17. "Nec recuso, quod
Caecilius adserere inter praecipua conisus est, hominem nosse se et
circumspicere debere, quid sit, unde sit, quare sit: utrum elementis concretus
an concinnatus atomis, an potius a deo factus, formatus, animatus. Quod ipsum
explorare et eruere sine universitatis inquisitione non possumus, cum ita
cohaerentia, conexa, concatenata sint, ut nisi divinitatis rationem diligenter
excusseris, nescias humanitatis, nec possis pulchre gerere rem civilem, nisi
cognoveris hanc communem omnium mundi civitatem, praecipue cum a feris beluis
hoc differamus, quod illa prona in terramque vergentia nihil nata sint
prospicere nisi pabulum, nos, quibus vultus erectus, quibus suspectus in caelum
datus est, sermo et ratio, per quae deum adgnoscimus, sentimus, imitamur,
ignorare nec fas nec licet ingerentem sese oculis et sensibus nostris caelestem
claritatem: sacrilegii enim vel maxime instar est, humi quaerere quod in
sublimi debeas invenire.
"Quo magis mihi videntur qui hunc mundi totius ornatum non divina ratione
perfectum volunt, sed frustis quibusdam temere cohaerentibus conglobatum,
mentem, sensum, oculos denique ipsos non habere. Quid enim potest esse tam
apertum, tam confessum tamque perspicuum, cum oculos in caelum sustuleris et
quae sunt infra circaque lustraveris, quam esse aliquod numen praestantissimae
mentis, quo omnis natura inspiretur, moveatur, alatur, gubernetur?
"Caelum ipsum vide: quam late tenditur, quam rapide volvitur, vel quod in
noctem astris distinguitur, vel quod in diem sole lustratur: iam scies, quam
sit in eo summi moderatoris mira et divina libratio. Vide et annum, ut solis
ambitus faciat, et mensem vide, ut luna auctu, senio, labore circumagat. Quid
tenebrarum et luminis dicam recursantes vices, ut sit nobis operis et quietis
alterna reparatio? Relinquenda vero astrologis prolixior de sideribus oratio,
vel quod regant cursum navigandi, vel quod arandi metendique tempus inducant.
Quae singula non modo ut crearentur, fierent, disponerentur, summi opificis et
perfectae rationis eguerunt, verum etiam sentiri, perspici, intellegi sine
summa sollertia et ratione non possunt.
"Quid? cum ordo temporum ac frugum stabili varietate distinguitur, nonne
auctorem suum parentemque testatur ver aeque cum suis floribus et aestas cum
suis messibus et autumni maturitas grata et hiberna olivitas necessaria? Qui
ordo facile turbaretur, nisi maxima ratione consisteret. Iam providentiae
quantae, ne hiems sola glacie ureret aut sola aestas ardore torreret, autumni
et veris inserere medium temperamentum, ut per vestigia sua anni revertentis
occulti et innoxii transitus laberentur!
"Mari intende: lege litoris stringitur. Quicquid arborum est vide: quam e
terrae visceribus animatur! Aspice oceanum: refluit reciprocis aestibus. Vide fontes: manant venis perennibus.
Fluvios intuere: eunt semper exercitis lapsibus.
"Quid loquar apte disposita recta montium, collium flexa, porrecta
camporum? quidve animantium loquar adversus sese tutelam multiformem? alias
armatas cornibus, alias dentibus saeptas et fundatas ungulis et spicatas
aculeis aut pedum celeritate liberas aut elatione pinnarum?
"Ipsa praecipue formae nostrae pulchritudo deum fatetur artificem: status
rigidus, vultus erectus, oculi in summo velut in specula constituti et omnes
ceteri sensus velut in arce compositi.
18. "Longum
est ire per singula. Nihil in
homine membrorum est, quod non et necessitatis causa sit et decoris, et quod magis
mirum est, eadem figura omnibus, sed quaedam unicuique liniamenta deflexa: sic
et similes universi videmur et inter se singuli dissimiles invenimur.
"Quid nascendi ratio? quid? cupido generandi nonne a deo data est, et ut
ubera partu maturescente lactescant et ut tener fetus ubertate lactei roris
adolescat?
"Nec universitati solummodo deus, sed et partibus consulit. Britannia sole
deficitur, sed circumfluentis maris tepore recreatur; Aegypti siccitatem
temperare Nilus amnis solet, Euphrates Mesopotamiam pro imbribus pensat, Indus
flumen et serere orientem dicitur et rigare.
