|
1.
Peperceram tibi et quidquid nodosi adhuc supererat praeterieram, contentus
quasi gustum tibi dare eorum quae a nostris dicuntur ut probetur virtus ad
explendam beatam vitam sola satis efficax. Iubes me quidquid est
interrogationum aut nostrarum aut ad traductionem nostram excogitatarum
conprendere: quod si facere voluero, non erit epistula sed liber. Illud totiens testor, hoc
me argumentorum genere non delectari; pudet in aciem descendere pro dis
hominibusque susceptam subula armatum.
2.
'Qui prudens est et temperans est; qui temperans est, et constans; qui constans
est inperturbatus est; qui inperturbatus est sine tristitia est; qui sine
tristitia est beatus est; ergo prudens beatus est, et prudentia ad beatam vitam
satis est. '
3.
Huic collectioni hoc modo Peripatetici quidam respondent, ut inperturbatum et
constantem et sine tristitia sic interpretentur tamquam inperturbatus dicatur
qui raro perturbatur et modice, non qui numquam. Item sine tristitia eum dici
aiunt qui non est obnoxius tristitiae nec frequens nimiusve in hoc vitio; illud
enim humanam naturam negare, alicuius animum immunem esse tristitia; sapientem
non vinci maerore, ceterum tangi; et cetera in hunc modum sectae suae
respondentia. Non his tollunt adfectus sed temperant.
4.
Quantulum autem sapienti damus, si inbecillissimis fortior est et maestissimis
laetior et effrenatissimis moderatior et humillimis maior! Quid si miretur velocitatem suam Ladas ad claudos
debilesque respiciens?
Illa vel intactae segetis per summa volaret
gramina nec cursu teneras laesisset aristas,
vel mare per medium fluctu suspensa tumenti
ferret iter, celeres nec tingueret aequore
plantas.
Haec est pernicitas per se aestimata, non
quae tardissimorum conlatione laudatur. Quid si sanum voces leviter
febricitantem? non est bona valetudo mediocritas morbi.
5.
'Sic' inquit 'sapiens inperturbatus dicitur quomodo apyrina dicuntur non quibus
nulla inest duritia granorum sed quibus minor. ' Falsum est. Non enim deminutionem malorum in bono viro intellego
sed vacationem; nulla debent esse, non parva; nam si ulla sunt, crescent et
interim inpedient. Quomodo oculos maior et perfecta suffusio excaecat, sic
modica turbat.
6.
Si das aliquos adfectus sapienti, inpar illis erit ratio et velut torrente
quodam auferetur, praesertim cum illi non unum adfectum des cum quo conluctetur
sed omnis. Plus potest quamvis mediocrium turba quam posset unius magni
violentia.
7.
Habet pecuniae cupiditatem, sed modicam; habet ambitionem, sed non concitatam;
habet iracundiam, sed placabilem; habet inconstantiam, sed minus vagam ac
mobilem; habet libidinem, sed non insanam. Melius cum illo ageretur qui unum
vitium integrum haberet quam cum eo qui leviora quidem, sed omnia.
8.
Deinde nihil interest quam magnus sit adfectus: quantuscumque est, parere nescit,
consilium non accipit. Quemadmodum rationi nullum animal optemperat, non ferum,
non domesticum et mite (natura enim illorum est surda suadenti), sic non
sequuntur, non audiunt adfectus, quantulicumque sunt. Tigres leonesque numquam
feritatem exuunt, aliquando summittunt, et cum minime expectaveris exasperatur
torvitas mitigata. Numquam bona fide vitia mansuescunt.
9.
Deinde, si ratio proficit, ne incipient quidem adfectus; si invita ratione. Falsa
est itaque ista mediocritas et inutilis, eodem loco habenda quo si quis diceret
modice insaniendum, modice aegrotandum.
10.
Sola virtus habet, non recipiunt animi mala temperamentum; facilius sustuleris
illa quam rexeris. Numquid dubium est quin vitia mentis humanae inveterata et
dura, quae morbos vocamus, immoderata sint, ut avaritia, ut crudelitas, ut
inpotentia [impietas]? Ergo immoderati sunt et adfectus; ab his enim ad illa
transitur.
11.
Deinde, si das aliquid iuris tristitiae, timori, cupiditati, ceteris motibus
pravis, non erunt in nostra potestate. Quare? quia extra nos sunt quibus inritantur;
itaque crescent prout magnas habuerint minoresve causas quibus concitentur.
