| Table of Contents | Words: Alphabetical - Frequency - Inverse - Length - Statistics | Help | IntraText Library |
| Marcus Terentius Varro De lingua Latina IntraText CT - Text |
1. Difficilia sunt explicatu poetarum vocabula. Saepe enim significationem aliquam prioribus temporibus impositam repens ruina operuit, aut verbum quod conditum est e quibus litteris oportet inde post aliqua dempta, sic obscurior fit voluntas impositoris. Non reprehendendum igitur in illis qui in scrutando verbo litteram adiciunt aut demunt, quo facilius quid sub ea voce subsit videri possit: ut enim facilius obscuram operam Myrmecidis ex ebore oculi videant, extrinsecus admovent nigras setas.
2. Cum haec amminicula addas ad eruendum voluntatem impositoris, tamen latent multa. Quod si poetice quae in carminibus servavit multa prisca quae essent, sic etiam cur essent posuisset, fecundius poemata ferrent fructum; sed ut in soluta oratione sic in poematis verba non omnia quae habent etuma possunt dici, neque multa ab eo, quem non erunt in lucubratione litterae prosecutae, multum licet legeret. Aelii hominis in primo in litteris Latinis exercitati interpretationem Carminum Saliorum videbis et exili littera expeditam et praeterita obscura multa.
3. Nec mirum, cum non modo Epimenides sopore post annos L experrectus a multis non cognoscatur, sed etiam Teucer Livii post XV annos ab suis qui sit ignoretur. At hoc quid ad verborum poeticorum aetatem? Quorum si Pompili regnum fons in Carminibus Saliorum neque ea ab superioribus accepta, tamen habent DCC annos. Quare cur scriptoris industriam reprehendas qui herois tritavum, atavum non potuerit reperire, cum ipse tui tritavi matrem dicere non possis? Quod intervallum multo tanto propius nos, quam hinc ad initium Saliorum, quo Romanorum prima verba poetica dicunt Latina.
4. Igitur de originibus verborum qui multa dixerit commode, potius boni consulendum, quam qui aliquid nequierit reprehendendum, praesertim quom dicat etymologice non omnium verborum posse dici causam, ut qui ac qua re res utilis sit ad medendum medicina; neque si non norim radices arboris, non posse me dicere pirum esse ex ramo, ramum ex arbore, eam ex radicibus quas non video. Quare qui ostendit equitatum esse ab equitibus, equites ab equite, equitem ab equo neque equus unde sit dicit, tamen hic docet plura et satisfacit grato, quem imitari possimusne ipse liber erit indicio.
1. Dicam in hoc libro de verbis quae a poetis sunt posita, primum de locis, dein quae in locis sunt, tertio de temporibus, tum quae cum temporibus sunt coniuncta, sed is ut quae cum his sint coniuncta, adiungam, et si quid excedit ex hac quadripertitione, tamen in ea ut comprehendam.
Unus erit quem tu tolles in caerula caeli Templa.
2. Templum tribus modis dicitur: ab natura, ab auspicando, a similitudine; ab natura in caelo, ab auspiciis in terra, a similitudine sub terra. In caelo templum dicitur, ut in Hecuba:
O magna templa caelitum, commixta stellis splendidis.
Scrupea saxea Bacchi
Templa prope aggreditur.
Sub terra, ut in Andromacha:
Acherusia templa alta Orci, salvete, infera.
3. Quaqua intuiti erant oculi, a tuendo primo templum dictum: quocirca caelum qua attuimur dictum templum; sic:
Contremuit templum magnum Iovis altitonantis,
Hemisphaerium ubi concavo
Caerulo septum stat.
4. Eius templi partes quattuor dicuntur, sinistra ab oriente, dextra ab occasu, antica ad meridiem, postica ad septemtrionem.
5. In terris dictum templum locus augurii aut auspicii causa quibusdam conceptis verbis finitus. Concipitur verbis non isdem usque quaque; in Arce sic:
Templa tescaque me ita sunto, quoad ego ea
rite lingua nuncupavero.
Olla vera arbos quirquir est, quam me sentio dixisse, templum tescumque me esto
in sinistrum.
Olla vera arbos quirquir est, quam me sentio dixisse, templum tescumque me esto
in dextrum.
