|
1.
Eam partem philosophiae quae dat propria cuique personae praecepta nec in
universum componit hominem sed marito suadet quomodo se gerat adversus uxorem,
patri quomodo educet liberos, domino quomodo servos regat, quidam solam
receperunt, ceteras quasi extra utilitatem nostram vagantis reliquerunt,
tamquam quis posset de parte suadere nisi qui summam prius totius vitae
conplexus esset.
2.
Ariston Stoicus e contrario hanc partem levem existimat et quae non descendat
in pectus usque, anilia habentem praecepta; plurimum ait proficere ipsa decreta
philosophiae constitutionemque summi boni; 'quam qui bene intellexit ac didicit
quid in quaque re faciendum sit sibi ipse praecipit. '
3.
Quemadmodum qui iaculari discit destinatum locum captat et manum format ad
derigenda quae mittit, cum hanc vim ex disciplina et exercitatione percepit,
quocumque vult illa utitur (didicit enim non hoc aut illud ferire sed
quodcumque voluerit), sic qui se ad totam vitam instruxit non desiderat
particulatim admoneri, doctus in totum, non enim quomodo cum uxore aut cum
filio viveret sed quomodo bene viveret: in hoc est et quomodo cum uxore ac
liberis vivat.
4.
Cleanthes utilem quidem iudicat et hanc partem, sed inbecillam nisi ab universo
fluit, nisi decreta ipsa philosophiae et capita cognovit. In duas ergo
quaestiones locus iste dividitur: utrum utilis an inutilis sit, et an solus
virum bonum possit efficere, id est utrum supervacuus sit an omnis faciat
supervacuos.
5.
Qui hanc partem videri volunt supervacuam hoc aiunt: si quid oculis oppositum
moratur aciem, removendum est; illo quidem obiecto operam perdit qui praecipit
'sic ambulabis, illo manum porriges'. Eodem modo ubi aliqua res occaecat animum
et ad officiorum dispiciendum ordinem inpedit, nihil agit qui praecipit 'sic
vives cum patre, sic cum uxore'. Nihil enim proficient praecepta quamdiu menti
error offusus est: si ille discutitur, apparebit quid cuique debeatur officio.
Alioqui doces illum quid sano faciendum sit, non efficis sanum.
6.
Pauperi ut agat divitem monstras: hoc quomodo manente paupertate fieri potest? Ostendis
esurienti quid tamquam satur faciat: fixam potius medullis famem detrahe. Idem
tibi de omnibus vitiis dico: ipsa removenda sunt, non praecipiendum quod fieri
illis manentibus non potest. Nisi opiniones falsas quibus laboramus expuleris,
nec avarus quomodo pecunia utendum sit exaudiet nec timidus quomodo periculosa
contemnat.
7.
Efficias oportet ut sciat pecuniam nec bonum nec malum esse; ostendas illi
miserrimos divites; efficias ut quidquid publice expavimus sciat non esse tam
timendum quam fama circumfert, nec <diu> dolere quemquam nec mori saepe:
in morte, quam pati lex est, magnum esse solacium quod ad neminem redit; in
dolore pro remedio futuram obstinationem animi, qui levius sibi facit quidquid
contumaciter passus est; optimam doloris esse naturam, quod non potest nec qui
extenditur magnus esse nec qui est magnus extendi; omnia fortiter excipienda
quae nobis mundi necessitas imperat.
8.
His decretis cum illum in conspectum suae condicionis adduxeris et cognoverit
beatam esse vitam non quae secundum voluptatem est sed secundum naturam, cum
virtutem unicum bonum hominis adamaverit, turpitudinem solum malum fugerit,
reliqua omnia -- divitias, honores, bonam valetudinem, vires, imperia --
scierit esse mediam partem nec bonis adnumerandam nec malis, monitorem non
desiderabit ad singula qui dicat 'sic incede, sic cena; hoc viro, hoc feminae,
hoc marito, hoc caelibi convenit'.
9.