Maior erit timor, si plus quo exterreatur aut propius aspexerit, acrior
cupiditas quo illam amplioris rei spes evocaverit.
12.
Si in nostra potestate non est an sint adfectus, ne illud quidem est, quanti sint:
si ipsis permisisti incipere, cum causis suis crescent tantique erunt quanti
fient. Adice nunc quod ista, quamvis exigua sint, in maius excedunt; numquam
perniciosa servant modum; quamvis levia initia morborum serpunt et aegra
corpora minima interdum mergit accessio.
13.
Illud vero cuius dementiae est, credere quarum rerum extra nostrum arbitrium
posita principia sunt, earum nostri esse arbitri terminos! Quomodo ad id finiendum satis valeo ad quod
prohibendum parum valui, cum facilius sit excludere quam admissa conprimere?
14.
Quidam ita distinxerunt ut dicerent, 'temperans ac prudens positione quidem
mentis et habitu tranquillus est, eventu non est. Nam, quantum ad habitum
mentis suae, non perturbatur nec contristatur nec timet, sed multae extrinsecus
causae incidunt quae illi perturbationem adferant. '
15.
Tale est quod volunt dicere: iracundum quidem illum non esse, irasci tamen
aliquando; et timidum quidem non esse, timere tamen aliquando, id est vitio
timoris carere, adfectu non carere. Quod si recipitur, usu frequenti timor
transibit in vitium, et ira in animum admissa habitum illum ira carentis animi
retexet.
16.
Praeterea si non contemnit venientes extrinsecus causas et aliquid timet, cum
fortiter eundum erit adversus tela, ignes, pro patria, legibus, libertate,
cunctanter exibit et animo recedente. Non cadit autem in sapientem haec diversitas
mentis.
17.
Illud praeterea iudico observandum, ne duo quae separatim probanda sunt
misceamus; per se enim colligitur unum bonum esse quod honestum, per se rursus
ad vitam beatam satis esse virtutem. Si unum bonum est quod honestum, omnes
concedunt ad beate vivendum sufficere virtutem; e contrario non remittetur, si
beatum sola virtus facit, unum bonum esse quod honestum est.
18.
Xenocrates et Speusippus putant beatum vel sola virtute fieri posse, non tamen
unum bonum esse quod honestum est. Epicurus quoque iudicat, cum virtutem
habeat, beatum esse, sed ipsam virtutem non satis esse ad beatam vitam, quia
beatum efficiat voluptas quae ex virtute est, non ipsa virtus. Inepta
distinctio: idem enim negat umquam virtutem esse sine voluptate. Ita si ei
iuncta semper est atque inseparabilis, et sola satis est; habet enim secum
voluptatem, sine qua non est etiam cum sola est.
19.
Illud autem absurdum est, quod dicitur beatum quidem futurum vel sola virtute,
non futurum autem perfecte beatum; quod quemadmodum fieri possit non reperio. Beata enim vita bonum in se perfectum habet,
inexsuperabile; quod si est, perfecte beata est. Si deorum vita nihil habet
maius aut melius, beata autem vita divina est, nihil habet in quod amplius
possit attolli.
20.
Praeterea, si beata vita nullius est indigens, omnis beata vita perfecta est
eademque est et beata et beatissima. Numquid dubitas quin beata vita summum
bonum sit? ergo si summum bonum habet, summe beata est. Quemadmodum summum
bonum adiectionem non recipit (quid enim supra summum erit? ), ita ne beata
quidem vita, quae sine summo bono non est. Quod si aliquem 'magis' beatum
induxeris, induces et 'multo magis'; innumerabilia discrimina summi boni
facies, cum summum bonum intellegam quod supra se gradum non habet.
21.
Si est aliquis minus beatus quam alius, sequitur ut hic alterius vitam
beatioris magis concupiscat quam suam; beatus autem nihil suae praefert. Utrumlibet ex his
incredibile est, aut aliquid beato restare quod esse quam quod est malit, aut
id illum non malle quod illo melius est. Utique enim quo prudentior est, hoc
magis se ad id quod est optimum extendet et id omni modo consequi cupiet.
Quomodo autem beatus est qui cupere etiamnunc potest, immo qui debet?
22.
