1.
Inimicitias mihi denuntias si quicquam ex iis quae cotidie facio ignoraveris.
Vide quam simpliciter tecum vivam: hoc quoque tibi committam. Philosophum audio
et quidem quintum iam diem habeo ex quo in scholam eo et ab octava disputantem
audio. 'Bona' inquis 'aetate. ' Quidni bona? quid autem stultius est quam quia
diu non didiceris non discere?
2.
'Quid ergo? idem faciam quod trossuli et iuvenes? ' Bene mecum agitur si hoc
unum senectutem meam dedecet: omnis aetatis homines haec schola admittit. 'In hoc senescamus,
ut iuvenes sequamur? ' In theatrum senex ibo et in circum deferar et nullum par
sine me depugnabit: ad philosophum ire erubescam?
3.
Tamdiu discendum est quamdiu nescias; si proverbio credimus, quamdiu vivas. Nec
ulli hoc rei magis convenit quam huic: tamdiu discendum est quemadmodum vivas
quamdiu vivas. Ego tamen illic aliquid et doceo. Quaeris
quid doceam? etiam seni esse discendum.
4.
Pudet autem me generis humani quotiens scholam intravi. Praeter ipsum theatrum
Neapolitanorum, ut scis, transeundum est Metronactis petenti domum. Illud
quidem fartum est, et ingenti studio quis sit pythaules bonus iudicatur; habet
tubicen quoque Graecus et praeco concursum: at in illo loco in quo vir bonus
quaeritur, in quo vir bonus discitur, paucissimi sedent, et hi plerisque
videntur nihil boni negotii habere quod agant; inepti et inertes vocantur. Mihi
contingat iste derisus: aequo animo audienda sunt inperitorum convicia et ad
honesta vadenti contemnendus est ipse contemptus.
5.
Perge, Lucili, et propera, ne tibi accidat quod mihi, ut senex discas; immo
ideo magis propera quoniam id nunc adgressus es quod perdiscere vix senex
possis. 'Quantum' inquis 'proficiam? ' Quantum temptaveris.
6.
Quid expectas? nulli sapere casu obtigit. Pecunia veniet ultro, honor
offeretur, gratia ac dignitas fortasse ingerentur tibi: virtus in te non
incidet. Ne levi quidem opera aut parvo labore cognoscitur; sed est tanti
laborare omnia bona semel occupaturo. Unum est enim bonum quod honestum: in
illis nihil invenies veri, nihil certi, quaecumque famae placent.
7.
Quare autem unum sit bonum quod honestum dicam, quoniam parum me exsecutum
priore epistula iudicas magisque hanc rem tibi laudatam quam probatam putas, et
in artum quae dicta sunt contraham.
8.
Omnia suo bono constant. Vitem fertilitas commendat et sapor vini, velocitas
cervum; quam fortia dorso iumenta sint quaeris, quorum hic unus est usus,
sarcinam ferre; in cane sagacitas prima est, si investigare debet feras,
cursus, si consequi, audacia, si mordere et invadere: id in quoque optimum esse
debet cui nascitur, quo censetur.
9.
In homine quid est optimum? ratio: hac antecedit animalia, deos sequitur. Ratio ergo perfecta
proprium bonum est, cetera illi cum animalibus satisque communia sunt. Valet:
et leones. Formonsus est: et pavones. Velox est: et equi. Non dico, in his omnibus vincitur; non quaero quid in
se maximum habeat, sed quid suum. Corpus habet: et arbores. Habet impetum ac motum
voluntarium: et bestiae et vermes. Habet vocem: sed quanto clariorem canes,
acutiorem aquilae, graviorem tauri, dulciorem mobilioremque luscinii?
10.
Quid est in homine proprium? ratio: haec recta et consummata felicitatem hominis
implevit. Ergo si omnis res, cum bonum suum perfecit, laudabilis est et ad
finem naturae suae pervenit, homini autem suum bonum ratio est, si hanc
perfecit laudabilis est et finem naturae suae tetigit. Haec ratio perfecta
virtus vocatur eademque honestum est.
11.
Id itaque unum bonum est in homine quod unum hominis est; nunc enim non
quaerimus quid sit bonum, sed quid sit hominis bonum. Si nullum aliud est
hominis quam ratio, haec erit unum eius bonum, sed pensandum cum omnibus. Si
sit aliquis malus, puto inprobabitur; si bonus, puto probabitur. Id ergo in
homine primum solumque est quo et probatur et inprobatur.
12.
Non dubitas an hoc sit bonum; dubitas an solum bonum sit. Si quis omnia alia
habeat, valetudinem, divitias, imagines multas, frequens atrium, sed malus ex
confesso sit, inprobabis illum; item si quis nihil quidem eorum quae rettuli
habeat, deficiatur pecunia, clientium turba, nobilitate et avorum proavorumque
serie, sed ex confesso bonus sit, probabis illum. Ergo hoc unum est bonum
hominis, quod qui habet, etiam si aliis destituitur, laudandus est, quod qui
non habet in omnium aliorum copia damnatur ac reicitur.