"Quod si ingressus aliquam domum omnia exculta, disposita, ornata
vidisses, utique praeesse ei crederes dominum et illis bonis rebus multo esse
meliorem: ita in hac mundi domo, cum caelo terraque perspicias providentiam,
ordinem, legem, crede esse universitatis dominum parentemque ipsis sideribus et
totius mundi partibus pulchriorem.
"Ni forte, quoniam de providentia nulla dubitatio est, inquirendum putas,
utrum unius imperio an arbitrio plurimorum caeleste regnum gubernetur: quod
ipsum non est multi laboris aperire cogitanti imperia terrena, quibus exempla
utique de caelo. Quando umquam regni societas aut cum fide coepit aut
sine cruore discessit? Omitto Persas
de equorum hinnitu augurantes principatum, et Thebanorum par, mortuam fabulam,
transeo. Ob pastorum et casae regnum de geminis memoria notissima est.
Generi et soceri bella toto orbe diffusa sunt, et tam magni imperii duos
fortuna non cepit.
"Vide cetera: rex unus apibus,
dux unus in gregibus, in armentis rector unus. Tu in caelo summam potestatem
dividi credas et scindi veri illius ac divini imperii totam maiestatem, cum
palam sit parentem omnium deum nec principium habere nec terminum, qui
nativitatem omnibus praestet, sibi perpetuitatem, qui ante mundum fuerit sibi
ipse pro mundo: qui universa, quaecumque sunt, verbo iubet, ratione dispensat,
virtute consummat.
"Hic non videri potest: visu clarior est; nec conprehendi: tactu purior
est; nec aestimari: sensibus maior est, infinitus, inmensus et soli sibi
tantus, quantus est, notus. Nobis vero ad intellectum pectus angustum est, et
ideo sic eum digne aestimamus, dum inaestimabilem dicimus. Eloquar
quemadmodum sentio: magnitudinem dei qui se putat nosse minuit; qui non vult
minuere, non novit.
"Nec nomen deo quaeras: deus
nomen est. Illic vocabulis opus est, cum per singulos propriis appellationum
insignibus multitudo dirimenda est: deo, qui solus est, dei vocabulum totum
est. Quem si patrem dixero, carnalem opineris; si regem, terrenum suspiceris;
si dominum, intelleges utique mortalem. Aufer additamenta nominum et perspicies
eius claritatem.
"Quid quod omnium de isto habeo consensum? Audio vulgus: cum ad caelum
manus tendunt, nihil aliud quam 'deum' dicunt et 'deus magnus est' et 'deus
verus est' et 'si deus dederit.' Vulgi iste naturalis sermo est an Christiani
confitentis oratio? Et qui Iovem principem volunt, falluntur in nomine, sed de
una potestate consentiunt.
19. "Audio poetas quoque
unum patrem divum atque hominum praedicantes, et talem esse mortalium mentem
qualem parens omnium diem duxerit. Quid? Mantuanus Maro nonne apertius,
proximius, verius 'principio' ait 'caelum ac terras' et cetera mundi membra
'spiritus intus alit et infusa mens agitat, inde hominum pecudumque genus' et
quicquid aliud animalium? Idem
alio loco mentem istam et spiritum deum nominat. Haec enim verba sunt:
deum namque ire per omnes
terrasque tractusque maris caelumque profundum,
unde hominum genus et pecudes, unde imber et ignes.
"Quid aliud et a nobis deus
quam mens et ratio et spiritus praedicatur?