Ista enim qui diligentissime monent ipsi facere non possunt; haec paedagogus
puero, haec avia nepoti praecipit, et irascendum non esse magister
iracundissimus disputat. Si ludum
litterarium intraveris, scies ista quae ingenti supercilio philosophi iactant
in puerili esse praescripto.
10.
Utrum deinde manifesta an dubia praecipies? Non desiderant manifesta monitorem,
praecipienti dubia non creditur; supervacuum est ergo praecipere. Id adeo sic disce: si id
mones quod obscurum est et ambiguum, probationibus adiuvandum erit; si
probaturus es, illa per quae probas plus valent satisque per se sunt.
11.
'Sic amico utere, sic cive, sic socio. ' 'Quare? ' 'Quia iustum est. ' Omnia ista
mihi de iustitia locus tradit: illic invenio aequitatem per se expetendam, nec
metu nos ad illam cogi nec mercede conduci, non esse iustum cui quidquam in hac
virtute placet praeter ipsam. Hoc cum persuasi mihi et perbibi, quid ista
praecepta proficiunt quae eruditum docent? praecepta dare scienti supervacuum
est, nescienti parum; audire enim debet non tantum quid sibi praecipiatur sed
etiam quare.
12.
Utrum, inquam, veras opiniones habenti de bonis malisque sunt necessaria an non
habenti? Qui
non habet nihil a te adiuvabitur, aures eius contraria monitionibus tuis fama
possedit; qui habet exactum iudicium de fugiendis petendisque scit <quid>
sibi faciendum sit etiam te tacente. Tota
ergo pars ista philosophiae summoveri potest.
13.
Duo sunt propter quae delinquimus: aut inest animo pravis opinionibus malitia
contracta aut, etiam si non est falsis occupatus, ad falsa proclivis est et
cito specie quo non oportet trahente corrumpitur. Itaque debemus aut percurare
mentem aegram et vitiis liberare aut vacantem quidem sed ad peiora pronam
praeoccupare. Utrumque decreta philosophiae faciunt; ergo tale praecipiendi
genus nil agit.
14.
Praeterea si praecepta singulis damus, inconprehensibile opus est; alia enim
dare debemus feneranti, alia colenti agrum, alia negotianti, alia regum
amicitias sequenti, alia pares, alia inferiores amaturo.
15.
In matrimonio praecipies quomodo vivat cum uxore aliquis quam virginem duxit,
quomodo cum ea quae alicuius ante matrimonium experta est, quemadmodum cum
locuplete, quemadmodum cum indotata. An non putas aliquid esse discriminis inter
sterilem et fecundam, inter provectiorem et puellam, inter matrem et novercam?
Omnis species conplecti non possumus: atqui singulae propria exigunt, leges
autem philosophiae breves sunt et omnia alligant.
16.
Adice nunc quod sapientiae praecepta finita debent esse et certa; si qua finiri
non possunt, extra sapientiam sunt; sapientia rerum terminos novit. Ergo ista
praeceptiva pars summovenda est, quia quod paucis promittit praestare omnibus
non potest; sapientia autem omnis tenet.
17.
Inter insaniam publicam et hanc quae medicis traditur nihil interest nisi quod
haec morbo laborat, illa opinionibus falsis; altera causas furoris traxit ex
valetudine, altera animi mala valetudo est. Si
quis furioso praecepta det quomodo loqui debeat, quomodo procedere, quomodo in
publico se gerere, quomodo in privato, erit ipso quem monebit insanior: [si]
bilis nigra curanda est et ipsa furoris causa removenda. Idem in hoc alio animi
furore faciendum est: ipse discuti debet; alioqui abibunt in vanum monentium
verba.
18.
Haec ab Aristone dicuntur; cui respondebimus ad singula. Primum adversus illud
quod ait, si quid obstat oculo et inpedit visum, debere removeri, fateor huic
non opus esse praeceptis ad videndum, sed remedio quo purgetur acies et
officientem sibi moram effugiat; natura enim videmus, cui usum sui reddit qui
removit obstantia; quid autem cuique debeatur officio natura non docet.
19.
