1.
Subinde me de rebus singulis consulis, oblitus vasto nos mari dividi. Cum magna
pars consilii sit in tempore, necesse est evenire ut de quibusdam rebus tunc ad
te perferatur sententia mea cum iam contraria potior est. Consilia enim rebus
aptantur; res nostrae feruntur, immo volvuntur; ergo consilium nasci sub diem
debet. Et hoc quoque nimis tardum est: sub manu, quod aiunt, nascatur.
Quemadmodum autem inveniatur ostendam.
2.
Quotiens quid fugiendum sit aut quid petendum voles scire, ad summum bonum,
propositum totius vitae tuae, respice. Illi
enim consentire debet quidquid agimus: non disponet singula, nisi cui iam vitae
suae summa proposita est. Nemo, quamvis paratos habeat colores, similitudinem
reddet, nisi iam constat quid velit pingere. Ideo peccamus quia de partibus
vitae omnes deliberamus, de tota nemo deliberat.
3.
Scire debet quid petat ille qui sagittam vult mittere, et tunc derigere ac
moderari manu telum: errant consilia nostra, quia non habent quo derigantur;
ignoranti quem portum petat nullus suus ventus est. Necesse est multum in vita
nostra casus possit, quia vivimus casu.
4.
Quibusdam autem evenit ut quaedam scire se nesciant; quemadmodum quaerimus
saepe eos cum quibus stamus, ita plerumque finem summi boni ignoramus
appositum. Nec multis verbis nec circumitu longo quod sit summum bonum
colliges: digito, ut ita dicam, demonstrandum est nec in multa spargendum. Quid enim ad rem
pertinet in particulas illud diducere? Cum possis dicere 'summum bonum est quod honestum
est' et, quod magis admireris, 'unum bonum est quod honestum est, cetera falsa
et adulterina bona sunt'.
5.
Hoc si persuaseris tibi et virtutem adamaveris - amare enim parum est -,
quidquid illa contigerit, id tibi, qualecumque aliis videbitur, faustum
felixque erit. Et torqueri, si modo iacueris ipso torquente securior, et
aegrotare, si non male dixeris fortunae, si non cesseris morbo, omnia denique
quae ceteris videntur mala et mansuescent et in bonum abibunt, si super illa
eminueris. Hoc liqueat, nihil esse bonum
nisi honestum: et omnia incommoda suo iure bona vocabuntur quae modo virtus
honestaverit.
6.
Multis videmur maiora promittere quam recipit humana condicio, non immerito; ad
corpus enim respiciunt. Revertantur ad animum: iam hominem deo metientur.
Erige te, Lucili virorum optime, et relinque istum ludum litterarium
philosophorum qui rem magnificentissimam ad syllabas vocant, qui animum minuta
docendo demittunt et conterunt: fies similis illis qui invenerunt ista, non qui
docent et id agunt ut philosophia potius difficilis quam magna videatur.
7.
Socrates, qui totam philosophiam revocavit ad mores et hanc summam dixit esse
sapientiam, bona malaque distinguere, 'sequere' inquit' illos, si quid apud te
habeo auctoritatis, ut sis beatus, et te alicui stultum videri sine. Quisquis volet tibi
contumeliam faciat et iniuriam, tutamen nihil patieris, si modo tecum erit
virtus. Si vis inquit' beatus esse, si fide bona vir bonus, sine contemnat te
aliquis. ' Hoc nemo praestabit nisi qui omnia prior ipse contempserit, nisi qui
omnia bona exaequaverit, quia nec bonum sine honesto est et honestum in omnibus
par est.
8.
'Quid ergo? nihil interest inter praeturam Catonis et repulsam? Nihil interest
utrum Pharsalica acie Cato vincatur an vincat? hoc eius bonum, quo victis
partibus non potest vinci, par erat illi bono quo victor rediret in patriam et
componeret pacem? ' Quidni par sit? eadem enim virtute et mala fortuna vincitur
et ordinatur bona; virtus autem non potest maior aut minor fieri: unius
staturae est.
