|
1.
Quare quibusdam temporibus provenerit corrupti generis oratio quaeris et quomodo
in quaedam vitia inclinatio ingeniorum facta sit, ut aliquando inflata
explicatio vigeret, aliquando infracta et in morem cantici ducta; quare alias
sensus audaces et fidem egressi placuerint, alias abruptae sententiae et
suspiciosae, in quibus plus intellegendum esset quam audiendum; quare aliqua
aetas fuerit quae translationis iure uteretur inverecunde. Hoc quod audire
vulgo soles, quod apud Graecos in proverbium cessit: talis hominibus fuit
oratio qualis vita.
2.
Quemadmodum autem uniuscuiusque actio dicendi similis est, sic genus dicendi
aliquando imitatur publicos mores, si disciplina civitatis laboravit et se in
delicias dedit. Argumentum est luxuriae publicae orationis lascivia, si modo
non in uno aut in altero fuit, sed adprobata est et recepta.
3.
Non potest alius esse ingenio, alius animo color. Si ille sanus est, si
compositus, gravis, temperans, ingenium quoque siccum ac sobrium est: illo
vitiato hoc quoque adflatur. Non vides, si animus elanguit, trahi membra et
pigre moveri pedes? si ille effeminatus est, in ipso incessu apparere
mollitiam? si ille acer est et ferox, concitari gradum? si furit aut, quod
furori simile est, irascitur, turbatum esse corporis motum nec ire sed ferri?
Quanto hoc magis accidere ingenio putas, quod totum animo permixtum est, ab
illo fingitur, illi paret, inde legem petit?
4.
Quomodo Maecenas vixerit notius est quam ut narrari nunc debeat quomodo
ambulaverit, quam delicatus fuerit, quam cupierit videri, quam vitia sua latere
noluerit. Quid ergo? non oratio eius aeque soluta est quam ipse discinctus? non
tam insignita illius verba sunt quam cultus, quam comitatus, quam domus, quam
uxor? Magni vir ingenii fuerat si illud egisset via rectiore, si non vitasset
intellegi, si non etiam in oratione difflueret. Videbis itaque eloquentiam ebrii
hominis involutam et errantem et licentiae plenam. [Maecenas de cultu suo. ]
5.
Quid turpius 'amne silvisque ripa comantibus'? Vide ut 'alveum lyntribus arent
versoque vado remittant hortos'. Quid? si quis 'feminae cinno crispat et labris
columbatur incipitque suspirans, ut cervice lassa fanantur nemoris tyranni'.
'Inremediabilis factio rimantur epulis lagonaque temptant domos et spe mortem
exigunt. ' 'Genium festo vix suo testem.
' 'Tenuisve cerei fila et crepacem molam. ' 'Focum mater aut uxor
investiunt. '
6.
Non statim cum haec legeris hoc tibi occurret, hunc esse qui solutis tunicis in
urbe semper incesserit (nam etiam cum absentis Caesaris partibus fungeretur,
signum a discincto petebatur); hunc esse qui <in> tribunali, in rostris,
in omni publico coetu sic apparuerit ut pallio velaretur caput exclusis
utrimque auribus, non aliter quam in mimo fugitivi divitis solent; hunc esse
cui tunc maxime civilibus bellis strepentibus et sollicita urbe et armata
comitatus hic fuerit in publico, spadones duo, magis tamen viri quam ipse; hunc
esse qui uxorem milliens duxit, cum unam habuerit?
7.
Haec verba tam inprobe structa, tam neglegenter abiecta, tam contra
consuetudinem omnium posita ostendunt mores quoque non minus novos et pravos et
singulares fuisse. Maxima laus illi
tribuitur mansuetudinis: pepercit gladio, sanguine abstinuit, nec ulla alia re
quid posset quam licentia ostendit. Hanc ipsam laudem suam corrupit istis
orationis portentosissimae delicis; apparet enim mollem fuisse, non mitem.
8.
Hoc istae ambages compositionis, hoc verba transversa, hoc sensus miri, magni
quidem saepe sed enervati dum exeunt, cuivis manifestum facient: motum illi
felicitate nimia caput. Quod vitium hominis esse interdum, interdum temporis
solet.
9.
Ubi luxuriam late felicitas fudit, cultus primum corporum esse diligentior
incipit; deinde supellectili laboratur; deinde in ipsas domos inpenditur cura
ut in laxitatem ruris excurrant, ut parietes advectis trans maria marmoribus
fulgeant, ut tecta varientur auro, ut lacunaribus pavimentorum respondeat
nitor; deinde ad cenas lautitia transfertur et illic commendatio ex novitate et
soliti ordinis commutatione captatur, ut ea quae includere solent cenam prima
ponantur, ut quae advenientibus dabantur exeuntibus dentur.