Deinde cuius curata suffusio est, is non protinus cum visum recepit aliis
quoque potest reddere: malitia liberatus et liberat. Non opus est exhortatione,
ne consilio quidem, ut colorum proprietates oculus intellegat; a nigro album
etiam nullo monente distinguet. Multis contra praeceptis eget animus ut videat
quid agendum sit in vita. Quamquam oculis quoque aegros medicus non tantum
curat sed etiam monet.
20.
'Non est' inquit 'quod protinus inbecillam aciem committas inprobo lumini; a
tenebris primum ad umbrosa procede, deinde plus aude et paulatim claram lucem
pati adsuesce. Non est quod post cibum studeas, non est quod plenis oculis ac
tumentibus imperes; adflatum et vim frigoris in os occurrentis evita' -- alia eiusmodi,
quae non minus quam medicamenta proficiunt. Adicit remediis medicina consilium.
21.
'Error' inquit 'est causa peccandi: hunc nobis praecepta non detrahunt nec
expugnant opiniones de bonis ac malis falsas. ' Concedo per se efficacia
praecepta non esse ad evertendam pravam animi persuasionem; sed non ideo
<non> aliis quidem adiecta proficiunt. Primum memoriam renovant; deinde
quae in universo confusius videbantur in partes divisa diligentius considerantur.
Aut [in]
isto modo licet et consolationes dicas supervacuas et exhortationes: atqui non
sunt supervacuae; ergo ne monitiones quidem.
22.
'Stultum est' inquit 'praecipere aegro quid facere tamquam sanus debeat, cum restituenda
sanitas sit, sine qua inrita sunt praecepta. ' Quid quod habent aegri quaedam
sanique communia de quibus admonendi sunt? tamquam ne avide cibos adpetant, ut
lassitudinem vitent. Habent quaedam praecepta communia pauper et dives.
23.
'Sana' inquit 'avaritiam, et nihil habebis quod admoneas aut pauperem aut
divitem, si cupiditas utriusque consedit. '
Quid quod aliud est non concupiscere pecuniam, aliud uti pecunia scire? cuius
avari modum ignorant, etiam non avari usum. 'Tolle' inquit 'errores:
supervacua praecepta sunt. ' Falsum est. Puta enim avaritiam relaxatam, puta
adstrictam esse luxuriam, temeritati frenos iniectos, ignaviae subditum calcar:
etiam remotis vitiis, quid et quemadmodum debeamus facere discendum est.
24.
'Nihil' inquit 'efficient monitiones admotae gravibus vitiis. ' Ne medicina
quidem morbos insanabiles vincit, tamen adhibetur aliis in remedium, aliis in
levamentum. Ne ipsa quidem universae philosophiae vis, licet totas in hoc vires
suas advocet, duram iam et veterem animis extrahet pestem; sed non ideo nihil
sanat quia non omnia.
25.
'Quid prodest' inquit 'aperta monstrare? ' Plurimum; interdum enim scimus nec
adtendimus. Non docet admonitio sed advertit, sed excitat, sed memoriam
continet nec patitur elabi. Pleraque ante oculos posita transimus: admonere
genus adhortandi est. Saepe animus etiam aperta dissimulat; ingerenda est
itaque illi notitia rerum notissimarum. Illa hoc loco in Vatinium Calvi
repetenda sententia est: 'factum esse ambitum scitis, et hoc vos scire omnes
sciunt'.
26.
Scis amicitias sancte colendas esse, sed non facis. Scis inprobum esse qui ab uxore
pudicitiam exigit, ipse alienarum corruptor uxorum; scis ut illi nil cum
adultero, sic tibi nil esse debere cum paelice, et non facis. Itaque subinde ad memoriam reducendus es; non enim
reposita illa esse oportet sed in promptu. Quaecumque salutaria sunt saepe
agitari debent, saepe versari, ut non tantum nota sint nobis sed etiam parata.
Adice nunc quod aperta quoque apertiora fieri solent.
27.