13.
Quae condicio rerum, eadem hominum est: navis bona dicitur non quae pretiosis
coloribus picta est nec cui argenteum aut aureum rostrum est nec cuius tutela
ebore caelata est nec quae fiscis atque opibus regiis pressa est, sed stabilis
et firma et iuncturis aquam excludentibus spissa, ad ferendum incursum maris
solida, gubernaculo parens, velox et non sentiens ventum;
14.
gladium bonum dices non cui auratus est balteus nec cuius vagina gemmis
distinguitur, sed cui et ad secandum subtilis acies est et mucro munimentum
omne rupturus; regula non quam formosa, sed quam recta sit quaeritur: eo
quidque laudatur cui comparatur, quod illi proprium est.
15.
Ergo in homine quoque nihil ad rem pertinet quantum aret, quantum feneret, a
quam multis salutetur, quam pretioso incumbat lecto, quam perlucido poculo
bibat, sed quam bonus sit. Bonus autem est si ratio eius explicita et recta est et
ad naturae suae voluntatem accommodata.
16.
Haec vocatur virtus, hoc est honestum et unicum hominis bonum. Nam cum sola
ratio perficiat hominem, sola ratio perfecte beatum facit; hoc autem unum bonum
est quo uno beatus efficitur. Dicimus et illa bona esse quae a virtute profecta
contractaque sunt, id est opera eius omnia; sed ideo unum ipsa bonum est quia
nullum sine illa est.
17.
Si omne in animo bonum est, quidquid illum confirmat, extollit, amplificat,
bonum est; validiorem autem animum et excelsiorem et ampliorem facit virtus.
Nam cetera quae cupiditates nostras inritant deprimunt quoque animum et
labefaciunt et cum videntur attollere inflant ac multa vanitate deludunt. Ergo
id unum bonum est quo melior animus efficitur.
18.
Omnes actiones totius vitae honesti ac turpis respectu temperantur; ad haec
faciendi et non faciendi ratio derigitur. Quid sit hoc dicam: vir bonus quod
honeste se facturum putaverit faciet etiam [sine pecunia] si laboriosum erit,
faciet etiam si damnosum erit, faciet etiam si periculosum erit; rursus quod
turpe erit non faciet, etiam si pecuniam adferet, etiam si voluptatem, etiam si
potentiam; ab honesto nulla re deterrebitur, ad turpia nulla invitabitur.
19.
Ergo si honestum utique secuturus est, turpe utique vitaturus, et in omni actu
vitae spectaturus haec duo, <nec aliud bonum quam honestum> nec aliud
malum quam turpe, si una indepravata virtus est et sola permanet tenoris sui,
unum est bonum virtus, cui iam accidere ne sit bonum non potest. Mutationis periculum effugit: stultitia ad sapientiam
erepit, sapientia in stultitiam non revolvitur.
20.
Dixi, si forte meministi, et concupita vulgo et formidata inconsulto impetu
plerosque calcasse: inventus est qui divitias proiceret, inventus est qui
flammis manum inponeret, cuius risum non interrumperet tortor, qui in funere
liberorum lacrimam non mitteret, qui morti non trepidus occurreret; amor enim,
ira, cupiditas pericula depoposcerunt. Quod potest brevis obstinatio animi,
aliquo stimulo excitata, quanto magis virtus, quae non ex impetu nec subito sed
aequaliter valet, cui perpetuum robur est?
21.
Sequitur ut quae ab inconsultis saepe contemnuntur, a sapientibus semper, ea
nec bona sint nec mala. Unum ergo bonum ipsa virtus est, quae inter hanc
fortunam et illam superba incedit cum magno utriusque contemptu.
22.
Si hanc opinionem receperis, aliquid bonum esse praeter honestum, nulla non
virtus laborabit; nulla enim obtineri poterit si quicquam extra se respexerit.
Quod si est, rationi repugnat, ex qua virtutes sunt, et veritati, quae sine
ratione non est; quaecumque autem opinio veritati repugnat falsa est.
23.
Virum bonum concedas necesse est summae pietatis erga deos esse. Itaque
quidquid illi accidit aequo animo sustinebit; sciet enim id accidisse lege divina
qua universa procedunt. Quod si est, unum illi bonum erit quod honestum; in hoc
enim positum <est> et parere diis nec excandescere ad subita nec
deplorare sortem suam, sed patienter excipere fatum et facere imperata.
24.
Si ullum aliud est bonum quam honestum, sequetur nos aviditas vitae, aviditas
rerum vitam instruentium, quod est intolerabile, infinitum, vagum. Solum ergo bonum est
honestum, cui modus est.