10.
Cum adsuevit animus fastidire quae ex more sunt et illi pro sordidis solita
sunt, etiam in oratione quod novum est quaerit et modo antiqua verba atque
exoleta revocat ac profert, modo fingit et ignota ac deflectit, modo, id quod
nuper increbruit, pro cultu habetur audax translatio ac frequens.
11.
Sunt qui sensus praecidant et hoc gratiam sperent, si sententia pependerit et
audienti suspicionem sui fecerit; sunt qui illos detineant et porrigant; sunt
qui non usque ad vitium accedant (necesse est enim hoc facere aliquid grande
temptanti) sed qui ipsum vitium ament. Itaque ubicumque videris orationem
corruptam placere, ibi mores quoque a recto descivisse non erit dubium. Quomodo
conviviorum luxuria, quomodo vestium aegrae civitatis indicia sunt, sic
orationis licentia, si modo frequens est, ostendit animos quoque a quibus verba
exeunt procidisse.
12.
Mirari quidem non debes corrupta excipi non tantum a corona sordidiore sed ab
hac quoque turba cultiore; togis enim inter se isti, non iudicis distant. Hoc
magis mirari potes, quod non tantum vitiosa sed vitia laudentur. Nam illud
semper factum est: nullum sine venia placuit ingenium. Da mihi quemcumque vis
magni nominis virum: dicam quid illi aetas sua ignoverit, quid in illo sciens
dissimulaverit. Multos tibi dabo quibus vitia non nocuerint, quosdam quibus profuerint.
Dabo, inquam, maximae famae et inter admiranda propositos, quos si quis
corrigit, delet; sic enim vitia virtutibus immixta sunt ut illas secum tractura
sint.
13.
Adice nunc quod oratio certam regulam non habet: consuetudo illam civitatis,
quae numquam in eodem diu stetit, versat. Multi ex alieno saeculo petunt verba,
duodecim tabulas loquuntur; Gracchus illis et Crassus et Curio nimis culti et
recentes sunt, ad Appium usque et Coruncanium redeunt. Quidam contra, dum nihil
nisi tritum et usitatum volunt, in sordes incidunt.
14.
Utrumque diverso genere corruptum est, tam mehercules quam nolle nisi
splendidis uti ac sonantibus et poeticis, necessaria atque in usu posita
vitare. Tam hunc dicam peccare quam illum: alter se plus iusto colit, alter
plus iusto neglegit; ille et crura, hic ne alas quidem vellit.
15.
Ad compositionem transeamus. Quot genera
tibi in hac dabo quibus peccetur? Quidam praefractam et asperam probant;
disturbant de industria si quid placidius effluxit; nolunt sine salebra esse
iuncturam; virilem putant et fortem quae aurem inaequalitate percutiat. Quorundam non est
compositio, modulatio est; adeo blanditur et molliter labitur.
16.
Quid de illa loquar in qua verba differuntur et diu expectata vix ad clausulas
redeunt? Quid illa in exitu lenta, qualis Ciceronis est, devexa et molliter
detinens nec aliter quam solet ad morem suum pedemque respondens? Non tantum *
* * in genere sententiarum vitium est, si aut pusillae sunt et pueriles aut
inprobae et plus ausae quam pudore salvo licet, si floridae sunt et nimis
dulces, si in vanum exeunt et sine effectu nihil amplius quam sonant.
17.
Haec vitia unus aliquis inducit, sub quo tunc eloquentia est, ceteri imitantur
et alter alteri tradunt. Sic Sallustio vigente anputatae sententiae et verba
ante expectatum cadentia et obscura brevitas fuere pro cultu. L. Arruntius, vir
rarae frugalitatis, qui historias belli Punici scripsit, fuit Sallustianus et
in illud genus nitens. Est apud Sallustium 'exercitum argento fecit', id est,
pecunia paravit. Hoc Arruntius amare coepit; posuit illud omnibus paginis.
Dicit quodam loco 'fugam nostris fecere', alio loco 'Hiero rex Syracusanorum
bellum fecit', et alio loco 'quae audita Panhormitanos dedere Romanis fecere'.
18.