'Si dubia sunt' inquit 'quae praecipis, probationes adicere debebis; ergo
illae, non praecepta proficient. ' Quid quod etiam sine probationibus ipsa
monentis auctoritas prodest? sic quomodo iurisconsultorum valent responsa,
etiam si ratio non redditur. Praeterea ipsa quae praecipiuntur per se multum
habent ponderis, utique si aut carmini intexta sunt aut prosa oratione in
sententiam coartata, sicut illa Catoniana: 'emas non quod opus est, sed quod
necesse est; quod non opus est asse carum est', qualia sunt illa aut reddita
oraculo aut similia:
28.
'tempori parce', 'te nosce'. Numquid rationem exiges cum tibi aliquis hos
dixerit versus?
Iniuriarum
remedium est oblivio.
Audentis
fortuna iuvat, piger ipse sibi opstat.
Advocatum ista
non quaerunt: adfectus ipsos tangunt et natura vim suam exercente proficiunt.
29.
Omnium honestarum rerum semina animi gerunt, quae admonitione excitantur non
aliter quam scintilla flatu levi adiuta ignem suum explicat; erigitur virtus
cum tacta est et inpulsa. Praeterea quaedam sunt quidem in animo, sed parum
prompta, quae incipiunt in expedito esse cum dicta sunt; quaedam diversis locis
iacent sparsa, quae contrahere inexercitata mens non potest. Itaque in unum conferenda
sunt et iungenda, ut plus valeant animumque magis adlevent.
30.
Aut si praecepta nihil adiuvant, omnis institutio tollenda est; ipsa natura
contenti esse debemus. Hoc qui dicunt non vident alium esse ingenii mobilis et
erecti, alium tardi et hebetis, utique alium alio ingeniosiorem. Ingenii vis
praeceptis alitur et crescit novasque persuasiones adicit innatis et depravata
corrigit.
31.
'Si quis' inquit 'non habet recta decreta, quid illum admonitiones iuvabunt vitiosis
obligatum? ' Hoc scilicet, ut illis liberetur; non enim extincta in illo
indoles naturalis est sed obscurata et oppressa. Sic quoque temptat resurgere
et contra prava nititur, nacta vero praesidium et adiuta praeceptis evalescit,
si tamen illam diutina pestis non infecit nec enecuit; hanc enim ne disciplina
quidem philosophiae toto impetu suo conisa restituet. Quid enim interest inter
decreta philosophiae et praecepta nisi quod illa generalia praecepta sunt, haec
specialia? Utraque res praecipit, sed altera in totum, particulatim altera.
32.
'Si quis' inquit 'recta habet et honesta decreta, hic ex supervacuo monetur. '
Minime; nam hic quoque doctus quidem est facere quae debet, sed haec non satis
perspicit. Non enim tantum adfectibus inpedimur quominus probanda faciamus sed
inperitia inveniendi quid quaeque res exigat. Habemus interdum compositum
animum, sed res idem et inexercitatum ad inveniendam officiorum viam, quam
admonitio demonstrat.
33.
'Expelle' inquit 'falsas opiniones de bonis et malis, in locum autem earum
veras repone, et nihil habebit admonitio quod agat. ' Ordinatur sine dubio ista
ratione animus, sed non ista tantum; nam quamvis argumentis collectum sit quae
bona malaque sint, nihilominus habent praecepta partes suas. Et prudentia et
iustitia officiis constat: officia praeceptis disponuntur.
34.
Praeterea ipsum de malis bonisque iudicium confirmatur officiorum exsecutione,
ad quam praecepta perducunt. Utraque enim inter se consentiunt: nec illa
possunt praecedere ut non haec sequantur, et haec ordinem sequuntur suum; unde
apparet illa praecedere.
35.
'Infinita' inquit 'praecepta sunt. ' Falsum est; nam de maximis ac necessariis
rebus non sunt infinita; tenues autem differentias habent quas exigunt tempora,
loca, personae, sed his quoque dantur praecepta generalia.
36.
'Nemo', inquit, 'praeceptis curat insaniam; ergo ne malitiam quidem. '
Dissimile est; nam si insaniam sustuleris, sanitas reddita est; si falsas
opiniones exclusimus, non statim sequitur dispectus rerum agendarum; ut
sequatur, tamen admonitio conroborabit rectam de bonis malisque sententiam.