9.
'Sed Cn. Pompeius amittet exercitum, sed illud pulcherrimum rei publicae
praetextum, optimates, et prima acies Pompeianarum partium, senatus ferens
arma, uno proelio profligabuntur et tam magni ruina imperii in totum dissiliet
orbem: aliqua pars eius in Aegypto, aliqua in Africa, aliqua in Hispania cadet.
Ne hoc
quidem miserae reipublicae continget, semel ruere. '
10.
Omnia licet fiant: Iubam in regno suo non locorum notitia adiuvet, non
popularium pro rege suo virtus obstinatissima, Uticensium quoque fides malis
fracta deficiat et Scipionem in Africa nominis sui fortuna destituat: olim
provisum est ne quid Cato detrimenti caperet.
11.
'Victus est tamen. ' Et hoc numera inter repulsas Catonis: tam magno animo
feret aliquid sibi ad victoriam quam ad praeturam obstitisse. Quo die repulsus
est lusit, qua nocte periturus fuit legit; eodem loco habuit praetura et vita
excidere; omnia quae acciderent ferenda esse persuaserat sibi.
12.
Quidni ille mutationem rei publicae forti et aequo pateretur animo? quid enim mutationis
periculo exceptum? non terra, non caelum, non totus hic rerum omnium contextus,
quamvis deo agente ducatur; non semper tenebit hunc ordinem, sed illum ex hoc
cursu aliquis dies deiciet.
13.
Certis eunt cuncta temporibus: nasci debent, crescere, exstingui. Quaecumque
supra nos vides currere et haec quibus innixi atque impositi sumus veluti
solidissimis carpentur ac desinent; nulli non senectus sua est. Inaequalibus
ista spatiis eodem natura dimittit: quidquid est non erit, nec peribit sed
resolvetur.
14.
Nobis solvi perire est; proxima enim intuemur, ad ulteriora non prospicit mens
hebes et quae se corpori addixerit; alioqui fortius finem sui suorumque
pateretur, si speraret, <ut> omnia illa, sic vitam mortemque pervices ire
et composita dissolvi, dissoluta componi, in hoc opere aeternam artem cuncta
temperantis dei verti.
15.
Itaque ut M. Cato, cum aevum animo percucurrerit, dicet, 'omne humanum genus,
quodque est quodque erit, morte damnatum est; omnes quae usquam rerum potiuntur
urbes quaeque alienorum imperiorum magna sunt decora, ubi fuerint aliquando
quaeretur et vario exitii genere tollentur: alias destruent bella, alias
desidia paxque ad inertiam versa consumet et magnis opibus exitiosa res, luxus.
Omnes hos fertiles campos repentini maris inundatio abscondet aut in subitam
cavernam considentis soli lapsus abducet. Quid
est ergo quare indigner aut doleam, si exiguo momento publica fata praecedo? '
16.
Magnus animus deo pareat et quidquid lex universi iubet sine cunctatione
patiatur: aut in meliorem emittitur vitam lucidius tranquilliusque inter divina
mansurus aut certe sine ullo futurus incommodo, si naturae remiscebitur et
revertetur in totum. Non est ergo M. Catonis maius bonum honesta vita quam mors
honesta, quoniam non intenditur virtus. Idem esse dicebat Socrates veritatem et
virtutem. Quomodo illa non crescit, sic ne virtus quidem: habet numeros suos,
plena est.
17.
Non est itaque quod mireris paria esse bona, et quae ex proposito sumenda sunt
et quae si ita res tulit. Nam si hanc inaequalitatem receperis ut fortiter
torqueri in minoribus bonis numeres, numerabis etiam in malis, et infelicem
Socraten dices in carcere, infelicem Catonem vulnera sua animosius quam fecerat
retractantem, calamitosissimum omnium Regulum fidei poenas etiam hostibus
servatae pendentem. Atqui nemo hoc dicere, ne ex mollissimis quidem, ausus est;
negant enim illum esse beatum, sed tamen negant miserum.
18.
