|
21.
"Lege historicorum scripta vel scripta sapientium: eadem mecum
recognosces.
"Ob merita virtutis aut muneris deos habitos Euhemerus exsequitur, et
eorum natales, patrias, sepulcra dinumerat et per provincias monstrat, Dictaei
Iovis et Apollinis Delphici et Phariae Isidis et Cereris Eleusiniae. Prodicus
adsumptos in deos loquitur, qui errando inventis novis frugibus utilitati
hominum profuerunt. In eandem sententiam et Persaeus philosophatur et adnectit
inventas fruges et frugum ipsarum repertores isdem nominibus, ut comicus sermo
est 'Venerem sine Libero et Cerere frigere.' Alexander ille Magnus Macedo
insigni volumine ad matrem suam scripsit, metu suae potestatis proditum sibi de
diis hominibus a sacerdote secretum: illic Vulcanum facit omnium principem, et
postea Iovis gentem. Saturnum enim,
principem huius generis et examinis, omnes scriptores vetustatis Graeci
Romanique hominem tradiderunt. Scit hoc Nepos et Cassius in historia, et
Thallus ac Diodorus hoc loquuntur. Is itaque Saturnus Creta profugus Italiam
metu filii saevientis accesserat, et Iani susceptus hospitio rudes illos
homines et agrestes multa docuit ut Graeculus et politus, litteras inprimere,
nummos signare, instrumenta conficere. Itaque latebram suam, quod tuto
latuisset, vocari maluit Latium, et urbem Saturniam indito de suo nomine et
Ianiculum Ianus ad memoriam uterque posteritatis reliquerunt. Homo igitur utique
qui fugit, homo utique qui latuit, et pater hominis et natus ex homine: Terrae
enim vel Caeli filius, quod apud Italos esset ignotis parentibus, proditus, ut
in hodiernum inopinato visos caelo missos, ignobiles et ignotos terrae filios
nominamus. Eius filius Iuppiter Cretae excluso parente regnavit, illic obiit,
illic filios habuit: adhuc antrum Iovis visitur et sepulcrum eius ostenditur,
et ipsis sacris suis humanitatis arguitur.
"Otiosum est ire per singulos et totam seriem generis istius explicare, cum
in primis parentibus probata mortalitas in ceteros ipso ordine successionis
influxerit. Nisi forte post mortem deos fingitis, et perierante Proculo deus
Romulus, et Iuba Mauris volentibus deus est, et divi ceteri reges, qui
consecrantur non ad fidem numinis, sed ad honorem emeritae potestatis. Invitis
his denique hoc nomen adscribitur: optant in homine perseverare, fieri se deos
metuunt, etsi iam senes nolunt.
"Ergo nec de mortuis dii, quoniam deus mori non potest, nec de natis,
quoniam moritur omne quod nascitur: divinum autem id est, quod nec ortum habet
nec occasum. Cur enim, si nati sunt, non hodieque nascuntur? Nisi forte iam
Iuppiter senuit et partus in Iunone defecit et Minerva canuit antequam peperit.
An ideo cessavit ista generatio, quoniam nulla huiusmodi fabulis
praebetur adsensio?
"Ceterum si dii creare possent, interire non possent, plures totis
hominibus deos haberemus, ut iam eos nec caelum contineret nec aer caperet nec
terra gestaret. Unde manifestum est
homines illos fuisse, quos et natos legimus et mortuos scimus.
22. "Quis ergo dubitat
horum imagines consecratas vulgus orare et publice colere, dum opinio et mens
imperitorum artis concinnitate decipitur, auri fulgore praestringitur, argenti
nitore et candore eboris hebetatur? Quodsi in animum quis inducat, tormentis
quibus et quibus machinis simulacrum omne formetur, erubescet timere se
materiem ab artifice, ut deum faceret, inlusam. Deus enim ligneus, rogi
fortasse vel infelicis stipitis portio, suspenditur, caeditur, dolatur,
runcinatur; et deus aereus vel argenteus de immundo vasculo, ut saepius factum
Aegyptio regi, conflatur, tunditur malleis et incudibus figuratur; et lapideus
deus caeditur, scalpitur et ab impurato homine levigatur, nec sentit suae nativitatis
iniuriam, ita ut nec postea de vestra veneratione culturam.
"Nisi forte nondum deus saxum est vel lignum vel argentum. Quando
igitur hic nascitur? Ecce funditur, fabricatur, sculpitur: nondum deus est;
ecce plumbatur, construitur, erigitur: nec adhuc deus est; ecce ornatur,
consecratur, oratur; tunc postremo deus est, cum homo illum voluit et
dedicavit.
"Quanto verius de diis vestris animalia muta naturaliter iudicant! Mures,
hirundines, milvi non sentire eos sciunt: rodunt, inculcant, insident, ac nisi
abigatis, in ipso dei vestri ore nidificant; araneae vero faciem eius intexunt
et de ipso capite sua fila suspendunt. Vos tergetis, mundatis, eraditis et
illos, quos facitis, protegitis et timetis, cum unusquisque vestrum non cogitat
prius se debere deum nosse quam colere, dum inconsulte gestiunt parentibus
oboedire, dum fieri malunt alieni erroris accessio quam sibi credere, dum nihil
ex his quae timent norunt. Sic in auro et argento avaritia consecrata est, sic
statuarum inanium consignata forma, sic nata Romana superstitio.