Illud quoque falsum est, nihil apud insanos proficere praecepta. Nam
quemadmodum sola non prosunt, sic curationem adiuvant; et denuntiatio et
castigatio insanos coercuit -- de illis nunc insanis loquor quibus mens mota
est, non erepta.
37.
'Leges' inquit 'ut faciamus quod oportet non efficiunt, et quid aliud sunt quam
minis mixta praecepta? ' Primum omnium ob hoc illae non persuadent quia
minantur, at haec non cogunt sed exorant; deinde leges a scelere deterrent,
praecepta in officium adhortantur. His adice quod leges quoque proficiunt ad
bonos mores, utique si non tantum imperant sed docent.
38.
In hac re dissentio a Posidonio, qui <'improbo' inquit> 'quod Platonis
legibus adiecta principia sunt. Legem enim brevem esse oportet, quo facilius ab inperitis
teneatur. Velut
emissa divinitus vox sit: iubeat, non disputet. Nihil videtur mihi frigidius,
nihil ineptius quam lex cum prologo. Mone, dic quid me velis fecisse: non disco
sed pareo. ' Proficiunt vero; itaque malis moribus uti videbis civitates usas
malis legibus.
39.
'At non apud omnis proficiunt. ' Ne philosophia quidem; nec ideo inutilis et formandis
animis inefficax est. Quid autem? philosophia non vitae lex est? Sed putemus
non proficere leges: non ideo sequitur ut ne monitiones quidem proficiant. Aut
sic et consolationes nega proficere dissuasionesque et adhortationes et
obiurgationes et laudationes. Omnia ista
monitionum genera sunt; per ista ad perfectum animi statum pervenitur.
40.
Nulla res magis animis honesta induit dubiosque et in pravum inclinabiles revocat
ad rectum quam bonorum virorum conversatio; paulatim enim descendit in pectora
et vim praeceptorum obtinet frequenter aspici, frequenter audiri. Occursus mehercules ipse
sapientium iuvat, et est aliquid quod ex magno viro vel tacente proficias.
41.
Nec tibi facile dixerim quemadmodum prosit, sicut illud intellegam profuisse.
'Minuta quaedam' ut ait Phaedon 'animalia cum mordent non sentiuntur, adeo
tenuis illis et fallens in periculum vis est; tumor indicat morsum et in ipso
tumore nullum vulnus apparet. ' Idem tibi in conversatione virorum sapientium
eveniet: non deprehendes quemadmodum aut quando tibi prosit, profuisse
deprendes.
42.
'Quorsus' inquis 'hoc pertinet? ' Aeque
praecepta bona, si saepe tecum sint, profutura quam bona exempla. Pythagoras ait alium
animum fieri intrantibus templum deorumque simulacra ex vicino cernentibus et
alicuius oraculi opperientibus vocem.
43.
Quis autem negabit feriri quibusdam praeceptis efficaciter etiam
inperitissimos? velut his brevissimis vocibus, sed multum habentibus ponderis:
Nil nimis.
Avarus
animus nullo satiatur lucro.
Ab alio
expectes alteri quod feceris.
Haec cum ictu
quodam audimus, nec ulli licet dubitare aut interrogare 'quare? '; adeo etiam
sine ratione ipsa veritas lucet.
44.
Si reverentia frenat animos ac vitia conpescit, cur non et admonitio idem
possit? Si inponit pudorem castigatio, cur admonitio non faciat, etiam si nudis
praeceptis utitur? Illa vero efficacior est et altius penetrat quae adiuvat
ratione quod praecipit, quae adicit quare quidque faciendum sit et quis
facientem oboedientemque praeceptis fructus expectet. Si imperio proficitur, et
admonitione; atqui proficitur imperio; ergo et admonitione.
45.
In duas partes virtus dividitur, in contemplationem veri et actionem:
contemplationem institutio tradit, actionem admonitio. Virtutem et exercet et
ostendit recta actio. Acturo autem si prodest qui suadet, et qui monet
proderit. Ergo si recta actio virtuti necessaria est, rectas autem actiones
admonitio demonstrat, et admonitio necessaria est.
46.