Dicam quid sit ex quo veniat hic error: nesciunt beatam vitam unam esse. In
optimo illam statu ponit qualitas sua, non magnitudo; itaque in aequo est longa
et brevis, diffusa et angustior, in multa loca multasque partes distributa et
in unum coacta. Qui illam numero aestimat et mensura et partibus, id illi quod
habet eximium eripit. Quid autem est in beata vita eximium? quod plena est.
23.
Finis, ut puto, edendi bibendique satietas est. Hic plus edit, ille minus: quid
refert? uterque iam satur est. Hic plus bibit, ille minus: quid refert? uterque
non sitit. Hic pluribus annis vixit, hic paucioribus: nihil interest si tam
illum multi anni beatum fecerunt quam hunc pauci. Ille quem tu minus beatum
vocas non est beatus: non potest hoc nomen imminui.
24.
'Qui fortis est sine timore est; qui sine timore est sine tristitia est; qui
sine tristitia est beatus est. '
Nostrorum haec interrogatio est. Adversus hanc sic respondere conantur: falsam
nos rem et controversiosam pro confessa vindicare, eum qui fortis est sine
timore esse. 'Quid ergo? ' inquit 'fortis imminentia mala non timebit? istuc dementis
alienatique, non fortis est. Ille vero'
inquit 'moderatissime timet, sed in totum extra metum non est. '
25.
Qui hoc dicunt rursus in idem revolvuntur, ut illis virtutum loco sint minora
vitia; nam qui timet quidem, sed rarius et minus, non caret malitia, sed
leviore vexatur. 'At enim dementem puto qui mala imminentia non extimescit. '
Verum est quod dicis, si mala sunt; sed si scit mala illa non esse et unam
tantum turpitudinem malum iudicat, debebit secure pericula aspicere et aliis
timenda contemnere. Aut si stulti et amentis est mala non timere, quo quis prudentior est, hoc
timebit magis.
26.
'Ut vobis' inquit 'videtur, praebebit se periculis fortis. ' Minime: non
timebit illa sed vitabit; cautio illum decet, timor non decet. 'Quid ergo? ' inquit 'mortem, vincula, ignes, alia
tela fortunae non timebit? ' Non; scit enim illa non esse mala sed videri;
omnia ista humanae vitae formidines putat.
27.
Describe captivitatem, verbera, catenas, egestatem et membrorum lacerationes
vel per morbum vel per iniuriam et quidquid aliud adtuleris: inter lymphatos
metus numerat. Ista timidis timenda sunt. An id existimas malum ad quod
aliquando nobis nostra sponte veniendum est?
28.
Quaeris quid sit malum? cedere iis quae mala vocantur et illis libertatem suam
dedere, pro qua cuncta patienda sunt: perit libertas nisi illa contemnimus quae
nobis iugum inponunt. Non dubitarent quid conveniret forti viro si scirent quid
esset fortitudo. Non est enim inconsulta temeritas nec periculorum amor nec
formidabilium adpetitio: scientia est distinguendi quid sit malum et quid non
sit. Diligentissima in tutela sui fortitudo est et eadem patientissima eorum
quibus falsa species malorum est.
29.
'Quid ergo? si ferrum intentatur cervicibus viri fortis, si pars subinde alia
atque alia suffoditur, si viscera sua in sinu suo vidit, si ex intervallo, quo
magis tormenta sentiat, repetitur et per adsiccata vulnera recens demittitur
sanguis, non timet? istum tu dices nec dolere? ' Iste vero dolet (sensum enim
hominis nulla exuit virtus), sed non timet: invictus ex alto dolores suos
spectat. Quaeris quis tunc animus illi sit? qui aegrum amicum adhortantibus.
30.
'Quod malum est nocet; quod nocet deteriorem facit; dolor et paupertas
deteriorem non faciunt; ergo mala non sunt. ' 'Falsum est' inquit 'quod
proponitis; non enim, si quid nocet, etiam deteriorem facit. Tempestas et procella nocet gubernatori, non tamen
illum deteriorem facit. '
31.
Quidam e Stoicis ita adversus hoc respondent: deteriorem fieri gubernatorem
tempestate ac procella, quia non possit id quod proposuit efficere nec tenere
cursum suum; deteriorem illum in arte sua non fieri, in opere fieri. Quibus
Peripateticus 'ergo' inquit 'et sapientem deteriorem faciet paupertas, dolor,
et quidquid aliud tale fuerit; virtutem enim illi non eripiet, sed opera eius
inpediet'.