Inter ea conregione conspicione cortumione, utique ea rite dixisse me sensi.
6. In hoc templo faciundo arbores constitui fines apparet et intra eas regiones qua oculi conspiciant, id est tueamur, a quo templum dictum, et contemplare, ut apud Ennium in Medea:
Contempla et templum Cereris ad laevam aspice.
7. Contempla et conspicare idem esse apparet, ideo dicere tum, cum templum facit, augurem conspicione, qua oculorum conspectum finiat. Quod cum dicunt conspicionem, addunt cortumionem, dicitur a cordis visu: cor enim cortumionis origo.
8. Quod addit templa ut sint tesca, aiunt sancta esse qui glossas scripserunt. Id est falsum: nam Curia Hostilia templum est et sanctum non est; sed hoc ut putarent aedem sacram esse templum, eo videtur esse factum quod in urbe Roma pleraeque aedes sacrae sunt templa, eadem sancta, et quod loca quaedam agrestia, quae, alicuius dei sunt, dicuntur tesca.
Nam apud Accium in Philocteta Lemnio:
Quis tu es mortalis, qui in deserta et tesca te apportes loca?
Ea enim loca quae sint designat, cum dicit:
Pristina castis concepta sacris.
Dein:
Collibus, in quos delatus locos
Et:
Unde ignis cluet mortalibus clam
9. Quare haec quod tesca dixit, non erravit, neque ideo quod sancta, sed quod ubi mysteria fiunt attuentur, tuesca dicta.
Tueri duo significat, unum ab aspectu ut dixi, unde est Ennii illud:
Et:
Quis pater aut cognatus volet vos contra tueri?
10. Alterum a curando ac tutela, ut cum dicimus, "vellet tueri villam," a quo etiam quidam dicunt illum qui curat aedes sacras aedituum, non aeditumum; sed tamen hoc ipsum ab eadem est profectum origine, quod quem volumus domum curare dicimus "tu domi videbis," ut Plautus cum ait:
Intus para, cura, vide. Quod opust fiat.
11. Sic dicta vestispica, quae vestem spiceret, id est videret vestem ac tueretur. Quare a tuendo et templa et tesca dicta cum discrimine eo quod dixi.
Extemplo acceptam me necato et filiam.
Extemplo enim est continuo, quod omne templum esse debet continuo septum nec plus unum introitum habere.
Quod est apud Accium:
Pervade polum, splendida mundi
polus Graecum, id significat circum caeli: quare quod est pervade polum valet vade peri polon. Signa dicuntur eadem et sidera. Signa quod aliquid significent, ut libra aequinoctium; sidera, quae quasi insidunt atque ita significant aliquid in terris perurendo aliave qua re: ut signum candens in pecore.
Quod est:
anfractum est flexum, ab origine duplici dictum, ab ambitu et frangendo: ab eo leges iubent in directo pedum VIII esse viam, in anfracto XVI, id est in flexu.
Ut tibi
Titanis Trivia dederit stirpem liberum.
12. Titanis Trivia Diana est, ab eo dicta Trivia, quod in trivio ponitur fere in oppidis Graecis, vel quod luna dicitur esse, quae in caelo tribus viis movetur, in altitudinem et latitudinem et longitudinem. Titanis dicta, quod eam genuit, ut ait Plautus, Lato; ea, ut scribit Manilius,
Ut idem scribit:
Latona pariet casta complexu Iovis
id est Apollinem et Dianam. Dii, quod Titanis Deli eos peperit, Deliadae.
O sancte Apollo, qui umbilicum certum terrarum optines.
13. Umbilicum dictum aiunt ab umbilico nostro, quod is medius locus sit terrarum, ut umbilicus in nobis; quod utrumque est falsum: neque hic locus est terrarum medius neque noster umbilicus est hominis medius. Itaque pingitur quae vocatur antichthon Pythagora, ut media caeli ac terrae linea ducatur infra umbilicum per id quo discernitur homo mas an femina sit, ubi ortus humanus similis ut in mundo: ibi enim omnia nascuntur in medio, quod terra mundi media. Praeterea si quod medium id est umbilicus pilae terrae, non Delphi medium; et terrae medium - non hoc, sed quod vocant - Delphis in aede ad latus est quiddam ut thesauri specie, quod Graeci vocant omphalon, quem Pythonos aiunt esse tumulum; ab eo nostri interpretes omphalon umbilicum dixerunt.