Academici veteres beatum quidem esse etiam inter hos cruciatus fatentur, sed
non ad perfectum nec ad plenum, quod nullo modo potest recipi: nisi beatus est,
in summo bono non est. Quod summum bonum
est supra se gradum non habet, si modo illi virtus inest, si illam adversa non
minuunt, si manet etiam comminuto corpore incolumis: manet autem. Virtutem enim
intellego animosam et excelsam, quam incitat quidquid infestat.
19.Hunc
animum, quem saepe induunt generosae indolis iuvenes quos alicuius honestae rei
pulchritudo percussit, ut omnia fortuita contemnant, profeto sapientia [non] infundet
et tradet; persuadebit unum bonum esse quod honestum, hoc nec remitti nec
intendi posse, non magis quam regulam qua rectum probari solet flectes. Quidquid ex illa
mutaveris iniuria est recti.
20.
Idem ergo de virtute dicemus: et haec recta est, flexuram non recipit;
[rigidari quidem amplius intendi potest]. Haec de omnibus rebus iudicat, dehac
nulla. Si rectior ipsa non potest fieri, ne quae ab illa quidem fiunt alia
aliis rectiora sunt; huic enim necesse est respondeant; ita paria sunt.
21.
'Quid ergo? 'inquis' iacere in convivio
et torqueri paria sunt? ' Hoc mirum videtur tibi? illud licet magis admireris:
iacere in convivio malum est, iacere in eculeo bonum est, si illud turpiter,
hoc honeste fit. Bona ista aut mala non efficit materia sed virtus; haec
ubicumque apparuit, omnia eiusdem mensurae ac pretii sunt.
22.
In oculos nunc mihi manus intentat ille qui omnium animum aestimat ex suo, quod
dicam paria bona esse honeste iudicantis <et honeste periclitantis, >
quod dicam paria bona esse eius qui triumphat et eius qui ante currum vehitur
invictus animo. Non putant enim fieri quidquid facere non possunt; ex
infirmitate sua ferunt de virtute sententiam.
23.
Quid miraris si uri, vulnerari, occidi, alligari iuvat, aliquando etiam libet?
Luxurioso frugalitas poena est, pigro supplicii loco labor est, delicatus
miseretur industrii, desidioso studere torqueri est: eodem modo haec ad quae
omnes imbecilli sumus dura atque intoleranda credimus, obliti quam multis
tormentum sit vino carere aut prima luce excitari. Non ista difficilia sunt
natura, sed nos fluvidi et enerves.
24.Magno
animo de rebus magnis iudicandum est; alioqui videbitur illarum vitium esse
quod nostrum est. Sic quaedam rectissima, cum in aquam demissa sunt, speciem
curvi praefractique visentibus reddunt. Non tantum quid videas, sed quemadmodum,
refert: animus noster ad vera perspicienda caligat.
25.
Da mihi adulescentem incorruptum et ingenio vegetum: dicet fortunatiorem sibi
videri qui omnia rerum adversarum onera rigida cervice sustollat, qui supra
fortunam exstet. Non est mirum in tranquillitate non concuti: illud mirare, ibi
extolli aliquem ubi omnes deprimuntur, ibi stare ubi omnes iacent.
26.Quid
est in tormentis, quid est in aliis quae adversa appellamus mali? hoc, ut
opinor, succidere mentem et incurvari et succumbere. Quorum nihil sapienti viro
potest evenire: stat rectus sub quolibet pondere. Nulla illum res minorem
facit; nihil illi eorum quae ferenda sunt displicet. Nam quidquid cadere in hominem
potest in se cecidisse non queritur. Vires suas novit; scit se esse oneri
ferendo.
27.
Non educo sapientem ex hominum numero nec dolores ab illo sicut ab aliqua rupe
nullum sensum ad mittentes moveo. Memini ex duabus illum partibus esse compositum: altera
est irrationalis, haec mordetur, uritur, dolet; altera rationalis, haec
inconcussas opiniones habet, intrepida est et indomita. In hac positum est
summum illud hominis bonum. Antequam impleatur, incerta mentis volutatio est;
cum vero perfectum est, immota illi stabilitas est.
