; exsiliunt residuntque et ideo non eodem pretio
aestimantur. Una inducitur humanis virtutibus regula; una enim est ratio recta
simplexque. Nihil est divino divinius, caelesti caelestius.
12.
Mortalia minuuntur cadunt, deteruntur crescunt, exhauriuntur implentur; itaque
illis in tam incerta sorte inaequalitas est: divinorum una natura est. Ratio
autem nihil aliud est quam in corpus humanum pars divini spiritus mersa; si
ratio divina est, nullum autem bonum sine ratione est, bonum omne divinum est. Nullum porro inter divina discrimen est; ergo nec
inter bona. Paria itaque sunt et gaudium et fortis atque obstinata tormentorum
perpessio; in utroque enim eadem est animi magnitudo, in altero remissa et
laxa, in altero pugnat et intenta.
13.
Quid? tu non putas parem esse virtutem eius qui fortiter hostium moenia
expugnat, et eius qui obsidionem patientissime sustinet? [et]Magnus Scipio, qui Numantiam
cludit et comprimit cogitque invictas manus in exitium ipsas suum verti, magnus
ille obsessorum animus, qui scit non esse clusum cui mors aperta est, et in
complexu libertatis exspirat. Aeque reliqua quoque inter se paria sunt,
tranquillitas, simplicitas, liberalitas, constantia, aequanimitas, tolerantia;
omnibus enim istis una virtus subest, quae animum rectum et indeclinabilem
praestat.
14.
'Quid ergo? nihil interest inter gaudium et dolorum inflexibilem patientiam? '
Nihil, quantum ad ipsas virtutes: plurimum inter illa in quibus virtus utraque
ostenditur; in altero enim naturalis est animi remissio ac laxitas, in altero
contra naturam dolor. Itaque media sunt haec quae plurimum intervalli
recipiunt: virtus in utroque par est.
15.
Virtutem materia non mutat: nec peiorem facit dura ac difficilis nec meliorem
hilaris et laeta; necesse est ergo par sit. In utraque enim quod fit aeque
recte fit, aeque prudenter, aeque honeste; ergo aequalia sunt bona, ultra quae
nec hic potest se melius in hoc gaudio gerere nec ille melius in illis
cruciatibus; duo autem quibus nihil fieri melius potest paria sunt.
16.
Nam si quae extra virtutem posita sunt aut minuere illam aut augere possunt,
desinit unum bonum esse quod honestum. Si
hoc concesseris, omne honestum per; t. Quare ? dicam: quia nihil honestum est
quod ab invito, quod a coacto fit; omne honestum voluntarium est. Admisce illi
pigritiam, querelam, tergiversationem, metum: quod habet in se optimum
perdidit, sibi placere. Non potest honestum esse quod non est liberum; nam quod
timet servit.
17.Honestum
omne securum est, tranquillum est: si recusat aliquid, si complorat, si malum
iudicat, perturbationem recepit et in magna discordia volutatur; hinc enim
species recti vocat, illinc suspicio mali retrahit. Itaque qui honeste aliquid
facturus est, quidquid opponitur, id etiam si incommodum putat, malum non
putet, velit, libens faciat. Omne honestum iniussum incoactumque est, sincerum
et nulli malo mixtum.
18.
Scio quid mihi responderi hoc loco possit: 'hoc nobis persuadere conaris, nihil
interesse utrum aliquis in gaudio sit an in eculeo iaceat auctorem suum lasset?
'. Poteram respondere: Epicurus quoque ait sapientem, si in Phalaridis tauro
peruratur, exclamaturum, 'dulce est et ad me nihil pertinet'. Quid miraris si ego paria bona dico <alterius in
convivio iacentis, alterius inter tormenta fortissime stantis, cum quod
incredibilius est dicat Epicurus, dulce esse torreri?
19.
Sed hoc respondeo, plurimum interesse inter gaudium et dolorem; si quaeratur
electio, alterum petam, alterum vitabo: illud secundum naturam est, hoc contra.
Quamdiu sic aestimantur, magno inter se dissident spatio: cum ad virtutem
ventum est, utraque par est, et quae per laeta procedit et quae per tristia.
20.
Nullum habet momentum vexatio et dolor et quidquid aliud incommodi est; virtute
enim obruitur. Quemadmodum minuta lumina claritas solis obscurat, sic dolores,
molestias, iniurias virtus magnitudine sua elidit atque opprimit; et quocumque
affulsit, ibi quidquid sine illa apparet exstinguitur, nec magis ullam
portionem habent incommoda, cum in virtutem inciderunt, quam in mari nimbus.