Calydonia altrix terra exsuperantum virum.
Ut ager Tusculanum, sic Calydonius ager est, non terra; sed lege poetica, quod terra Aetolia in qua Calydon, a parte totam accipi Aetoliam voluit.
Acci:
14. Mystica a mysteriis, quae ibi in propinquis locis nobilia fiunt.
Areopagitae quia dedere aequam pilam.
Areopagitae ab Areopago; is locus, Athenis.
Musae quae pedibus magnum pulsatis Olympum.
Caelum dicunt Graeci Olympum, montem in Macedonia omnes; a quo potius puto Musas dictas Olympiadas: ita enim ab terrestribus locis aliis cognominatae Libethrides, Pipleides, Thespiades, Heliconides.
Hellespontum et claustra.
Claustra, quod Xerxes quondam eum locum clausit: nam, ut Ennius ait,
Isque Hellesponto pontem contendit in alto.
Nisi potius ab eo quod Asia et Europa ibi concluditur mare; inter angustias facit Propontidis fauces.
15. Dictum fretum ab similitudine ferventis aquae, quod in fretum saepe concurrat aestus atque effervescat. Aegeum dictum ab insulis, quod in eo mari scopuli in pelago vocantur ab similitudine caprarum aeges.
Ferme aderant aequore in alto ratibus repentibus.
Mare appellatum aequor, quod aequatum cum commotum vento non est. Ratis navis longas dixit, ut Naevius cum ait:
Ut conferre queant ratem aeratam qui
Per liquidum mare sudantes eunt atque sedentes.
16. Ratis dicta navis longa propter remos, quod hi, cum per aquam sublati sunt dextra et sinistra, duas rates efficere videntur: ratis enim, unde hoc tralatum, illi ubi plures mali aut asseres iuncti aqua ducuntur. Hinc naviculae cum remis ratariae dicuntur.
1. *** hostias agrestis ab agro dictas apparet; infulatas hostias, quod velamenta his e lana quae adduntur, infulae: itaque tum, quod ad sepulcrum ferunt frondem ac flores, addidit:
Non lana sed velatas frondenti coma.
Cornuta taurum umbra in pugnam lacit.
Dicere apparet cornutam a cornibus; cornua a
curvore dicta, quod pleraque curva.
Musas quas
memorant nosces nos esse
Camenas.
2. Casmenarum priscum vocabulum ita natum ac scriptum est alibi; Carmenae ab eadem origine sunt declinatae. In multis verbis in quo antiqui dicebant S, postea dicunt R, ut in Carmine Saliorum sunt haec:
Cozeui oborieso.
Omnia vero ad Patulcium
commissei.
Ianeus iam
es, duonus Cerus es, duonus Ianus.
Venies
potissimum melios eum recum ***
3. *** foedesum foederum, plusima plurima, meliosem meliorem, asenam arenam, ianitos ianitor. Quare e Casmena Carmena, e Carmena R extrito Camena factum. Ab eadem voce canite, pro quo in Saliari versu scriptum est cante, hoc versu:
Divum em pa cante, divum deo supplicate.
Veteres Casmenas cascam rem volo profarier,
primum cascum significat vetus; secundo eius origo Sabina, quae usque radices in Oscam linguam egit. Cascum vetus esse significat Ennius quod ait:
4. Quam Prisci casci populi tenuere Latini.
Cascum duxisse
cascam non mirabile est,
Quoniam cariosas conficiebat nuptias.
Item ostendit Papini epigrammation, quod in adolescentem fecerat Cascam:
Ridiculum est,
cum te Cascam tua dicit amica,
Filia Potoni, sesquisenex puerum.
Dic tu illam pusam: sic fiet "mutua
muli":
Nam vere pusus tu, tua amica senex.
5. Idem ostendit quod oppidum vocatur Casinum (hoc enim ab Sabinis orti Samnites tenuerunt) et nostri etiam nunc Forum Vetus appellant. Item significat in Atellanis aliquot Pappum, senem quod Osci casnar appellant.
Apud Lucilium:
Quid tibi ego ambages Ambivi scribere coner?
Profectum a verbo ambe, quod inest in ambitu et ambitioso.
