1.
Id de quo quaeris ex iis est quae scire tantum eo, ut scias, pertinet. Sed nihilominus, quia
pertinet, properas nec vis expectare libros quoscum maxime ordino continentis
totam moralem philosophiae partem. Statim
expediam; illud tamen prius scribam, quemadmodum tibi ista cupiditas discendi,
qua flagrare te video, digerenda sit, ne ipsa se inpediat.
2.
Nec passim carpenda sunt nec avide invadenda universa: per partes pervenietur
ad totum. Aptari
onus viribus debet nec plus occupari quam cui sufficere possimus. Non quantum
vis sed quantum capis hauriendum est. Bonum tantum habe animum: capies quantum
voles. Quo plus recipit animus, hoc se magis laxat.
3.
Haec nobis praecipere Attalum memini, cum scholam eius obsideremus et primi
veniremus et novissimi exiremus, ambulantem quoque illum ad aliquas
disputationes evocaremus, non tantum paratum discentibus sed obvium. 'Idem'inquit
'et docenti et discenti debet esse propositum, ut ille prodesse velit, hic
proficere. '
4.
Qui ad philosophum venit cotidie aliquid secum boni ferat: aut sanior domum
redeat aut sanabilior. Redibit autem: ea philosophiae vis est ut non studentis
sed etiam conversantis iuvet. Qui in solem venit, licet non in hoc venerit,
colorabitur; qui in unguentaria taberna resederunt et paullo diutius commorati
sunt odorem secum loci ferunt; et qui ad philosophum fuerunt traxerint aliquid
necesse est quod prodesset etiam neglegentibus. Attende quid dicam: neglegentibus, non repugnantibus.
5.
'Quid ergo? non novimus quosdam qui multis apud philosophum annis persederint
et ne colorem quidem duxerint? ' Quidni
noverim? Pertinacissimos
quidem et adsiduos, quos ego non discipulos philosophorum sed inquilinos voco.
6.
Quidam veniunt ut audiant, non ut discant, sicut in theatrum voluptatis causa ad
delectandas aures oratione vel voce vel fabulis ducimur. Magnam hanc auditorum
partem videbis cui philosophi schola deversorium otii sit. Non id agunt ut
aliqua illo vitia deponant, ut aliquam legem vitae accipiant qua mores suos
exigant, sed ut oblectamento aurium perfruantur. Aliqui tamen et cum
pugillaribus veniunt, non ut res excipiant, sed ut verba, quae tam sine
profectu alieno dicant quam sine suo audiunt.
7.
Quidam ad magnificas voces excitantur et transeunt in adfectum dicentium
alacres vultu et animo, nec aliter concitantur quam solent Phrygii tibicinis
sono semiviri et ex imperio furentes. Rapit illos instigatque rerum
pulchritudo, non verborum inanium sonitus. Si quid acriter contra mortem dictum
est, si quid contra fortunam contumaciter, iuvat protinus quae audias facere.
Adficiuntur illis et sunt quales iubentur, si illa animo forma permaneat, si
non impetum insignem protinus populus, honesti dissuasor, excipiat: pauci illam
quam conceperant mentem domum perferre potuerunt.
8.
Facile est auditorem concitare ad cupidinem recti; omnibus enim natura
fundamenta dedit semenque virtutum. Omnes
ad omnia ista nati sumus: cum inritator accessit, tunc illa animi bona veluti
sopita excitantur. Non vides quemadmodum theatra consonent quotiens aliqua dicta sunt quae
publice adgnoscimus et consensu vera esse testamur?
9.Desunt
inopiae multa, avaritiae omnia. In nullum avarus bonus est, in se pessimus.
Ad hos versus
ille sordidissimus plaudit et vitiis suis fieri convicium gaudet: quanto magis
hoc iudicas evenire cum a philosopho ista dicuntur, cum salutaribus praeceptis
versus inseruntur, efficacius eadem illa demissuri in animum inperitorum?
10.
Nam ut dicebat Cleanthes, 'quemadmodum spiritus noster clariorem sonum reddit
cum illum tuba per longi canalis angusti astractum patentiore novissime exitu
effudit, sic sensus nostros clariores carminis arta necessitas efficit. ' Eadem
neglegentius audiuntur minusque percutiunt quamdiu soluta oratione dicuntur:
ubi accessere numeri et egregium sensum adstrinxere certi pedes, eadem illa
sententia velut lacerto excussio retorquetur.