Duae res plurimum roboris animo dant, fides veri et fiducia: utramque admonitio
facit. Nam et creditur illi et, cum creditum est, magnos animus spiritus
concipit ac fiducia impletur; ergo admonitio non est supervacua. M. Agrippa,
vir ingentis animi, qui solus ex iis quos civilia bella claros potentesque
fecerunt felix in publicum fuit, dicere solebat multum se huic debere
sententiae: 'nam concordia parvae res crescunt, discordia maximae dilabuntur'.
47.
Hac se aiebat et fratrem et amicum optimum factum. Si eiusmodi sententiae
familiariter in animum receptae formant eum, cur non haec pars philosophiae
quae talibus sententiis constat idem possit? Pars virtutis disciplina constat,
pars exercitatione; et discas oportet et quod didicisti agendo confirmes. Quod
si est, non tantum scita sapientiae prosunt sed etiam praecepta, quae adfectus
nostros velut edicto coercent et ablegant.
48.
'Philosophia' inquit 'dividitur in haec, scientiam et habitum animi; nam qui
didicit et facienda ac vitanda percepit nondum sapiens est nisi in ea quae
didicit animus eius transfiguratus est. Tertia ista pars praecipiendi ex
utroque est, et ex decretis et ex habitu; itaque supervacua est ad implendam
virtutem, cui duo illa sufficiunt. '
49.
Isto ergo modo et consolatio supervacua est (nam haec quoque ex utroque est) et
adhortatio et suasio et ipsa argumentatio; nam et haec ab habitu animi
compositi validique proficiscitur. Sed quamvis ista ex optimo habitu animi
veniant, optimus animi habitus ex his est; et facit illa et ex illis ipse fit.
50.
Deinde istud quod dicis iam perfecti viri est ac summam consecuti felicitatis
humanae. Ad haec autem tarde pervenitur; interim etiam inperfecto sed
proficienti demonstranda est in rebus agendis via. Hanc forsitan etiam sine
admonitione dabit sibi ipsa sapientia, quae iam eo perduxit animum ut moveri
nequeat nisi in rectum. Inbecillioribus quidem ingeniis necessarium est aliquem
praeire: 'hoc vitabis, hoc facies'.
51.
Praeterea si expectat tempus quo per se sciat quid optimum factu sit, interim
errabit et errando inpedietur quominus ad illud perveniat quo possit se esse
contentus; regi ergo debet dum incipit posse se regere. Pueri ad praescriptum
discunt; digiti illorum tenentur et aliena manu per litterarum simulacra
ducuntur, deinde imitari iubentur proposita et ad illa reformare chirographum:
sic animus noster, dum eruditur ad praescriptum, iuvatur.
52.
Haec sunt per quae probatur hanc philosophiae partem supervacuam non esse.
Quaeritur deinde an ad faciendum sapientem sola sufficiat. Huic quaestioni suum
diem dabimus: interim omissis argumentis nonne apparet opus esse nobis aliquo
advocato qui contra populi praecepta praecipiat?
53.
Nulla ad aures nostras vox inpune perfertur: nocent qui optant, nocent qui execrantur.
Nam et horum inprecatio falsos nobis metus inserit et illorum amor male docet
bene optando; mittit enim nos ad longinqua bona et incerta et errantia, cum
possimus felicitatem domo promere.
54.
Non licet, inquam, ire recta via; trahunt in pravum parentes, trahunt servi.
Nemo errat uni sibi, sed dementiam spargit in proximos accipitque invicem. Et
ideo in singulis vitia populorum sunt quia illa populus dedit. Dum facit
quisque peiorem, factus est; didicit deteriora, dein docuit, effectaque est
ingens illa nequitia congesto in unum quod cuique pessimum scitur.
55.
Sit ergo aliquis custos et aurem subinde pervellat abigatque rumores et
reclamet populis laudantibus. Erras enim
si existimas nobiscum vitia nasci: supervenerunt, ingesta sunt. Itaque monitionibus
crebris opiniones quae nos circumsonant repellantur.
56.