25.
Diximus futuram hominum feliciorem vitam quam deorum, si ea bona sunt quorum
nullus diis usus est, tamquam pecunia, honores. Adice nunc quod, si modo solutae corporibus animae manent, felicior
illis status restat quam est dum versantur in corpore. Atqui si ista bona sunt
quibus per corpora utimur, emissis erit peius, quod contra fidem est,
feliciores esse liberis et in universum datis clusas et obsessas.
26.
Illud quoque dixeram, si bona sunt ea quae tam homini contingunt quam mutis
animalibus, et muta animalia beatam vitam actura; quod fieri nullo modo potest.
Omnia pro honesto patienda sunt; quod non erat faciendum si esset ullum aliud
bonum quam honestum. Haec quamvis latius exsecutus essem priore epistula, constrinxi et breviter
percucurri.
27.
Numquam autem vera tibi opinio talis videbitur, nisi animum adleves et te ipse
interroges, si res exegerit ut pro patria moriaris et salutem omnium civium tua
redimas, an porrecturus sis cervicem non tantum patienter sed etiam libenter.
Si hoc facturus es, nullum aliud bonum est; omnia enim relinquis ut hoc habeas.
Vide quanta vis honesti sit: pro re publica morieris, etiam si statim facturus
hoc eris cum scieris tibi esse faciendum.
28.
Interdum ex re pulcherrima magnum gaudium etiam exiguo tempore ac brevi
capitur, et quamvis fructus operis peracti nullus ad defunctum exemptumque
rebus humanis pertineat, ipsa tamen contemplatio futuri operis iuvat, et vir
fortis ac iustus, cum mortis suae pretia ante se posuit, libertatem patriae,
salutem omnium pro quibus dependit animam, in summa voluptate est et periculo
suo fruitur.
29.
Sed ille quoque cui etiam hoc gaudium eripitur quod tractatio operis maximi et
ultimi praestat, nihil cunctatus desiliet in mortem, facere recte pieque
contentus. Oppone etiamnunc illi multa quae dehortentur, dic, 'factum tuum
matura sequetur oblivio et parum grata existimatio civium'. Respondebit tibi,
'ista omnia extra opus meum sunt, ego ipsum contemplor; hoc esse honestum scio;
itaque quocumque ducit ac vocat venio'.
30.
Hoc ergo unum bonum est, quod non tantum perfectus animus sed generosus quoque
et indolis bonae sentit: cetera levia sunt, mutabilia. Itaque sollicite
possidentur; etiam si favente fortuna in unum congesta sunt, dominis suis
incubant gravia et illos semper premunt, aliquando et inludunt.
31.
Nemo ex istis quos purpuratos vides felix est, non magis quam ex illis quibus
sceptrum et chlamydem in scaena fabulae adsignant: cum praesente populo lati
incesserunt et coturnati, simul exierunt, excalceantur et ad staturam suam
redeunt. Nemo istorum quos divitiae
honoresque in altiore fastigio ponunt magnus est. Quare ergo magnus videtur?
cum basi illum sua metiris. Non est magnus pumilio licet in monte constiterit;
colossus magnitudinem suam servabit etiam si steterit in puteo.
32.
Hoc laboramus errore, sic nobis inponitur, quod neminem aestimamus eo quod est,
sed adicimus illi et ea quibus adornatus est. Atqui cum voles veram hominis
aestimationem inire et scire qualis sit, nudum inspice; ponat patrimonium, ponat
honores et alia fortunae mendacia, corpus ipsum exuat: animum intuere, qualis
quantusque sit, alieno an suo magnus.
33.
Si rectis oculis gladios micantes videt et si scit sua nihil interesse utrum
anima per os an per iugulum exeat, beatum voca; si cum illi denuntiata sunt
corporis tormenta et quae casu veniunt et quae potentioris iniuria, si vincula
et exilia et vanas humanarum formidines mentium securus audit et dicit:
'non ulla laborum,
o virgo, nova mi facies inopinave surgit;
omnia praecepi atque animo mecum ipse peregi.
Tu hodie ista denuntias: ego semper
denuntiavi mihi et hominem paravi ad humana. '
34.
Praecogitati mali mollis ictus venit. At stultis et fortunae credentibus omnis
videtur nova rerum et inopinata facies; magna autem pars est apud inperitos
mali novitas. Hoc ut scias, ea quae putaverant aspera fortius, cum adsuevere,
patiuntur.
35.
Ideo sapiens adsuescit futuris malis, et quae alii diu patiendo levia faciunt
hic levia facit diu cogitando. Audimus aliquando voces inperitorum dicentium
'sciebam hoc mihi restare': sapiens scit sibi omnia restare; quidquid factum
est, dicit 'sciebam'. Vale.
|