11.
De contemptu pecuniae multa dicuntur et longissimis orationibus hoc
praecipitur, ut homines in animo, non in patrimonio putent esse divitias, eum
esse locupletem qui paupertati suae aptatus est et parvo se divitem fecit;
magis tamen feriuntur animi cum carmina eiusmodi dicta sunt:
Is minimo eget
mortalis qui minimum cupit.
Quod vult habet qui velle quod satis est potest.
12.
Cum haec atque eiusmodi audimus, ad confessionem veritatis adducimur; illi enim
quibus nihil satis est admirantur, adclamant, odium pecuniae indicunt. Hunc
illorum adfectum cum videris, urge, hoc preme, hoc onera, relictis
ambiguitatibus et syllogismis et cavillationibus et ceteris acuminis inriti
ludicris. Dic in avaritiam, dic in luxuriam; cum profecisse te videris et
animos audientium adfeceris, insta vehementius: veri simile non est quantum
proficiat talis oratio remedio intenta et tota in bonum audientium versa.
Facillime enim tenera conciliantur ingenia ad honesti rectique amorem, et adhuc
docilibus leviterque corruptis inicit manum veritas si advocatum idoneum nacta
est.
13.
Ego certe cum Attalum audirem in vitia, in errores, in mala vitae perorantem,
saepe miseritus sum generis humani et illum sublimem altioremque humano
fastigio credidi. Ipse regem se esse dicebat, sed plus quam regnare mihi
videbatur cui liceret censuram agere regnantium.
14.
Cum vero commendare paupertatem coeperat et ostendere quam quidquid usum
excederet pondus esset supervacuum et grave ferenti, saepe exire e schola
pauperi libuit. Cum coeperat voluptates nostras traducere, laudare castum
corpus, sobriam mensam, puram mentem non tantum ab inlicitis voluptatibus sed
etiam supervacuis, libebat circumscribere gulam ac ventrem.
15.
Inde mihi quaedam permansere, Lucili; magno enim in omnia impetu veneram,
deinde ad civitatis vitam reductus ex bene coeptis pauca servavi. Inde ostreis
boletisque in omnem vitam renuntiatum est; nec enim cibi sed oblectamenta sunt
ad edendum saturos cogentia (quod gratissimum est edacibus et se ultra quam
capiunt farcientibus), facile descensura, facile reditura.
16.
Inde in omnem vitam unguento abstinemus, quoniam optimus odor in corpore est
nullus. Inde
vino carens stomachus. Inde in omnem vitam balneum fugimus; decoquere corpus
atque exinanire sudoribus inutile simul delicatumque credidimus. Cetera
proiecta redierunt, ita tamen ut quorum abstinentiam interrupi modum servem et
quidem abstinentiae proximiorem, nescio an difficiliorem, quoniam quaedam
absciduntur facilius animo quam temperantur.
17.
Quoniam coepi tibi exponere quanto maiore impetu ad philosophiam iuvenis
accesserim quam senex pergam, non pudebit fateri quem mihi amorem Pythagoras
iniecerit. Sotion dicebat quare ille animalibus abstinuisset, quare postea
Sextius. Dissimilis utrique causa erat, sed utrique magnifica.
18.
Hic homini satis alimentorum citra sanguinem esse credebat et crudelitatis
consuetudinem fieri ubi in voluptatem esset adducta laceratio. Adiciebat contrahendam materiam esse luxuriae;
colligebat bonae valetudini contraria esse alimenta varia et nostris aliena
corporibus.
19.
At Pythagoras omnium inter omnia cognationem esse dicebat et animorum
commercium in alias atque alias formas transeuntium. Nulla, si illi credas,
anima interit, ne cessat quidem nisi tempore exiguo, dum in aliud corpus
transfunditur. Videbimus per quas temporum vices et quando pererratis pluribus
domiciliis in hominem revertatur: interim sceleris hominibus ac parricidii
metum fecit, cum possent in parentis animam inscii incurrere et ferro morsuve
violare, si in quo <corpore> cognatus aliqui spiritus hospitaretur.
20.