"Quorum ritus si percenseas, ridenda quam multa, quam multa etiam
miseranda sunt! Nudi cruda hieme discurrunt, alii incedunt pilleati, scuta
vetera circumferunt, pelles caedunt, mendicantes vicatim deos ducunt: quaedam
fana semel anno adire permittunt, quaedam in totum nefas visere: est quo viro
non licet et nonnulla absque feminis sacra sunt, etiam servo quibusdam
caerimoniis interesse piaculare flagitium est: alia sacra coronat univira, alia
multivira, et magna religione conquiritur quae plura possit adulteria numerare.
Quid? qui sanguine suo libat et vulneribus suis supplicat, non profanus melius
esset quam sic religiosus? aut cui testa sunt obscena demessa, quo modo deum
violat qui hoc modo placat, cum si eunuchos deus vellet, posset procreare, non
facere?
"Quis non intellegat male sanos et vanae et perditae mentis in ista
desipere et ipsam errantium turbam mutua sibi patrocinia praestare? Hic defensio communis furoris est
furentium multitudo.
23. " Considera denique
sacra ipsa et ipsa mysteria: invenies exitus tristes, fata et funera et luctus
atque planctus miserorum deorum. Isis perditum filium cum Cynocephalo suo et
calvis sacerdotibus luget, plangit, inquirit, et Isiaci miseri caedunt pectora
et dolorem infelicissimae matris imitantur; mox invento parvulo gaudet Isis,
exultant sacerdotes, Cynocephalus inventor gloriatur, nec desinunt annis
omnibus vel perdere quod inveniunt vel invenire quod perdunt. Nonne ridiculum
est vel lugere quod colas vel colere quod lugeas? Haec tamen Aegyptia quondam
nunc et sacra Romana sunt, ut desipias Isidis ad hirundinem et sistrum et
adsparsis membris inanem tui Serapidis sive Osiridis tumulum.
"Ceres facibus accensis et serpente circumdata errore subreptam et
corruptam Liberam anxia sollicita vestigat: haec sunt Eleusinia. Et quae Iovis
sacra sunt? Nutrix capella est, et avido patri subtrahitur infans, ne voretur,
et Corybantum cymbalis, ne pater audiat vagitus, tinnitus eliditur. Cybelae
Dindyma pudet dicere, quae adulterum suum infeliciter placitum, quoniam et ipsa
deformis et vetula, ut multorum deorum mater, ad stuprum inlicere non poterat,
exsecuit ut deum scilicet faceret eunuchum. Propter hanc fabulam Galli eam et
semiviri sui corporis supplicio colunt. Haec iam non sunt sacra, tormenta sunt.
"Quid? formae ipsae et habitus nonne arguunt ludibria et dedecora deorum
vestrorum? Vulcanus claudus deus et debilis, Apollo tot aetatibus levis,
Aesculapius bene barbatus, etsi semper adulescentis Apollinis filius, Neptunus
glaucis oculis, Minerva caesiis, bubulis Iuno, pedibus Mercurius alatis, Pan
ungulatis, Saturnus compeditis. Ianus vero frontes duas gestat, quasi et
aversus incedat; Diana interim est alte succincta venatrix, et Ephesia mammis
multis et uberibus extructa, et Trivia trinis capitibus et multis manibus
horrifica. Quid? ipse Iuppiter vester modo inberbis statuitur, modo barbatus
locatur; et cum Hammon dicitur, habet cornua, et cum Capitolinus, tunc gerit
fulmina, et cum Latiaris, cruore perfunditur, et cum Feretrius corona induitur.
Et ne longius multos Ioves obeam, tot sunt Iovis monstra quot nomina. Erigone
suspensa de laqueo est, ut Virgo inter astra ignita sit, Castores alternis
moriuntur ut vivant, Aesculapius ut in deum surgat fulminatur, Hercules ut
hominem exuat Oetaeis ignibus concrematur.
24. "Has fabulas et
errores et ab inperitis parentibus discimus, et quod est gravius, ipsis studiis
et disciplinis elaboramus, carminibus praecipue poetarum, qui plurimum quantum
veritati ipsi sua auctoritate nocuerunt. Et Plato ideo praeclare Homerum illum
inclytum laudatum et coronatum de civitate, quam in sermone instituebat,
eiecit. Hic enim praecipuus bello Troico deos vestros, etsi ludos facit, tamen
in hominum rebus et actibus miscuit, hic eorum paria composuit, sauciavit
Venerem, Martem vinxit, vulneravit, fugavit. Iovem narrat Briareo liberatum, ne
a diis ceteris ligaretur, et Sarpedonem filium, quoniam morti non poterat
eripere, cruentis imbribus flere, et loro Veneris inlectum flagrantius, quam in
adulteras soleat, cum Iunone uxore concumbere. Alibi Hercules stercora egerit
et Apollo Admeto pecus pascit. Laomedonti vero muros Neptunus instituit, nec
mercedem operis infelix structor accepit. Illic Iovis fulmen cum Aeneae armis
in incude fabricatur, cum caelum et fulmina et fulgura longe ante fuerint, quam
Iuppiter in Creta nasceretur, et flammas veri fulminis nec Cyclops potuerit
imitari nec ipse Iuppiter non vereri. Quid loquar Martis et Veneris adulterium
deprehensum et in Ganymeden Iovis stuprum caelo consecratum? Quae omnia in hoc
prodita, ut vitiis hominum quaedam auctoritas pararetur.
"His atque huiusmodi figmentis et mendaciis dulcioribus corrumpuntur
ingenia puerorum et isdem fabulis inhaerentibus adusque summae aetatis robur
adolescunt et in isdem opinionibus miseri consenescunt, cum sit veritas obvia,
sed requirentibus.
|