Nulli nos vitio natura conciliat: illa integros ac liberos genuit. Nihil quo
avaritiam nostram inritaret posuit in aperto: pedibus aurum argentumque
subiecit calcandumque ac premendum dedit quidquid est propter quod calcamur ac
premimur. Illa vultus nostros erexit ad caelum et quidquid magnificum mirumque
fecerat videri a suspicientibus voluit: ortus occasusque et properantis mundi
volubilem cursum, interdiu terrena aperientem, nocte caelestia, tardos siderum
incessus si compares toti, citatissimos autem si cogites quanta spatia numquam
intermissa velocitate circumeant, defectus solis ac lunae invicem obstantium,
alia deinceps digna miratu, sive per ordinem subeunt sive subitis causis mota
prosiliunt, ut nocturnos ignium tractus et sine ullo ictu sonituque fulgores
caeli patescentis columnasque ac trabes et varia simulacra flammarum.
57.
Haec supra nos natura disposuit, aurum quidem et argentum et propter ista
numquam pacem agens ferrum, quasi male nobis committerentur, abscondit. Nos in
lucem propter quae pugnaremus extulimus, nos et causas periculorum nostrorum et
instrumenta disiecto terrarum pondere eruimus, nos fortunae mala nostra
tradidimus nec erubescimus summa apud nos haberi quae fuerant ima terrarum.
58.
Vis scire quam falsus oculos tuos deceperit fulgor? nihil est istis quamdiu
mersa et involuta caeno suo iacent foedius, nihil obscurius, quidni? quae per
longissimorum cuniculorum tenebras extrahuntur; nihil est illis dum fiunt et a
faece sua separantur informius. Denique ipsos opifices intuere per quorum manus
sterile terrae genus et infernum perpurgatur: videbis quanta fuligine
oblinantur.
59.
Atqui ista magis inquinant animos quam corpora, et in possessore eorum quam in
artifice plus sordium est. Necessarium itaque admoneri est, habere aliquem
advocatum bonae mentis et in tanto fremitu tumultuque falsorum unam denique
audire vocem. Quae erit illa vox? ea scilicet quae tibi tantis clamoribus
ambitionis exsurdato salubria insusurret verba, quae dicat:
60.
non est quod invideas istis quos magnos felicesque populus vocat, non est quod
tibi compositae mentis habitum et sanitatem plausus excutiat, non est quod tibi
tranquillitatis tuae fastidium faciat ille sub illis fascibus purpura cultus,
non est quod feliciorem eum iudices cui summovetur quam te quem lictor semita
deicit. Si vis exercere tibi utile, nulli
autem grave imperium, summove vitia.
61.
Multi inveniuntur qui ignem inferant urbibus, qui inexpugnabilia saeculis et
per aliquot aetates tuta prosternant, qui aequum arcibus aggerem attollant et
muros in miram altitudinem eductos arietibus ac machinis quassent. Multi sunt qui ante se agant
agmina et tergis hostium [et] graves instent et ad mare magnum perfusi caede
gentium veniant, sed hi quoque, ut vincerent hostem, cupiditate victi sunt.
Nemo illis venientibus restitit, sed nec ipsi ambitioni crudelitatique
restiterant; tunc cum agere alios visi sunt, agebantur.
62.
Agebat infelicem Alexandrum furor aliena vastandi et ad ignota mittebat. An tu
putas sanum qui a Graeciae primum cladibus, in qua eruditus est, incipit? qui
quod cuique optimum est eripit, Lacedaemona servire iubet, Athenas tacere? Non
contentus tot civitatium strage, quas aut vicerat Philippus aut emerat, alias
alio loco proicit et toto orbe arma circumfert; nec subsistit usquam lassa
crudelitas immanium ferarum modo quae plus quam exigit fames mordent.
63.
Iam in unum regnum multa regna coniecit, iam Graeci Persaeque eundem timent,
iam etiam a Dareo liberae nationes iugum accipiunt; it tamen ultra oceanum
solemque, indignatur ab Herculis Liberique vestigiis victoriam flectere, ipsi
naturae vim parat. Non ille ire vult, sed non potest stare, non aliter quam in
praeceps deiecta pondera, quibus eundi finis est iacuisse.