"Recenseamus, si placet, disciplinam philosophorum: deprehendes eos, etsi
sermonibus variis, ipsis tamen rebus in hanc unam coire et conspirare
sententiam. Omitto illos rudes et veteres, qui de suis dictis sapientes esse
meruerunt. Sit Thales Milesius omnium primus, qui primus omnium de caelestibus
disputavit. Is autem Milesius Thales rerum initium aquam dixit, deum autem eam
mentem quae ex aqua cuncta formaverit. Esto altior et sublimior aquae et
spiritus ratio, quam ut ab homine potuerit inveniri, a deo traditum: vides
philosophi principalis nobiscum penitus opinionem consonare. Anaximenes
deinceps et post Apolloniates Diogenes aera deum statuunt infinitum et
inmensum: horum quoque similis de divinitate consensio est. Anaxagorae vero
discriptio et motus infinitae mentis deus dicitur, et Pythagorae deus est
animus per universam rerum naturam commeans et intentus, ex quo etiam animalium
omnium vita carpatur. Xenophanen notum est omne infinitum cum mente deum
tradere, et Antisthenen populares deos multos, sed naturalem unum praecipuum,
Speusippum vim animalem, qua omnia regantur, deum nosse. Quid? Democritus,
quamvis atomorum primus inventor, nonne plerumque naturam quae imagines fundat
et intellegentiam deum loquitur? Straton quoque et ipse naturam. Etiam Epicurus
ille, qui deos aut otiosos fingit aut nullos, naturam superponit. Aristoteles
variat et adsignat tamen unam potestatem: nam interim mentem, mundum interim
deum dicit, interim mundo deum praeficit. Theophrastus etiam variat, alias
mundo, alias menti divinae tribuens principatum. Heraclides Ponticus quoque
mundo divinam mentem quamvis varie adscribit. Zenon et Chrysippus et Cleanthes
sunt et ipsi multiformes, sed ad unitatem providentiae omnes revolvuntur.
Cleanthes enim mentem modo naturae atque animum, modo aethera, plerumque
rationem deum disserit. Zenon, eiusdem magister, naturalem legem atque divinam
et aethera interim interdumque rationem vult omnium esse principium; idem
interpretando Iunonem aera, Iovem caelum, Neptunum mare, ignem esse Vulcanum et
ceteros similiter vulgi deos elementa esse monstrando publicum arguit graviter
et revincit errorem. Eadem fere Chrysippus: vim divinam rationalem, naturam et
mundum, interim et fatalem necessitatem deum credit Zenonemque interpretatione
physiologica in Hesiodi, Homeri Orpheique carminibus imitatur. Babylonio etiam
Diogeni disciplina est exponendi et disserendi Iovis partum et ortum Minervae
et hoc genus cetera rerum vocabula esse, non deorum. Nam Socraticus
Xenophon formam dei veri negat videri posse et ideo quaeri non oportere,
Ariston Stoicus conprehendi omnino non posse: uterque maiestatem dei
intellegendi desperatione senserunt. Platoni apertior de deo et rebus ipsis et nominibus oratio est et quae tota
esset caelestis, nisi persuasionis civilis nonnunquam admixtione sordesceret. Platoni
itaque in Timaeo deus est ipso suo nomine mundi parens, artifex animae,
caelestium terrenorumque fabricator, quem et invenire difficile prae nimia et
incredibili potestate, et cum inveneris, in publicum dicere inpossibile
praefatur.
"Eadem fere et ista, quae nostra sunt: nam et deum novimus et parentem
omnium dicimus at numquam publice nisi interrogati praedicamus.
20.
"Exposui opiniones omnium ferme philosophorum, quibus inlustrior gloria
est, deum unum multis licet designasse nominibus, ut quivis arbitretur, aut
nunc Christianos philosophos esse aut philosophos fuisse iam tunc Christianos.
"Quod si providentia mundus regitur et unius dei nutu gubernatur, non nos
debet antiquitas inperitorum fabellis suis delectata vel capta ad errorem mutui
rapere consensus, cum philosophorum suorum sententiis refellatur, quibus et
rationis et vetustatis adsistit auctoritas. Maioribus enim nostris tam facilis
in mendaciis fides fuit, ut temere crediderint etiam alia monstruosa, mera
miracula: Scyllam multiplicem, Chimaeram multiformem et Hydram felicibus
vulneribus renascentem et Centauros equos suis hominibus inplexos, et quicquid
famae licet fingere, illis erat libenter audire. Quid illas aniles fabulas, de hominibus aves et
feras et de hominibus arbores atque flores? Quae si essent facta,
fierent: quia fieri non possunt, ideo nec facta sunt. Similiter erraverunt erga
deos quoque maiores nostri: inprovidi, creduli rudi simplicitate crediderunt.
Dum reges suos colunt religiose, dum defunctos eos desiderant in imaginibus
videre, dum gestiunt eorum memorias in statuis detinere, sacra facta sunt quae
fuerant adsumpta solacia. Denique et antequam commerciis orbis pateret et
antequam gentes ritus suos moresque miscerent, unaquaeque natio conditorem suum
aut ducem inclytum aut reginam pudicam sexu suo fortiorem aut alicuius muneris
vel artis repertorem venerabatur ut civem bonae memoriae: sic et defunctis
praemium et futuris dabatur exemplum.
|