Haec cum exposuisset Sotion et implesset argumentis suis, 'non credis' inquit
'animas in alia corpora atque alia discribi et migrationem esse quod dicimus
mortem? Non credis in his pecudibus ferisve aut aqua mersis illum quondam
hominis animum morari? Non credis nihil perire in hoc mundo, sed mutare
regionem? nectantum caelestia per certos circuitus verti, sed animalia quoque
per vices ire et animos per orbem agi? Magni
ista crediderunt viri.
21.
Itaque iudicium quidem tuum sustine, ceterum omnia tibi in integro serva. Si
vera sunt ista, abstinuisse animalibus innocentia est; si falsa, frugalitas
est. Quod istic credulitatis tuae damnum est? alimenta tibi leonum et vulturum
eripio. '
22.
His ego instinctus abstinere animalibus coepi, et anno peracto non tantum
facilis erat mihi consuetudo sed dulcis. Agitatiorem mihi animum esse credebam
nec tibi hodie adfirmaverim an fuerit. Quaeris quomodo desierim? In primum
Tiberii Caesaris principatum iuventae tempus inciderat: alienigenatum sacra movebantur
et inter argumenta superstitionis ponebatur quorundam animalium abstinentia.
Patre itaque meo rogante, qui non calumniam timebat sed philosophiam oderat, ad
pristinam consuetudinem redii; nec difficulter mihi ut inciperem melius cenare
persuasit.
23.
Laudare solebat Attalus culcitam quae resisteret corpori: tali utor etiam
senex, in qua vestigium apparere non possit.
Haec rettuli ut probarem tibi quam vehementes haberent tirunculi impetus primos
ad optima quaeque, si quis exhortaretur illos, si quis inpelleret. Sed aliquid
praecipientium vitio peccatur, qui nos docent disputare, non vivere, aliquid
discentium, qui propositum adferunt ad praeceptores suos non animum excolendi
sed ingenium. Itaque quae philosophia fuit facta philologiaest.
24.
Multum autem ad rem pertinet quo proposito ad quamquam rem accedas. Qui
grammaticus futurus Vergilium scrutatur non hoc animo legit illud egregium
fugit
inreparabile tempus:
'vigilandum est;
nisi properamus relinquemur; agit nos agiturque velox dies; inscii rapimur;
omnia in futurum disponimus et inter praecipitia lenti sumus': sed ut observet,
quotiens Vergilius de celeritate temporum dicit, hoc uti verbo illum 'fugit'.
Optima quaeque
dies miseris mortalibus aevi
prima fugit; subeunt morbi tristisque senectus
et labor, et durae rapit inclementia mortis.
25.
Ille qui ad philosophiam spectat haec eadem quo debet adducit. 'Numquam
Vergilius' inquit 'dies dicit ire, sed fugere, quod currendi genus
concitatissimum est, et optimos quosque primos rapi: quid ergo cessamus nos
ipsi concitare, ut velocitatem rapidissimae rei possimus aequare? Meliora praetervolant, deteriora succedunt. '
26.
Quemadmodum ex amphora primum quod est sincerissimum effluit, gravissimum
quodque turbidumque subsidit, sic in aetate nostra quod est optimum in primo
est. Id
exhauriri [in] aliis potius patimur, ut nobis faecem reservemus? Inhaereat
istud animo et tamquam missum oraculo placeat:
optima quaeque dies miseris mortalibus aevi
prima fugit.
27.
Quare optima? quia quod restat incertum est. Quare optima? quia iuvenes
possumus discere, possumus facilem animum et adhuc tractabilem ad meliora
convertere; quia hoc tempus idoneum est laboribus, idoneum agitandis per studia
ingeniis [est] et exercendis per opera corporibus: quod superest segnius et
languidius est et propius a fine. Itaque toto hoc agamus animo et omissis ad
quae devertimur in rem unam laboremus, ne hanc temporis pernicissimi
celeritatem, quam retinere non possumus, relicti demum intellegamus. Primus quisque tamquam
optimus dies placeat et redigatur in nostrum.
28.
Quod fugit occupandum est. Haec non cogitat ille qui grammatici oculis carmen
istud legit, ideo optimum quemque primum esse diem quia subeunt morbi, quia
senectus premit et adhuc adulescentiam cogitantibus supra caput est, sed ait
Vergilium semper una ponere morbos et senectutem -- non mehercules immerito;
senectus enim insanabilis morbus est.