28.
Itaque inchoatus et ad summa procedens cultorque virtutis, etiam si
appropinquat perfecto bono sed ei nondum summam manum imposuit, ibit interim
cessim et remittet aliquid ex intentione mentis; nondum enim incerta
transgressus est, etiam nunc versatur in lubrico. Beatus vero et virtutis
exactae tunc se maxime amat cum fortissime expertus est, et metuenda ceteris,
si alicuius honesti officii pretia sunt, non tantum fert sed amplexatur
multoque audire mavult 'tanto melior' quam 'tanto felicior'.
29.
Venio nunc illo quo me vocat exspectatio tua. Ne extra rerum naturam vagari
virtus nostra videatur, et tremet sapiens et dolebit et expallescet; hi enim
omnes corporis sensus sunt. Ubi ergo
calamitas, ubi illud malum verum est? illic scilicet, si ista animum detrahunt,
si ad confessionem servitutis adducunt, si illi paenitentiam sui faciunt.
30.
Sapiens quidem vincit virtute fortunam, at multi professi sapientiam levissimis
nonnumquam minis exterriti sunt. Hoc loco nostrum vitium est, qui idem a sapiente exigimus
et a proficiente. Suadeo adhuc mihi ista quae laudo, nondum persuadeo; etiam si
persuasissem, nondum tam parata haberem aut tam exercitata ut ad omnes casus
procurrerent.
31.
Quemadmodum lana quosdam colores semel ducit, quosdam nisi saepius macerata et
recocta non perbibit, sic alias disciplinas ingenia, cum accepere, protinus
praestant: haec, nisi alte descendit et diu sedit et animum non coloravit sed
infecit, nihil exiis quae promiserat praestat.
32.
Cito hoc potest tradi et paucissimis verbis: unum bonum esse virtutem, nullum
certe sine virtute, et ipsam virtutem in parte nostri meliore, id est
rationali, positam. Quid erit haec virtus? iudicium verum et immotum; ab hoc
enim impetus venient mentis, ab hoc omnis species quae impetum movet redigetur
ad liquidum.
33.
Huic iudicio consentaneum erit omnia quae virtute contacta sunt et bona
iudicare et inter se paria. Corporum autem bona corporibus quidem bona sunt,
sed in totum non sunt bona; his pretium quidem erit aliquod, ceterum dignitas
non erit; magnis inter se intervallis distabunt: alia minora, alia maiora
erunt.
34.
Et in ipsis sapientiam sectantibus magna discrimina esse fateamur necesse est:
alius iam in tantum profecit ut contra fortunam audeat attollere oculos, sed
non pertinaciter - cadunt enim nimio splendore praestricti -, alius in tantum
ut possit cum illa conferre vultum, nisi iam pervenit ad summum et fiduciae
plenus est.
35.
Imperfecta necesse est labent et modo prodeant, modo sublabantur aut succidant.
Sublabentur autem, nisi ire et niti perseveraverint; si quicquam ex studio et
fideli intentione laxaverint, retro eundum est. Nemo profectum ibi invenit ubi
reliquerat.
36.
Instemus itaque et perseveremus; plus quam profligavimus restat, sed magna pars
est profectus velle proficere. Huius rei
conscius mihi sum: voloet mente tota volo. Te quoque instinctum esse et magno
ad pulcherrima properare impetu video. Properemus: ita demum vita beneficium
erit; alioquin mora est, et quidem turpis inter foeda versantibus. Id agamus ut
nostrum omne tempus sit; non erit autem, nisi prius nos nostri esse coeperimus.
37.
Quando continget contemnere utramque fortunam, quando continget omnibus
oppressis affectibus et sub arbitrium suum adductis hanc vocem emittere'vici'?
Quem vicerim quaeris? Non Persas nec extrema Medorum nec si quid ultra Da has
bellicosum iacet, sed avaritiam, sed ambitionem, sed metum mortis, qui victores
gentium vicit. Vale.
|