64.
Ne Gnaeo quidem Pompeio externa bella ac domestica virtus aut ratio suadebat,
sed insanus amor magnitudinis falsae. Modo
in Hispaniam et Sertoriana arma, modo ad colligandos piratas ac maria pacanda
vadebat: hae praetexebantur causae ad continuandam potentiam.
65.
Quid illum in Africam, quid in septentrionem, quid in Mithridaten et Armeniam
et omnis Asiae angulos traxit? infinita scilicet cupido crescendi, cum sibi uni
parum magnus videretur. Quid C. Caesarem in sua fata pariter ac publica immisit?
gloria et ambitio et nullus supra ceteros eminendi modus. Unum ante se ferre
non potuit, cum res publica supra se duos ferret.
66.
Quid, tu C. Marium semel consulem (unum enim consulatum accepit, ceteros rapuit),
cum Teutonos Cimbrosque concideret, cum Iugurtham per Africae deserta
sequeretur, tot pericula putas adpetisse virtutis instinctu? Marius exercitus,
Marium ambitio ducebat.
67.
Isti cum omnia concuterent, concutiebantur turbinum more, qui rapta convolvunt
sed ipsi ante volvuntur et ob hoc maiore impetu incurrunt quia nullum illis sui
regimen est, ideoque, cum multis fuerunt malo, pestiferam illam vim qua
plerisque nocuerunt ipsi quoque sentiunt. Non est quod credas quemquam fieri
aliena infelicitate felicem.
68.
Omnia ista exempla quae oculis atque auribus nostris ingeruntur retexenda sunt,
et plenum malis sermonibus pectus exhauriendum; inducenda in occupatum locum
virtus, quae mendacia et contra verum placentia exstirpet, quae nos a populo
cui nimis credimus separet ac sinceris opinionibus reddat. Hoc est enim
sapientia, in naturam converti et eo restitui unde publicus error expulerit.
69.
Magna pars sanitatis est hortatores insaniae reliquisse et ex isto coitu
invicem noxio procul abisse. Hoc ut esse verum scias, aspice quanto aliter unusquisque
populo vivat, aliter sibi. Non est per se magistra innocentiae solitudo nec
frugalitatem docent rura, sed ubi testis ac spectator abscessit, vitia
subsidunt, quorum monstrari et conspici fructus est.
70.
Quis eam quam nulli ostenderet induit purpuram? quis posuit secretam in auro
dapem? quis sub alicuius arboris rusticae proiectus umbra luxuriae suae pompam
solus explicuit? Nemo oculis suis lautus est, ne paucorum quidem aut
familiarium, sed apparatum vitiorum suorum pro modo turbae spectantis expandit.
71.
Ita est: inritamentum est omnium in quae insanimus admirator et conscius. Ne
concupiscamus efficies si ne ostendamus effeceris. Ambitio et luxuria et
inpotentia scaenam desiderant: sanabis ista si absconderis.
72.
Itaque si in medio urbium fremitu conlocati sumus, stet ad latus monitor et
contra laudatores ingentium patrimoniorum laudet parvo divitem et usu opes
metientem. Contra illos qui gratiam ac potentiam attollunt otium ipse suspiciat
traditum litteris et animum ab externis ad sua reversum.
73.
Ostendat ex constitutione vulgi beatos in illo invidioso fastigio suo trementis
et attonitos longeque aliam de se opinionem habentis quam ab aliis habetur; nam
quae aliis excelsa videntur ipsis praerupta sunt. Itaque exanimantur et
trepidant quotiens despexerunt in illud magnitudinis suae praeceps; cogitant
enim varios casus et in sublimi maxime lubricos.
74.
Tunc adpetita formidant et quae illos graves aliis reddit gravior ipsis
felicitas incubat. Tunc laudant otium lene et sui iuris, odio est fulgor et
fuga a rebus adhuc stantibus quaeritur. Tunc demum videas philosophantis metu
et aegrae fortunae sana consilia. Nam
quasi ista inter se contraria sint, bona fortuna et mens bona, ita melius in
malis sapimus: secunda rectum auferunt. Vale.
|