Vetus adagio est, O Publi Scipio,
quod verbum usque eo evanuit, ut Graecum pro eo positum magis sit apertum: nam idem est quod paroimian vocant Graeci, ut est:
Auribus lupum
teneo;
Canis caninam non est.
6. Adagio est littera commutata ambagio, dicta ab eo quod ambit orationem, neque in aliqua una re consistit sola. Ambagio dicta ut ambustum, quod circum ustum est, ut ambegna bos apud augures, quam circum aliae hostiae constituuntur.
7. Cum tria sint coniuncta in origine verborum quae sint animadvertenda, a quo sit impositum et in quo et quid, saepe non minus de tertio quam de primo dubitatur, ut in hoc, utrum primum una canis aut canes sit appellata: dicta enim apud veteres una canes. Itaque Ennius scribit:
Tantidem quasi feta canes sine dentibus latrat.
Nequam et magnus homo, laniorum immanis canes ut.
8. Impositio unius debuit esse canis, plurium canes; sed neque Ennius consuetudinem illam sequens reprehendendus, nec is qui nunc dicit:
Sed canes quod latratu signum dant, ut signa canunt, canes appellatae, et quod ea voce indicant noctu quae latent, latratus appellatus.
Sic dictum a quibusdam ut una canes, una trabes:
Trabes remis rostrata per altum.
Utinam ne in nemore Pelio securibus
Caesa accidisset abiegna ad terram trabes,
cuius verbi singularis casus rectus correptus ac facta trabs.
Caelitum camilla, expectata advenis: salve, hospita.
9. Camillam qui glossemata interpretati dixerunt administram; addi oportet, in his quae occultiora: itaque dicitur nuptiis camillus qui cumerum fert, in quo quid sit, in ministerio plerique extrinsecus nesciunt. Hinc Casmilus nominatur Samothreces mysteriis dius quidam amminister diis magnis. Verbum esse Graecum arbitror, quod apud Callimachum in poematibus eius inveni.
Subulo quondam marinas propter astabat plagas.
Subulo dictus, quod ita dicunt tibicines Tusci: quocirca radices eius in Etruria, non Latio quaerundae.
Versibus quos olim Fauni vatesque canebant.
Fauni dei Latinorum, ita ut et Faunus et Fauna sit; hos versibus quos vocant Saturnios in silvestribus locis traditum est solitos fari futura, a quo fando Faunos dictos. Antiqui poetas vates appellabant a versibus viendis, ut de poematis cum scribam ostendam.
11. Corpore Tartarino prognata Paluda virago. Tartarino dictum a Tartaro. Plato in IIII de fluminibus apud inferos quae sint in his unum Tartarum appellat: quare Tartari origo Graeca. Paluda a paludamentis. Haec insignia atque ornamenta militaria: ideo ad bellum cum exit imperator ac lictores mutarunt vestem et signa incinuerunt, paludatus dicitur proficisci; quae propter quod conspiciuntur qui ea habent ac fiunt palam, paludamenta dicta.
Epeum fumificum, qui legioni nostrae habet
Epeum fumificum cocum, ab Epeo illo qui dicitur ad Troiam fecisse Equum Troianum et Argivis cibum curasse.
Apud Naevium:
Atque prius pariet lucusta Lucam bovem.
12. Luca bos elephans; cur ita sit dicta, duobus modis inveni scriptum. Nam et in Cornelii Commentario erat ab Libycis Lucas, et in Vergilii, ab Lucanis Lucas; ab eo quod nostri, cum maximam quadripedem quam ipsi haberent vocarent bovem et in Lucanis Pyrrhi bello primum vidissent apud hostis elephantos, id est item quadripedes cornutas (nam quos dentes multi dicunt sunt cornua), Lucanam bovem quod putabant, Lucam bovem appellassent.
13. Si ab Libya dictae essent Lucae, fortasse an pantherae quoque et leones non Africae bestiae dicerentur, sed Lucae; neque ursi potius Lucani quam Luci. Quare ego arbitror potius Lucas ab luce, quod longe relucebant propter inauratos regios clupeos, quibus eorum tum ornatae erant turres.
Orator sine pace redit regique refert rem.