21.
Hoc ut scias ita esse, ad omne pulchrum vir bonus sine ulla cunctatione
procurret: stet illic licet carnifex, stet tortor atque ignis, perseverabit nec
quid passurus sed quid facturus sit aspiciet, et se honestae rei tamquam bono
viro credet; utilem illam sibi iudicabit, tutam, prosperam. Eundem locum habebit apud
illum honesta res, sed tristis atque aspera, quem vir bonus pauper aut exul
<aut exilis> ac pallidus.
22.
Agedum pone ex alia parte virum bonum divitiis abundantem, ex altera nihil
habentem, sed in se omnia: uterque aeque vir bonus erit, etiam si fortuna
dispari utetur. Idem, ut dixi, in rebus
iudicium est quod in hominibus: aeque laudabilis virtus est in corpore valido
ac libero posita quam in morbido ac vincto.
23.
Ergo tuam quoque virtutem non magis laudabis sic orpus illi tuum integrum
fortuna praestiterit quam si ex aliqua parte mutilatum: alioqui hoc erit ex
servorum habitu dominum aestimare. Omnia enim ista in quae dominium casus
exercet serva sunt, pecunia et corpus et honores, imbecilla, fluida, mortalia,
possessionis incertae: illa rursus libera et invicta opera virtutis, quae non ideo
magis appetenda sunt si benignius a fortuna tractantur, nec minus si aliqua
iniquitate rerum premuntur.
24.
Quod amicitia in hominibus est, hoc in rebus appetitio. Non, puto, magis amares
virum bonum locupletem quam pauperem, nec robustum et lacertosum quam gracilem
et languidi corporis; ergo ne rem quidem magis appetes aut amabis hilarem ac
pacatam quam distractam et operosam.
25.
Aut si hoc est, magis diliges ex duobus aeque bonis viris nitidum et unctum
quam pulverulentum et horrentem; deinde hoc usque pervenies ut magis diligas
integrum omnibus membris et illaesum quam debilem aut luscum; paulatim
fastidium tuum illo usque procedet ut ex duobus aeque iustis ac prudentibus
comatum et crispulum malis. Ubi par in utroque virtus est, non comparet aliarum
rerum inaequalitas; omnia enim alia non partes sed accessiones sunt.
26.
Num quis tam iniquam censuram inter, suos agit ut sanum filium quam aegrum
magis diligat, procerumve et excelsum quam brevem aut modicum? Fetus suos non
distinguunt ferae et se in alimentum pariter omnium sternunt; aves ex aequo
partiuntur cibos. Ulixes ad Ithacae suae saxa sic properat quemadmodum
Agamemnon ad Mycenarum nobiles muros; nemo enim patriam quia magna est amat,
sed quia sua.
27.
Quorsus haec pertinent? ut scias; virtutem omnia opera velut fetus suos isdem
oculis intueri, aeque indulgere omnibus, et quidem impensius laborantibus,
quoniam quidem etiam parentium amor magis in ea quorum miseretur inclinat. Virtus quoque opera sua
quae videt affici et premi non magis amat, sed parentium bonorum more magis
complectitur ac fovet.
28.
Quare non est ullum bonum altero maius? quia non est quicquam apto aptius, quia
plano nihil est planius. Non potes dicere hoc magis par esse alicui quam illud;
ergo nec honesto honestius quicquam est.
29.
Quod si par omnium virtutum natura est, tria genera bonorum in aequo sunt. Ita dico: in aequo est moderate gaudere et moderate
dolere. Laetitia illa non vincit hanc animi firmitatem sub tortore gemitus
devorantem: illa bona optabilia, haec mirabilia sunt, utraque nihilominus
paria, quia quidquid incommodi est vitanto maioris boni tegitur.
30.
Quisquis haec imparia iudicat ab ipsis virtutibus avertit oculos et exteriora
circumspicit. Bona vera idem pendent, idem patent: illa falsa multum habent
vani; itaque speciosa et magna contra visentibus, cum ad pondus revocata sunt,
fallunt.
31.
Ita est, mi Lucili: quidquid vera ratio commendat solidum et aeternum est,
firmat animum attollitque semper futurum in excelso. illa quae temere laudantur
et vulgi sententia bona sunt inflant inanibus laetos; rursus ea quae timentur
tamquam mala iniciunt formidinem mentibus et illas non aliter quam animalia
specie periculi agitant.
32.