32.
Hoc recte diceretur nisi dissimilis esset gubernatoris condicio et sapientis.
Huic enim propositum est in vita agenda non utique quod temptat efficere, sed
omnia recte facere: gubernatori propositum est utique navem in portum
perducere. Artes ministrae sunt, praestare debent quod promittunt, sapientia
domina rectrixque est; artes serviunt vitae, sapientia imperat.
33.
Ego aliter respondendum iudico: nec artem gubernatoris deteriorem ulla
tempestate fieri nec ipsam administrationem artis. Gubernator tibi non
felicitatem promisit sed utilem operam et navis regendae scientiam; haec eo
magis apparet quo illi magis aliqua fortuita vis obstitit. Qui hoc potuit
dicere, 'Neptune, numquam hanc navem nisi rectam', arti satis fecit: tempestas
non opus gubernatoris inpedit sed successum.
34.
'Quid ergo? ' inquit 'non nocet gubernatori ea res quae illum tenere portum vetat, quae
conatus eius inritos efficit, quae aut refert illum aut detinet et exarmat? ' Non tamquam gubernatori, sed tamquam naviganti
nocet: alioqui <gubernator ille non est. > Gubernatoris artem adeo non
inpedit ut ostendat; tranquillo enim, ut aiunt, quilibet gubernator est.
Navigio ista obsunt, non rectori eius, qua rector est.
35.
Duas personas habet gubernator, alteram communem cum omnibus qui eandem
conscenderunt navem: ipse quoque vector est; alteram propriam: gubernator est.
Tempestas tamquam vectori nocet, non tamquam gubernatori.
36.
Deinde gubernatoris ars alienum bonum est: ad eos quos vehit pertinet, quomodo
medici ad eos quos curat: <sapientis> commune bonum est: <est> et
eorum cum quibus vivit et proprium ipsius. Itaque gubernatori fortasse noceatur
cuius ministerium aliis promissum tempestate inpeditur:
37.
sapienti non nocetur a paupertate, non a dolore, non ab aliis tempestatibus
vitae. Non enim prohibentur opera eius omnia, sed tantum ad alios pertinentia:
ipse semper in actu est, in effectu tunc maximus cum illi fortuna se opposuit;
tunc enim ipsius sapientiae negotium agit, quam diximus et alienum bonum esse
et suum.
38.
Praeterea ne aliis quidem tunc prodesse prohibetur cum illum aliquae
necessitates premunt. Propter paupertatem prohibetur docere quemadmodum
tractanda res publica sit, at illud docet, quemadmodum sit tractanda paupertas.
Per totam vitam opus eius extenditur. Ita nulla fortuna, nulla res actus
sapientis excludit; id enim ipsum agit quo alia agere prohibetur. Ad utrosque
casus aptatus est: bonorum rector est, malorum victor.
39.
Sic, inquam, se exercuit ut virtutem tam in secundis quam in adversis exhiberet
nec materiam eius sed ipsam intueretur; itaque nec paupertas illum nec dolor
nec quidquid aliud inperitos avertit et praecipites agit prohibet.
40.
Tu illum premi putas malis? utitur. Non ex ebore tantum Phidias sciebat facere
simulacra; faciebat ex aere. Si marmor
illi, si adhuc viliorem materiam obtulisses, fecisset quale ex illa fieri
optimum posset. Sic sapiens virtutem, si licebit, in divitiis explicabit, si
minus, in paupertate; si poterit, in patria, si minus, in exilio; si poterit,
imperator, si minus, miles; si poterit, integer, si minus, debilis. Quamcumque
fortunam acceperit, aliquid ex illa memorabile efficiet.
41.
Certi sunt domitores ferarum qui saevissima animalia et ad occursum
expavescenda hominem pati subigunt nec asperitatem excussisse contenti usque in
contubernium mitigant: leonis faucibus magister manum insertat, osculatur tigrim
suus custos, elephantum minimus Aethiops iubet subsidere in genua et ambulare
per funem. Sic sapiens artifex est domandi mala: dolor, egestas, ignominia,
carcer, exilium ubique horrenda, cum ad hunc pervenere, mansueta sunt. Vale.
|