Orator dictus ab oratione: qui enim verba haberet publice adversus eum quo legabatur, ab oratione orator dictus; cum res maior erat actioni, legebantur potissimum qui causam commodissime orare poterant. Itaque Ennius ait:
Apud Ennium:
Olli respondit suavis sonus Egeriai.
Olli valet dictum illi ab olla et ollo, quod alterum comitiis cum recitatur a praecone dicitur olla centuria, non illa; alterum apparet in funeribus indictivis, quo dicitur
quod Graecus dicit lethei, id est oblivioni.
Apud Ennium:
Mensas constituit idemque ancilia primus.
Ancilia dicta ab ambecisu, quod ea arma ab
utraque parte ut Thracum incisa.
Libaque,
fictores, Argeos et tutulatos.
15. Liba, quod libandi causa fiunt. Fictores dicti a fingendis libis. Argei ab Argis; Argei fiunt e scirpeis, simulacra hominum XXVII; ea quotannis de Ponte Sublicio a sacerdotibus publice deici solent in Tiberim. Tutulati dicti hi, qui in sacris in capitibus habere solent ut metam; id tutulus appellatus ab eo quod matres familias crines convolutos ad verticem capitis quos habent vitta velatos, dicebantur tutuli, sive ab eo quod id tuendi causa capilli fiebat, sive ab eo quod altissimum in urbe quod est, Arcs, tutissimum vocatur.
16. Eundem Pompilium ait fecisse flamines, qui cum omnes sunt a singulis deis cognominati, in quibusdam apparent etyma, ut cur sit Martialis et Quirinalis; sunt in quibus flaminum cognominibus latent origines, ut in his qui sunt versibus plerique:
Volturnalem,
Palatualem, Furinalem,
Floralemque Falacrem et Pomonalem fecit
Hic idem,
quae obscura sunt; eorum origo Volturnus, diva Palatua, Furrina, Flora, Falacer pater, Pomona.
Apud Ennium:
Iam cata signa ferae sonitum dare voce parabant.
Cata acuta: hoc enim verbo dicunt Sabini: quare
non, ut aiunt, sapiens, sed acutus, et quod est:
Tunc coepit memorare simul cata dicta,
Apud Lucilium:
Quid est? Thynno capto cobium excludunt foras,
et
Occidunt, Lupe, saperdae te et iura siluri
et
Piscium nomina sunt eorumque in Graecia origo.
Apud Ennium:
Quae cava corpore caeruleo cortina receptat.
Cava cortina dicta, quod est inter terram et caelum ad similitudinem cortinae Apollinis; ea a corde, quod inde sortes primae existimatae.
Apud Ennium:
Quin inde invitis sumpserunt perduellibus.
17. Perduelles dicuntur hostes; ut perfecit, sic perduellis, a per et duellum: id postea bellum. Ab eadem causa facta Duellona Bellona.
Apud Plautum:
Neque Iugula, neque Vesperugo, neque Vergiliae occidunt.
Iugula signum, quod Accius appellat Oriona, cum ait:
18. Huius signi caput dicitur ex tribus stellis, quas infra duae clarae, quas appellant Umeros; inter quas quod videtur iugulum, Iugula dicta. Vesperugo stella quae vespere oritur, a quo eam Opillus scribit Vesperum itaque dicitur alterum:
quem Graeci dicunt divum hesperion.
Patrem suum supremum optumum appellat.
Supremum ab superrumo dictum: itaque Duodecim Tabulae, dicunt:
Solis occasu diei suprema tempestas esto.
Libri Augurum pro tempestate tempestutem dicunt supremum augurii tempus.
Qui regi latrocinatus decem annos Demetrio.
19. Latrones dicti ab latere, qui circum latera erant regi atque ad latera habebant ferrum, quos postea a stipatione stipatores appellarunt, et qui conducebantur: ea enim merces Graece dicitur latron. Ab eo veteres poetae nonnunquam milites appellant latrones. At nunc viarum obsessores dicuntur latrones, quod item ut milites sunt cum ferro, aut quod latent ad insidias faciendas. Apud Naevium:
Risi egomet mecum cassabundum ire ebrium.
Cassabundum a cadendo. Idem:
Diabathra in pedibus habebat, erat amictus epicroco.
Inter ancillas sedere iubeas, lanam carere.