Utraque ergo res sine causa animum et diffundit et mordet: nec illa gaudio nec
haec metu digna est. Sola ratio immutabilis et iudicii tenax est; non enim servit
sed imperat sensibus. Ratio rationi parest, sicut rectum recto; ergo et virtus
virtuti; nihil enim aliud est virtus quam recta ratio. Omnes virtutes rationes
sunt; rationes sunt, si rectae sunt; si rectae sunt, et pares sunt.
33.
Qualis ratio est, tales et actiones sunt; ergo omnes pares sunt; nam cum
similes rationi sint, similes et inter se sunt. Pares autem actiones inter se esse dico qua honestae rectaeque sunt;
ceterum magna habebunt discrimina variante materia, quae modo latior est, modo
angustior, modo illustris, modo ignobilis, modo ad multos pertinens, modo ad
paucos. In
omnibus tamen istis id quod optimum est par est: honestae sunt.
34.
Tamquam viri boni omnes pares sunt qua boni sunt, sed habent differentias
aetatis: alius senior est, alius iunior; habent corporis: alius formosus, alius
deformis est; habent fortunae: ille dives, hic pauper est, ille gratiosus,
potens, urbibus notus et populis, hic ignotus plerisque et obscurus. Sed per
illud quo boni sunt pares sunt.
35.
De bonis ac malis sensus non iudicat; quid utile sit, quid inutile, ignorat.
Non potest ferre sententiam nisi in rem praesentem perductus est; nec futuri
providus est nec praeteriti memor; quid sit consequens nescit. Ex hoc autem
rerum ordo seriesque contexitur et unitas vitae per rectum iturae. Ratio ergo
arbitra est bonorum ac malorum; aliena et externa pro vilibus habet, et ea quae
neque bona sunt neque mala accessiones minimas ac levissimas iudicat; omne enim
illi bonum in animo est.
36.
Ceterum bona quaedam prima existimat, ad quae ex proposito venit, tamquam
victoriam, bonos liberos, salutem patriae; quaedam secunda, quae non apparent
nisi in rebus adversis, tamquam aequo animo pati morbum, ignem, exsilium;
quaedam media, quae nihilo magis secundum naturam sunt quam contra naturam,
tamquam prudenter ambulare, composite sedere. Non enim minus secundum naturam
est sedere quam stare aut ambulare.
37.
Duo illa bona superiora diversa sunt: prima enim secundum naturam sunt, gaudere
liberorum pietate, patriae incolumitate; secunda contra naturam sunt, fortiter
obstare tormentis et sitim perpeti morbo urente praecordia.
38.
'Quid ergo? aliquid contra naturam bonum est? ' Minime; sed id aliquando contra
naturam est in quo bonum illud exsistit. Vulnerari enim et subiecto igne
tabescere et adversa valetudine affligi contra naturam est, sed inter ista
servare animum infatigabilem secundum naturam est.
39.
Et ut quod volo exprimam breviter, materia boni aliquando contra naturam est
bonum numquam, quoniam bonum sine ratione nullum est, sequitur autem ratio
naturam. 'Quid est ergo ratio? ' Naturae
imitatio. 'Quod est summum hominis bonum? ' Ex naturae voluntate se gerere.
40.
'Non est' inquit 'dubium quin felicior pax sit numquam lacessita quam multo
reparata sanguine. Non est dubium' inquit 'quin felicior res sit inconcussa
valetudo quam ex gravibus morbis et extrema minitantibus in tutum vi quadam et
patientia educta. Eodem modo non erit dubium quin maius bonum sit gaudium quam
obnixus animus ad perpetiendos cruciatus vulnerum aut ignium. '
41.
Minime; illa enim quae fortuita sunt plurimum discriminis recipiunt;
aestimantur enim utilitate sumentium. Bonorum unum propositum est consentire naturae;
hoc [contingere] in omnibus par est. Cum alicuius in senatu sententiam
sequimur, non potest dici: ille magis assentitur quam ille. Ab omnibus in
eandem sententiam itur. Idem de virtutibus dico: omnes naturae assentiuntur.
Idem de bonis dico: omnia naturae assentiuntur.
42.Alter
adulescens decessit, alter senex, aliquis protinus infans, cui nihil amplius
contigit quam prospicere vitam: omnes hi aeque fuere mortales, etiamsi mors aliorum
longius vitam passa est procedere, aliorum in medio flore praecidit, aliorum
interrupit ipsa principia.
43.
Alius inter cenandum solutus est; alterius continuata mors somno est; aliquem
concubitus exstinxit. His oppone ferro transfossos aut exanimatos serpentium
morsu aut fractos ruina aut per longam nervorum contractionem extortos
minutatim. Aliquorum melior dici, aliquorum peior potest exitus: mors quidem
omnium parest. Per quae veniunt diversa sunt; in [id] quod desinunt unum est.
Mors nulla maior aut minor est; habet enim eundem in omnibus modum, finisse
vitam.
44.
Idem tibi de bonis dico: hoc bonum inter meras voluptates, hoc est inter
tristia et acerba; illud fortunae indulgentiam rexit, hoc violentiam domuit:
utrumque aeque bonum est, quamvis illud plana et molli via ierit, hoc aspera.
Idem enim finis omnium est: bona sunt, laudanda sunt, virtutem rationemque
comitantur; virtus aequat inter se quidquid agnoscit.
45.
Nec est quare hoc inter nostra placita mireris: apud Epicurum duo bona sunt, ex
quibus summum illud beatumque componitur, ut corpus sine dolore sit, animus
sine perturbatione. Haec bona non
crescunt si plena sunt: quo enim crescet quod plenum est? Dolore corpus caret:
quid ad hanc accedere indolentiam potest? Animus constat sibi et placidus
est: quid accedere adhanc tranquillitatem potest?
46.
Quemadmodum serenitas caeli non recipit maiorem adhuc claritatem in
sincerissimum nitorem repurgata, sic hominis corpus animumque curantis et bonum
suum ex utroque nectentis perfectus est status, et summam voti sui invenit si
nec aestus animo est nec dolor corpori. Si qua extra blandimenta contingunt,
non augent summum bonum, sed, ut ita dicam, condiunt et oblectant; absolutum
enim illud humanae naturae bonum corporis et animi pace contentum est.
47.
Dabo apud Epicurum tibi etiam nunc simillimam huic nostrae divisionem bonorum.
Alia enim sunt apud illum quae malit contingere sibi, ut corporis quietem ab
omni incommodo liberam et animi remissionem bonorum suorum contemplatione
gaudentis; alia sunt quae, quamvis nolit accidere, nihilominus laudat et
comprobat, tamquam illam quam paulo ante dicebam malae valetudinis et dolorum
gravissimorum perpessionem, in qua Epicurus fuit illo summo ac fortunatissimo
die suo. Ait enim se vesicae et
exulcerati ventris tormenta tolerare ulteriorem doloris accessionem non
recipientia, esse nihilominus sibi illum beatum diem. Beatum autem diem agere
nisi qui est in summo bono non potest.
48.
Ergo et apud Epicurum sunt haec bona, quae malles non experiri, sed, quia ita
res tulit, et amplexanda et laudanda et exaequanda summis sunt. Non potest dici
hoc non esse par maximis bonum quod beatae vitae clausulam imposuit, cui
Epicurus extrema voce gratias egit.
49.
Permitte mihi, Lucili virorum optime, aliquid audacius dicere: si ulla bona
maiora esse aliis possent, haec ego quae tristia videntur mollibus illis et
delicatis praetulissem, haec maiora dixissem. Maius est enim difficilia
perfringere quam laeta moderari.
50.
Eadem ratione fit, scio, ut aliquis felicitatem bene et ut calamitatem fortiter
ferat. Aeque esse fortis potest qui pro vallo securus excubuit nullis hostibus
castra temptantibus et qui succisis poplitibus in genua se excepit nec arma dimisit:
'macte virtute esto' sanguinulentis et ex acie redeuntibus dicitur. Itaque haec
magis laudaverim bona exercitata et fortia et cum fortuna rixata.
51.
Ego dubitem quin magis laudem truncam illam et retorridam manum Mucii quam
cuiuslibet fortissimi salvam? Stetit hostium flammarumque contemptor et manum
suam in hostili foculo destillantem perspectavit, donec Porsina cuius poenae
favebat gloriae invidit et ignem invito eripi iussit.
52.
Hoc bonum quidni inter prima numerem tantoque maius putem quam illa secura et
intemptata fortunae quanto rarius est hostem amissa manu vicisse quam armata?
'Quid ergo? 'inquis 'hoc bonum tibi optabis? ' Quidni? hoc enim nisi qui potest
et optare, non potest facere.
53.
An potius optem ut malaxandos articulos exoletis meis porrigam? ut muliercula
aut aliquis in mulierculam ex viro versus digitulos meos ducat? Quidni ego
feliciorem putem Mucium, quod sic tractavit ignem quasi illam manum tractatori
praestitisset? In integrum restituit quidquid erraverat: confecit bellum
inermis ac mancus et illa manu trunca reges duos vicit. Vale.
|