Gustum tibi dare volui: totus his contexitur liber. Quae apud Sallustium rara
fuerunt apud hunc crebra sunt et paene continua, nec sine causa; ille enim in
haec incidebat, at hic illa quaerebat. Vides autem quid sequatur ubi alicui
vitium pro exemplo est.
19.
Dixit Sallustius 'aquis hiemantibus'. Arruntius in primo libro belli Punici ait
'repente hiemavit tempestas', et alio loco cum dicere vellet frigidum annum
fuisse ait 'totus hiemavit annus', et alio loco 'inde sexaginta onerarias leves
praeter militem et necessarios nautarum hiemante aquilone misit'. Non desinit
omnibus locis hoc verbum infulcire. Quodam
loco dicit Sallustius 'dum inter arma civilia aequi bonique famas petit'.
Arruntius non temperavit quominus primo statim libro poneret ingentes esse
'famas' de Regulo.
20.
Haec ergo et eiusmodi vitia, quae alicui inpressit imitatio, non sunt indicia
luxuriae nec animi corrupti; propria enim esse debent et ex ipso nata ex quibus
tu aestimes alicuius adfectus: iracundi hominis iracunda oratio est, commoti
nimis incitata, delicati tenera et fluxa.
21.
Quod vides istos sequi qui aut vellunt barbam aut intervellunt, qui labra pressius
tondent et adradunt servata et summissa cetera parte, qui lacernas coloris
inprobi sumunt, qui perlucentem togam, qui nolunt facere quicquam quod hominum
oculis transire liceat: inritant illos et in se avertunt, volunt vel reprehendi
dum conspici. Talis est oratio Maecenatis omniumque aliorum qui non casu errant sed
scientes volentesque.
22.
Hoc a magno animi malo oritur: quomodo in vino non ante lingua titubat quam
mens cessit oneri et inclinata vel prodita est, ita ista orationis quid aliud
quam ebrietas nulli molesta est nisi animus labat. Ideo ille curetur: ab illo
sensus, ab illo verba exeunt, ab illo nobis est habitus, vultus, incessus. Illo
sano ac valente oratio quoque robusta, fortis, virilis est: si ille procubuit,
et cetera ruinam sequuntur.
23.
Rege incolumi mens omnibus una est: amisso rupere fidem. Rex noster est animus;
hoc incolumi cetera manent in officio, parent, obtemperant: cum ille paulum
vacillavit, simul dubitant. Cum vero cessit voluptati, artes quoque eius
actusque marcent et omnis ex languido fluidoque conatus est.
24.
Quoniam hac similitudine usus sum, perseverabo. Animus noster modo rex est,
modo tyrannus: rex cum honesta intuetur, salutem commissi sibi corporis curat
et illi nihil imperat turpe, nihil sordidum; ubi vero inpotens, cupidus,
delicatus est, transit in nomen detestabile ac dirum et fit tyrannus. Tunc illum excipiunt
adfectus inpotentes et instant; qui initio quidem gaudet, ut solet populus
largitione nocitura frustra plenus et quae non potest haurire contrectans;
25.
cum vero magis ac magis vires morbus exedit et in medullas nervosque descendere
deliciae, conspectu eorum quibus se nimia aviditate inutilem reddidit laetus,
pro suis voluptatibus habet alienarum spectaculum, sumministrator libidinum
testisque, quarum usum sibi ingerendo abstulit. Nec illi tam gratum est
abundare iucundis quam acerbum quod non omnem illum apparatum per gulam
ventremque transmittit, quod non cum omni exoletorum feminarumque turba
convolutatur, maeretque quod magna pars suae felicitatis exclusa corporis
angustiis cessat.
26.
Numquid enim, mi Lucili, <non> in hoc furor est, quod nemo nostrum
mortalem se cogitat, quod nemo inbecillum? immo quod nemo nostrum unum esse se
cogitat? Aspice culinas nostras et concursantis inter tot ignes cocos: unum
videri putas ventrem cui tanto tumultu comparatur cibus? Aspice veteraria
nostra et plena multorum saeculorum vindemiis horrea: unum putas videri ventrem
cui tot consulum regionumque vina cluduntur? Aspice quot locis terra vertatur,
quot millia colonorum arent, fodiant: unum videri putas ventrem cui et in
Sicilia et in Africa seritur?
27.
Sani erimus et modica concupiscemus si unusquisque se numeret, metiatur simul
corpus, sciat quam nec multum capere nec diu possit. Nihil tamen aeque tibi
profuerit ad temperantiam omnium rerum quam frequens cogitatio brevis aevi et
huius incerti: quidquid facies, respice ad mortem. Vale.
|