29.
'Praeterea' inquit' hoc senectuti cognomen inposuit, "tristem" illam
vocat:
subeunt morbi
tristisque senectus.
Alio loco dicit
pallentesque habitant Morbi tristisque Senectus. '
Non est quod
mireris ex eadem materia suis quemque studiis apta colligere: in eodem prato
bos herbam quaerit, canis leporem, ciconia lacertam.
30.
Cum Ciceronis librum de re publica prendit hinc philologus aliquis, hinc
grammaticus, hinc philosophiae deditus, alius alio curam suam mittit.
Philosophus admiratur contra iustitiam dici tam multa potuisse. Cum adhanc
eandem lectionem philologus accessit, hoc subnotat: duos Romanos reges esse
quorum alter patrem non habet, alter matrem. Nam de Servi matre dubitatur; Anci
pater nullus, Numae nepos dicitur.
31.
Praeterea notat eum quem nos dictatorem dicimus et in historiis ita nominari
legimus apud antiquos magistrum populi' vocatum. Hodieque id extat in
auguralibus libris, et testimonium est quod qui ab illo nominatur 'magister
equitum' est. Aeque notat Romulum perisse solis defectione; provocationem ad
populum etiam a regibus fuisse; id ita in pontificalibus libris +et aliqui qui+
putant et Fenestella.
32.
Eosdem libros cum grammaticus explicuit, primum [verba expresse] 're apse'dici
a Cicerone, id est 're ipsa', in commentarium refert, nec minus 'sepse', id est
'se ipse'. Deinde transit ad ea quae consuetudo saeculi mutavit, tamquam ait
Cicero 'quoniam sumus ab ipsa calce eius interpellatione revocati. 'Hanc quam nunc in circo 'cretam' vocamus 'calcem'
antiqui dicebant.
33.
Deinde Ennianos colligit versus et in primis illos de Africano scriptos:
cui nemo civis
neque hostis
quibit pro factis reddere opis pretium.
Ex eo se ait
intellegere <opem> apud antiquos non tantum auxilium significasse sed
operam. Ait [opera] enim Ennius neminem
potuisse Scipioni neque civem neque hostem reddere operae pretium.
34.
Felicem deinde se putat quod invenerit unde visum sit Vergilio dicere
quem super ingens
porta tonat caeli.
Ennium hoc ait Homero [se] subripuisse, Ennio
Vergilium; esse enim apud Ciceronem in his ipsis de re publica hoc epigramma
Enni:
si fas endo plagas caelestum ascendere
cuiquam est,
mi soli caeli maxima porta patet.
35.
Sed ne et ipse, dum aliud ago, in philologum aut grammaticum delabar, illud
admoneo, auditionem philosophorum lectionemque ad propositum beatae vitae
trahendam, non ut verba prisca aut ficta captemus et translationes inprobas
figurasque dicendi, sed ut profutura praecepta et magnificas voces et animosas
quae mox in rem transferantur. Sic ista ediscamus ut quae fuerint verba sint
opera.
36.
Nullos autem peius mereri de omnibus mortalibus iudico quam qui philosophiam
velut aliquod artificium venale didicerunt, qui aliter vivunt quam vivendum
esse praecipiunt. Exempla enim se ipsos inutilis disciplinae circumferunt,
nulli non vitio quod insequuntur obnoxii.
37.
Non magis mihi potest quisquam talis prodesse praeceptor quam gubernator in
tempestate nauseabundus. Tenendum rapiente fluctu gubernaculum, luctandum cum
ipso mari, eripienda sunt vento vela: quid me potest adiuvare rector navigii
attonitus et vomitans? Quanto maiore putas vitam tempestate iactari quam ullam
ratem? Non
est loquendum sed gubernandum.
38.
Omnia quae dicunt, quae turba audiente iactant, aliena sunt: dixit illa Platon,
dixit Zenon, dixit Chrysippus et Posidonius et ingens agmen nominum tot ac
talium. Quomodo probare possint sua esse
monstrabo: faciant quae dixerint.
39.
Quoniam quae volueram ad te perferre iam dixi, nunc desiderio tuo satis faciam
et in alteram epistulam integrum quod exegeras transferam, ne ad rem spinosam
et auribus erectis curiosisque audiendam lassus accedas. Vale.
|