20. Idem hoc est verbum in Cemetria Naevii. Carere a carendo, quod eam tum purgant ac deducunt, ut careat spurcitia; ex quo carminari dicitur tum lana, cum ex ea carunt quod in ea haeret neque est lana, quae in Romulo Naevius appellat asta ab Oscis.
Iam pol ille hic aderit, credo, congerro meus.
Congerro a gerra; hoc Graecum est et in Latina cratis.
Idem istuc aliis ascriptivis fieri ad legionem solet.
21. Ascriptivi dicti, quod olim ascribebantur inermes armatis militibus qui succederent, si quis eorum deperisset.
Nam illum tibi
Ferentarium esse amicum inventum intellego.
22. Ferentarium a ferendo id quod non est inane ac sine fructu; aut quod ferentarii equites hi dicti qui ea modo habebant arma quae ferrentur, ut iaculum. Huiuscemodi equites pictos vidi in Aesculapii aede vetere et ferentarios ascriptos.
Ubi rorarii estis? En sunt. Ubi sunt accensi?
Ecce sunt.
23. Rorarii, dicti ab rore qui bellum committebant, ideo quod ante rorat quam pluit. Accensos ministratores Cato esse scribit; potest id ab censione, id est ab arbitrio: nam idem ad arbitrium eius cuius minister.
Cum deum triportenta ***
Non tibi istuc magis dividiaest quam mihi hodie fuit.
24. (Eadem vi hoc est in Corollaria Naevius usus.) Dividia ab dividendo dicta, quod divisio distractio est doloris: itaque idem in Curculione ait:
Sed quid tibi est? - Lien enecat, renes dolent,
Honos syncerasto periit, pernis, glandio.
Syncerastum est omne edulium antiquo vocabulo Graeco.
Domum ire coepi tramite in dextra via.
Age ergo specta, vide vibices quantas. - Iam
inspexi. Quid est?
Vibices alte excitatum verberibus corpus.
Non quasi nunc haec sunt hic limaces, lividae.
Limax ab limo, quod ibi vivit.
Diobolares, schoenicolae, miraculae.
Diobolares a binis obolis. Schoenicolae ab schoeno, nugatorio unguento. Miraculae a miris, id est monstris; a quo Accius ait:
Personas distortis oribus deformis miriones.
Ibidem:
Scratiae, scrupipedae, strittabillae, tantulae.
25. Ab excreando scratiae siccas significat. Scrupipedam Aurelius scribit ab scauripedao; Iuventius comicus dicebat a vermiculo piloso, qui solet esse in fronde cum multis pedibus; Valerius a pede ac scrupea. Ex eo Acci positum curiose: itaque est in Melanippo:
Reicis abs te religionem? Scrupeam imponas tibi.
Strittabillas a strettillando; strittare ab eo qui sistit aegre.
Acsitiosae annonam caram e vili concinnant viris.
Ideo in Sitellitergo idem ait:
Mulier est uxorcula;
Ut ego novi, scio acsitiosa quam siet.
Claudius scribit axitiosas demonstrari consupplicatrices. Ab agendo axitiosas: ut ab una faciendo factiosae, sic ab una agendo axitiosae, ut actiosae, dictae.
Dis stribula aut de lumbo obscena viscera.
26. Stribula, ut Opillus, scribit, circum coxendices, sunt bovis; id Graecum est ab eius loci versura.
Scobina ego illunc actutum adrasi senem.
Scobinam a scobe: lima enim materiae fabrilis est.
Vinceretis cervum cursu vel grallatorem gradu.
Grallator a gradu magno dictus.
Sine virtute argutum civem mihi habeam pro praefica.
27. Praefica dicta, ut Aurelius scribit, mulier ab luco quae conduceretur quae ante domum mortui laudis eius caneret. Hoc factitatum Aristoteles scribit in libro qui inscribitur Nomima barbarika, quibus testimonium est, quod in Freto est Naevii:
Haec quidem hercle, opinor, praefica est: nam
Quae praeficeretur ancillis, quemadmodum
lamentarentur, praefica est dicta.
Utrumque ostendit a praefectione praeficam dictam.
Apud Ennium:
Decem Coclites quas montibus summis
Ab oculo cocles, ut ocles, dictus, qui unum haberet oculum: quocirca in Curculione est:
De Coclitum prosapia te esse arbitror: