Aetna

Aetna mihi ruptique cavis fornacibus ignes
et quae tam fortes volvant incendia causae,
quid fremat interius, quid raucos torqueat aestus,
carmen erit. dexter venias mihi, carminis auctor,
seu te Cynthos habet seu Delo gratior Hyla,
seu tibi Dodona <est> potior, tecumque faventes
in nova Pierio properent a fonte sorores
vota: per insolitum Phoebo duce tutius itur.
Aurea securi quis nescit saecula regis,
cum domitis nemo Cererem iactaret in arvis
venturisque malas prohiberet fructibus herbas,
annua sed saturae complerent horrea messes,
ipse suo flueret Bacchus pede mellaque lentis
penderent foliis et pingui Pallas oliva
secretos amnis ageret (tum gratia ruris;
non cessit cuiquam melius sua tempora nosse)?
ultima quis tacuit iuvenum certamina Colchos?
quis non Argolico deflevit Pergamon igni,
impositam et tristi natorum funere mensam
aversumve diem sparsumve in semina dentem?
quis non periurae doluit mendacia puppis,
desertam vacuo Minoida litore questus,
quidquid et antiquum? iactata est fabula: carmen
fortius, ignotas molimur pectore curas.
qui tanto motus operi, quae causa perennis
explicet in denso flammas et trudat ab imo
ingenti sonitu moles et proxima quaeque
ignibus irriguis urat, mens carminis haec est.
Principio ne quem capiat fallacia vatum
sedes esse dei tumidisque e faucibus ignem
Volcani ruere et clausis resonare cavernis
festinantis opus. non est tam sordida divis
cura neque extremas ius est demittere in artes
sidera; subducto regnant sublimia caelo
illa neque artificum curant tractare laborem.
Discrepat a prima facies haec altera vatum:
illis Cyclopas memorant fornacibus usos,
cum super incudem numerosa in verbera fortes
horrendum magno quaterent sub pondere fulmen
armarentque Iovem: turpe et sine pignore carmen.
Proxima vivaces Aetnaei verticis ignes
impia sollicitat Phlegraeis fabula castris.
temptavere (nefas!) olim detrudere mundo
sidera captivique Iovis transferre Gigantes
imperium et victo leges imponere caelo.
his natura sua est alvo tenus; ima per orbes
squameus intortos sinuat vestigia serpens.
construitur magnis ad proelia montibus agger:
Pelion Ossa gravat, summus premit Ossan Olympus.
iam coacervatas nituntur scandere moles,
impius et miles metuentia comminus astra
+provocat+ infestus cunctos ad proelia divos
provocat admotis +que tertia+ sidera signis.
Iuppiter en caelo metuit dextramque corusca
armatus flamma removet caligine mundum.
incursant vasto primum clamore Gigantes.
hinc magno tonat ore pater geminantque faventes
undique discordes comitum simul agmina venti.
densa per attonitas rumpuntur flamina nubes,
atque in bellandum quae cuique potentia divum,
in commune venit. iam patri dextera Pallas
et Mars laevus eunt, iam cetera turba deorum
stant utrimque ducis. validos tum Iuppiter ignis
increpat et iunctos proturbat fulmine montes.
illinc devictae verterunt terga ruina
infestae divis acies atque impius hostis
praeceps cum castris agitur materque iacentis
impellens victos. tum pax est reddita mundo,
tum +liber cessat+ venit per sidera caelum
defensique decus mundi nunc redditur astris.
gurgite Trinacrio morientem Iuppiter Aetna
obruit Enceladon, vasto qui pondere montis
aestuat et petulans exspirat faucibus ignem.
Haec est mendosae volgata licentia famae;
vatibus ingenium est; huic audit nobile carmen.
plurima pars scaenae vatum est fallacia: vates
sub terris nigro viderunt agmine manes
atque inter cineres Ditis pallentia regna
[mentiti: vates, Stygias undasque canentes]
hi Tityon poena stravere in iugera foedum,
sollicitant illi te circum, Tantale, poena
sollicitantque siti; Minos tuaque, Aeace, in umbris
iura canunt, idemque rotant Ixionis orbem
quidquid et interius falsi sibi conscia terra est.
nec tu, terra, satis: speculantur numina divum
nec metuunt oculos alieno admittere caelo.
norunt bella deum, norunt abscondita nobis
coniugia et falsa quotiens sub imagine peccent
taurus in Europen, in Ledam candidus ales,
Iuppiter ut Danaae pretiosus fluxerit imber.
debita carminibus libertas ista; sed omnis
in vero mihi cura: canam quo fervida motu
aestuet Aetna novosque rapax sibi congerat ignis.
Quacumque immensus se terrae porrigit orbis
extremique maris curvis incingitur undis,
non totum ex solido densum. namque omnis hiatu
secta est intus humus penitusque cavata latebris.
exiles suspensa vias agit, utque animanti
per tota errantes percurrunt corpora venae,
ad vitam sanguis dominans qua commeat, isdem
terra voraginibus conceptas digerit auras.
scilicet est olim diviso corpore mundi
in maria ac terras et sidera sors data caelo
prima, secuta maris deseditque infima tellus,
sed tortis rimosa cavis, et qualis acervus
exilit imparibus iactis ex tempore saxis,
ut crebro introrsus spatio +vacat acta+ cavernis
pendeat in sese, simili quoque terra figura
in tenuis laxata vias non omnis in artum
nec stipata coit. sive illi causa vetusta est
nec nata est facies, seu liber spiritus intra
est fugiens molitus iter, seu nympha perenni
edit humum limo furtimque obstantia mollit
aut etiam inclusi solidum vicere vapores
atque igni quaesita via est, sive omnia certis
pugnavere locis, non est hic causa docenda,
dum stet opus causae. quis enim non credit inanis
esse sinus penitus, tantos emergere fontis
cum videt ac torrentem uno +semergere+ hiatu?
non ille ex tenui +vocemque+: agat apta necesse est
confluvia, errantes <quae> arcessant undique venas,
et trahat ex pleno, quod fortem congerat amnem.
flumina quin etiam latis currentia rivis
occasus habuere suos: aut illa vorago
direpta in praeceps fatali condidit ore,
aut occulta fluunt, tectis adoperta cavernis,
atque inopinatos referunt procul edita cursus.
quod ni diversos emittat terra canales
hospitium fluvium aut +semita+, nulla profecto
fontibus et rivis constet via, pigraque tellus
conferta in solidum segni sub pondere cesset.
quod si praecipiti conduntur flumina terra,
condita si redeunt, si quaedam incondita surgunt,
haud mirum, clausis etiam si libera ventis
spiramenta latent. certis tibi pignora rebus
atque oculis haesura tuis dabit ordine tellus.
Immensos plerumque sinus et iugera pessum
intercepta licet densaque abscondita nocte
prospectare procul: chaos ac sine fine ruinae.
cernis et in silvis spatiosa cubilia retro
antraque demersas penitus fodisse latebras.
incomperta via est operum; tamen efficiuntur.
argumenta dabunt ignoti vera profundi;
tu modo subtiles animo duce percipe curas
occultamque fidem manifestis abstrahe rebus.
nam quo liberior quoque est animosior ignis
supter in inclusis - nec venti segnius iras
sub terra penitusque movent -, hoc dura necesse est
vincla magis solvant, magis hoc obstantia pellant.
nec tamen in rigidos exit contenta canales
vis animae flammaeve: ruit, qua proxima cedunt,
obliquumque secat, qua visa tenerrima crusta.
hinc terrae tremor, hinc motus, ubi densus hiantis
spiritus exagitat venas cessantiaque urget.
quod si spissa foret, solido si staret in omni,
nulla daret miranda sui spectacula tellus
pigraque et in pondus conferta immobilis esset.
Sed summis si forte putas concrescere caesis
tantum opus et summitti alimentum viribus, ora
qua patula in promptu cernis vastosque recessus,
falleris et nondum <in> certo tibi lumine res est.
namque illis, quaecumque vacant, hiat impetus omnis,
et sese introitu solvunt adituque patenti
conceptae languent vires animosque remittunt.
quippe ubi, quod teneat ventos acuatque morantis,
in vacuo defit, cessant, tantumque profundi
explicat errantis, et in ipso limine tardant.
angustis opus est turbanti faucibus; illic
fervet opus densaque premit premiturque ruina
nunc Euri Boreaeque Notus, nunc huius uterque [est].
hinc venti rabies, hinc saevo quassat hiatu
fundamenta soli, trepidant urbesque caducae
inde, neque est aliud, si fas est credere mundo
venturam antiqui faciem, veracius omen.
Haec imo cum sit species naturaque terrae
introrsus cessante solo trahat undique venas,
Aetna sui manifesta fides et proxima vero est.
non +illinc+ duce me occultas scrutabere causas:
occurrent oculis ipsae cogentque fateri,
plurima namque patent illi miracula monti.
hinc vasti terrent aditus merguntque profundo,
porrigit hinc artus penitusque exaestuat ultra.
hinc scissae rupes obstant, discordiaque ingens
inter opus, nectunt aliae mediumque coercent,
pars igni domitae, pars ignes ferre coactae.
<inde nisi ex parvis poteris cognoscere verum>
ut maior species Aetnae succurrat inanis
haec tibi tantarum sedes atque area rerum est,
haec operis visenda sacri faciesque domusque.
Nunc opus artificem incendi causamque reposcit.
non illam parvo aut tenui discrimine signes;
mille sub exiguum venient tibi pignora: verum
res oculique docent; res ipsae credere cogunt.
quin etiam tactu moneant, contingere tuto
si liceat: prohibent flammae custodiaque ignis
+illi operum est+ arcent aditus, divinaque rerum
cura sine arbitrio est. eadem procul omnia cernes,
nec tamen est dubium, penitus quid torqueat Aetnam
aut quis mirandus tantae faber imperat arti.
pellitur exustae glomeratus nimbus harenae,
flagrantes properant moles, volvuntur ab imo
fundamenta, fragor tota nunc rumpitur Aetna,
nunc fusca pallent incendia mixta ruina.
ipse procul magnos miratur Iuppiter ignes,
neve sepulta novi surgant in bella Gigantes,
neu Ditem regni pudeat nisi Tartara caelo
vertat: in occulto tantum fremit omniaque extra
congeries operit saxorum et putris harena. -
quae nec sponte sua saliunt nec corporis ulli
sustentata cadunt robustis viribus: omnes
exagitant venti turbas ac vertice saevo
in densum collecta rotant volvuntque profunda.
hac causa expirata ruunt incendia montis
(spiritus inflatis nomen, languentibus aër);
nam prope nequiquam semper violentia, semper
ingenium velox illi motusque perennis,
verum opus auxilium est, ut pellat corpora. nullus
impetus est ipsi: qua spiritus imperat, audit.
hic princeps magnoque sub hoc duce militat ignis.
Nunc quoniam in promptu est operis natura solique,
unde ipsi venti, quae res incendia pascit,
cum subito cohibetur iners, quae causa silendi,
subsequar. immensus labor est, sed fertilis idem;
digna laborantis respondent praemia curis.
non oculis solum pecudum miranda tueri
more nec effusos in humum grave pascere corpus,
nosse fidem rerum dubiasque exquirere causas,
sacra per ingentem <quae fulgent sidera mundum
mirari mentemque> caputque attollere caelo
scire quot et quae sint magno natalia mundo
principia (occasus metuunt an saecula pergunt
et firma aeterno religata est machina vinclo?),
solis scire modum et quanto minor orbita lunae [est]
ac brevior cursu bis senos pervolet orbes,
annuus ille meet, quae certo sidera currant
ordine quaeve suos errent incondita cursus,
scire vices etiam signorum <et> tradita iura,
[sex cum nocte rapi, totidem cum luce referri]
nubila cur iris caelo denuntiet imbres,
quo rubeat Phoebe, quo frater palleat igni,
tempora cur varient (anni ver prima iuventa,
cur aestate perit? cur aestas ipsa senescit
autumnoque obrepit hiemps et in orbe recurrit?)
axem scire Helices et tristem nosse cometen,
Lucifer unde micet quave Hesperus, unde Bootes,
Saturni quae stella tenax, quae Martia pugnax,
quo rapiant nautae, quo sidere lintea tendant,
scire vias maris et caeli praediscere cursus,
quo volet Orion, quo Sirius incubet index,
et quaecumque iacent tanto miracula mundo,
non disiecta pati nec acervo condita rerum,
sed manifesta notis certa disponere sede
singula, divina est animi ac iucunda voluptas.
Sed prior haec hominis cura est cognoscere terram
et quae illinc miranda tulit natura notare:
haec nobis magis adfinis caelestibus astris.
nam quae mortali +spes est quaeve+ amentia, maius
in Iovis errantem regno perquirere velle,
tantum opus ante pedes transire! at +perdere+ segnes
torquemur miseri in parvis premimurque labore;
scrutamur rimas et vertimus omne profundum;
quaeritur argenti semen, nunc aurea vena,
torquentur flamma terrae ferroque domantur,
dum sese pretio redimant verumque professae
tum demum viles iaceant inopesque relictae.
noctes atque dies festinant arva coloni,
callent rure manus; glebarum expendimus usum
(fertilis haec segetique feracior, altera viti,
haec plantis humus, haec herbis dignissima tellus,
haec dura et melior pecori silvisque fidelis,
aridiora tenent oleae, sucosior ulmis
grata); leves cruciant animos et corpora curae,
horrea uti saturent tumeant ut dolia musto
plenaque desecto surgant faenilia campo:
sic avidi semper qua visum est carius itis.
implendus sibi quisque bonis est artibus: illae
sunt animi fruges, haec rerum maxima merces,
scire quod occulto terrae natura coercet,
nullum fallere opus, non stultum cernere sacros
Aetnaei montis fremitus animosque furentis,
non subito pallere sono, non credere subter
caelestis migrasse minas aut Tartara rumpi,
nosse quid intendat ventos, quid nutriat ignes,
unde repente quies et multo foedere pax sit.
<Quod ratio docuit, collecti in monte necesse est>
concrescant animi penitus, seu forte cavernae
introitusque ipsi servent; seu terra minutis
rara foraminibus tenues in se abstrahat auras
(plenius hoc etiam, rigido quia vertice surgit:
illinc infestis atque hinc obnoxia ventis
undique diversas admittere cogitur auras,
et coniuratis addit concordia vires),
sive introrsus agunt nubes et nubilus auster,
seu fontes flexere caput +tergoque+ feruntur
(praecipiti deiecta sono premit unda fugantque
torrentes auras pulsataque corpora denset).
nam, veluti +sonat ora duc+ Tritone canoro
pellit opus collectus aqua victusque movere
spiritus et longas emugit bucina voces,
carmineque irriguo magnis cortina theatris
imparibus numerosa modis canit arte regentis,
quae tenuem impellens animam subremigat unda:
haud aliter summota furens torrentibus aura
pugnat in angusto et magnum commurmurat Aetna.
credendum est etiam ventorum existere causas
sub terra similis harum, quas cernimus extra,
ut, cum densa premant inter se corpora, turba
elisa vacuum fugiant et proxima secum
momine torta trahant tutaque in sede resistant.
Quod si forte mihi quaedam discordia tecum est,
principiis aliis credas consurgere ventos:
non dubium rupes aliquas penitusque cavernas
proruere ingenti sonitu casuque propinquas
diffugere impellique animas, hinc crescere ventos;
aut umore etiam nebulas effundere largo,
ut campis agrisque solent, quos adluit amnis:
vallibus exoriens caligat nubilis aër,
flumina parva ferunt auras, vis proxima vento [est]
eminus adspirat, fortis si verberat umor.
atque haec in vacuo si tanta potentia rorum est,
hoc plura efficiant infra clusique necesse est.
his +agitur+ causis extra penitusque coactos
exagitant ventos. pugnant in faucibus arte;
pugnantis suffocat iter. velut unda profundo
terque quaterque exhausta gravis ubi perbibit euros,
(ingeminant fluctus et primos ultimus urget),
haud secus adstrictus certamine tunditur ictu
spiritus involvensque suo sibi pondere vires
densa per ardentes exercet corpora fauces
et, quacumque iter est, properat transitque morantes,
donec confluvio veluti siponibus actus
exilit atque furens tota vomit igneus Aetna.
Quod si forte putas isdem decurrere ventos
faucibus atque isdem pulsos remeare, notandas
res oculis locus ipse dabit cogetque negare.
quamvis caeruleo siccus Iove fulgeat aether
purpureoque rubens surgat iubar aureus ostro,
illinc obscura semper caligine nubes
pigraque diffuso circum stupet horrida vultu.
prospectans sublimis opus vastosque recessus.
non illam videt Aetna neque ullo intercipit aestu:
obsequitur quacumque iubet levis aura reditque.
placantis etiam caelestia numina ture
summo cerne iugo vel qua liberrimus Aetnae
introspectus hiat, tantarum semina rerum,
si nihil irritet flammas stupeatque profundum:
tunc igitur, credis, terrenus spiritus ille,
qui rupis terramque rotat, qui fulminat ignis,
cum rexit vires et praeceps flexit habenas,
praesertim ipsa suo declivia pondere numquam
corpora deripiat validoque absorbeat aestu?
quor, si fallor, abest species tantusque ruentis
impetus attentos oculorum transfugit ictus
nec leviter tactos digitos ferit aura monetque?
sparsa liquore manus sacros ubi ventilat ignis,
verberat aura tamen pulsataque corpora nostris
incursant: adeo in tenui vim causa refellit.
non cinerem stipulamve levem, non arida sorbet
gramina, non tenuis plantis humus excita praeda est;
surgit adoratis sublimis fumus ab aris.
tanta quies illi est et pax innoxia rapti.
Sive peregrinis igitur propriisve potentes
coniurant animae causis, ille impetus ignes
et montis partes atra subiectat harena
vastaque concursu trepidantia saxa fragores
ardentisque simul flammas ac fulmina rumpunt,
haud aliter quam, cum prono iacuere sub austro
aut aquilone, fremunt silvae, dant bracchia nodo
implicitae ac serpunt iunctis incendia ramis.
nec te decipiant stolidi mendacia vulgi,
exhaustos cessare sinus, dare tempora, rursus
ut capiant vires repetantque in proelia victi.
pelle nefas animi mendacemque exue famam.
non est divinis tam sordida rebus egestas
nec parvas mendicat opes nec conrogat auras.
praesto sunt operae ventorum examina, semper.
causa patet quae rumpat iter cogatque morari.
saepe premit fauces magnis exstructa ruinis
congeries clauditque vias luctamine ab imo
et spisso veluti +tecto sub+ pondere pressat
aut simili tenet occlusu: tum frigida monti
desidia est tutoque licet descendere fauces.
post, ubi conticuere, mora velocius urgent,
pellunt oppositi moles ac vincula rumpunt.
quicquid in obliquum est, frangunt iter; acrior ictu
impetus exoritur; magnis operata rapinis
flamma micat latosque ruens exundat in agros.
sic cessata diu referunt spectacula venti.
Nunc superant quaecumque creant incendia silvae,
quae flammas alimenta vocent, quid nutriat Aetnam.
incendi poterunt. illis vernacula causis
materia appositumque igni genus utile terrae.
uritur assidue calidus nunc sulphuris umor,
nunc spissus crebro praebetur alumine sucus;
pingue bitumen adest, et quicquid comminus acris
irritat flammas, illius corpus in Aetna est.
atque hanc materiam penitus discurrere fontes,
infectae profitentur aquae radice sub ipsa.
pars oculis manifesta iacet, quae robore dura est
ac lapis: in pinguis vertent incendia sucos.
quin etiam varie quaedam sine nomine saxa
toto monte liquent; illis custodia flammae
vera tenaxque data est, sed maxima causa molaris
illius incendi lapis est; hic vindicat Aetnam.
quem si forte manu teneas ac robore cernas,
nec fervere putes ignem nec spargere posse.
sed simul ac ferro quaeras, respondet et ictu
scintillat dolor. hunc multis circum inice flammis
et patere extorquere animos atque exue robur:
fundetur ferro citius; nam mobilis illi
et metuens natura mali est, ubi cogitur igni.
sed simul atque hausit flammas, non tutior haustis
ulla domus servans aciem tutansque tenaci
saepta fide; tanta est illi patientia victo.
[vix umquam redit in vires atque evomit ignem]
totus enim denso stipatus robore carbo
per tenuis admissa vias incendia nutrit
cunctanterque eadem et pigre concepta remittit.
nec tamen hoc uno, quod montis plurima pars est,
vincit et incendi causam tenet ille: profecto
miranda est lapidis vivax animosaque virtus.
cetera materies, quaecumque est fertilis igni,
ut semel accensa est, moritur, nec restat in illa
quod repetas; tantum cinis et sine semine terra est.
hic semel atque iterum patiens ac mille perhaustis
ignibus instaurat vires nec desinit ante
quam levis excocto defectus robore pumex
in cinerem putrisque iacet dilapsus harenas.
Cerne locis etiam similis adsiste cavernas:
illic materiae pascentis copia maior;
sed genus hoc lapidis - certissima signa coloris -,
quod nullas adiunxit opes, elanguit ignis.
dicitur insidiis flagrasse Aenaria quondam,
nunc extincta super; testisque Neapolin inter
et Cumas locus est multis iam frigidus annis,
quamvis aeternum pinguescens ubere sulphur
in mercem legitur; tanto est fecundius Aetna.
insula, cui nomen facies dedit ipsa rotunda,
sulphure non solum, sed obesa bitumine terra est
et lapis adiutat generandis ignibus aptus,
sed raro fumat, quin vix, si accenditur, ardet
in breve, mortales flammas quod copia nutrit.
in sola durat Volcani nomine sacra;
pars tamen incendi maior refrixit et alto
iactatas recipit classes portuque tuetur;
quae restat, minor est dives satis ubere terrae est,
sed non Aetnaeas vires quae conferat illi.
atque haec ipsa tamen iam quondam extincta fuisset,
ni furtim adgereret Siculi vicinia montis
materiam silvamque suam pressove canali
huc illuc ageret ventos et pasceret ignes.
Sed melius res ipsa notis spectataque veris
occurrit signis nec temptat fallere testem.
nam circa latera atque imis radicibus Aetnae
candentes efflant lapides, disiectaque saxa
intereunt venis, manifesto ut credere possis
pabula et ardendi causam lapidem esse molarem,
cuius defectus ieiunos conficit ignes.
ille ubi collegit, flammas iacit et simul ictu
materiam accendit cogitque liquescere secum.
haud equidem mirum; facie quae cernimus extra,
sic levia, inter opus crescunt: magis uritur illic
sollicitatque magis vicina incendia saxum.
certaque venturae praemittit pignora flammae.
nam simul atque movet vires turbamque minatur,
<quicquid in arbustis latuit volucrum pecorumve>
diffugit extemploque solum tremit +ictaque ramis+
et grave sub terra murmur demonstrat et +ignes+.
tum pavidum fugere et sacris concedere rebus
par erit: e tuto speculaberis omnia collis.
nam subito effervent onerosa incendia raptis,
accensae subeunt moles truncaeque ruina
provolvunt atque atra sonant examina harenae.
(illinc incertae facies hominumque figurae).
pars lapidum domita est, acri pars robore pugnat
nec recipit flammas; hinc <iam> defessus anhelat
atque aperit se hosti, decrescit spiritus illic,
haud aliter quam cum laeto devicta tropaeo
prona iacet campis acies et castra sub ipsa.
tum si quis lapidum summus pertabuit igni,
asperior scabies et quaedam sordida faex est,
qualem purgato cernas desidere ferro.
verum ubi paulatim exiluit sublata caducis
congeries saxis angusto vertice surgens,
sic, veluti in fornace lapis torretur et omnis
exustus penitus venis subit altius umor,
amissis opibus levis et sine pondere pumex
excutitur, liquor ille magis fervere magisque
fluminis in speciem mitis procedere tandem
incipit ac pronis demittit collibus undas.
illae paulatim bis sena in milia pergunt,
quippe nihil revocat, tortis nihil ignibus obstat,
nulla tenet moles, frustra simul omnia pugnant.
nunc silvas rupesque vorant, nunc tecta, solumque
ipsum adiutat opus faciemque sibi induit amnis.
quod si forte cavis cunctatus vallibus haesit,
utpote inaequalis volvens, perpascitur, agros,
ingeminant fluctus et stantibus increpat undis,
sicut cum rapido curvum mare cernulat aestu.
at primum tenuis si massa agit alta rigores,
progrediens late diffunditur et +succernens+
flumina consistunt ripis ac frigore durant,
paulatimque ignes coeunt ac flammea massis
exuitur facies. tum prima ut quaeque rigescit
effumat moles atque ipso pondere fracta
volvitur ingenti strepitu, praecepsque +sonanti+
cum solido inflicta est, pulsati dissipat ictus,
et quae disclusa est, candenti robore fulget.
emicat examen plagis; ardentia saxa
(scintillae procul ecce fides faculaeque ruentes)
incolumi fervore cadunt. verum impetus ignis,
Symaethi quondam ut ripas traiecerit amnis,
vix iunctas quisquam saxo dinoverit illas:
vicenos persaepe pedes iacet obruta moles.
Sed frustra certis disponere singula causis
temptamus, si firma manet tibi fabula mendax,
materiam ut credas aliam fluere igne, favillae
flumina proprietate simul concrescere sive
commixtum lento flagrare bitumine sulphur;
nam posse exusto cretam quoque robore fundi,
et figulos huic esse fidem, dein frigoris usu
duritiem revocare suam et constringere venas.
sed signum commune leve est atque irrita causa
quae trepidat; certo verum tibi pignore constat.
nam velut arguti natura est aeris, et igni
cum domitum est, constans eademque et robore salvo,
ultroque ut possis aeris cognoscere portam,
haud aliter lapis ille tenet, seu forte madentes
effluit in flammas sive est securus ab illis,
conservatque notas, nec vultum perdidit ignis.
quin etiam +externam multis+ color ipse refellit;
non odor aut levitas putris magis illa magisque.
una operis facies eadem perque omnia terra est.
Nec tamen infitior lapides ardescere certos,
interius fluere accensos; haec propria virtus.
quin ipsis quondam Siculi cognomina saxis
imposuere rhyacas et ipso nomine signant
fusilis esse notae. numquam tamen illa liquescent,
quamvis materies foveat succosior intus,
ni penitus venae fuerint commixta molari.
quod si quis lapidis miratur fusile robur,
cogitet obscuri verissima dicta libelli,
Heraclite, tui, nihil insuperabile gigni
omniaque aetheria natura semina iacta.
sed minime hoc mirum. densissima corpora saepe
et solido vicina tamen compescimus igni.
non animos aeris flammis succumbere cernis?
lentitiem plumbi non exuit? ipsaque ferri
materies praedura tamen subvertitur igni
spissaque suspensis fornacibus aurea saxa
exsudant pretium, et quaedam fortasse profundo
incomperta iacent similique obnoxia sorti.
nec locus ingenio est; oculi te iudice vincent.
nam lapis ille riget praeclususque ignibus obstat,
si parvis torquere velis caeloque patenti;
candenti pressoque agedum fornace coerce:
nec sufferre potest nec saevum durat in hostem;
vincitur et solvit vires captusque liquescit.
quae maiora putas autem tormenta movere
posse manu? quae tanta putas incendia nostris
sustentare opibus, quantis fornacibus Aetna
uritur ac sacro numquam non fertilis igni
et non qui nostro fervet moderatior usu,
sed caelo propior vel quali Iuppiter ipse
armatus flamma est? his viribus additur ingens
spiritus adstrictis elisus faucibus, ut cum
fabriles operae rudibus contendere massis
festinant, ignes quatiunt follesque tumentes
exanimant pressoque instigant agmine ventum.
Haec operis forma est, sic nobilis uritur Aetna;
terra foraminibus vires trahit, urget in artum
spiritus, incendi vis it per maxima saxa.
Magnificas laudes operosaque visere templa,
divitiis hominum aut siqua est memorata vetustas,
traducti maria et terras per proxima fatis
currimus atque avidi veteris mendacia famae
eruimus cunctasque libet percurrere gentes.
nunc iuvat Ogygiis circumdata moenia Thebis
cernere, quae fratres, ille impiger, ille canorus,
condiderant . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
condere, felicesque alieno intersumus aevo.
invitata piis nunc carmine saxa lyraque,
nunc gemina ex uno fumantia sacra vapore
miramur septemque duces raptumque profundo.
detinet Eurotas illic et Sparta Lycurgi
et sacer in bellum numerus, sua turba, trecenti;
nunc hic Cecropiae variis spectantur Athenae
carminibus gaudentque soli cultrice Minerva;
excidit hic reduci quondam tibi, perfide Theseu,
candida sollicito praemittere vela parenti;
tu quoque Athenarum carmen, iam nobile sidus,
Erigone; sedes vestra est, Philomela, canoris
quae vocat in silvis, et tu, soror, hospita tectis
acciperis, solis Tereus ferus exulat agris.
miramur Troiae cineres et flebile victis
Pergamon, extinctosque suo Phrygas Hectore; parvum
conspicimus magni tumulum ducis; hic et Achilles
impiger et victus magni iacet Hectoris ultor.
quin etiam Graiae fixos tenuere tabellae
signave, nunc Paphiae rorantes arte capilli,
sub truce nunc parvi ludentes Colchide nati,
nunc tristes circa subiectae altaria cervae
velatusque pater, nunc gloria viva Myronis,
et iam mille manus operum turbaeque morantur.
haec visenda putas terrae dubiusque marisque?
artificis naturae ingens opus aspice, nulla
cum tanta humanis fidibus spectacula cantes.
[praecipueque vigil, fervens ubi Sirius ardet]
Insequitur miranda tamen sua fabula montem,
nec minus ille pio, quamvis sons, nobilis igni est.
nam quondam ruptis excanduit Aetna cavernis
et velut eversis penitus fornacibus ingens
evecta in longum lapidis fervoribus unda,
haud aliter, quam cum saevo Iove fulgurat aether
et nitidum obscura caelum caligine torquet.
ardebant arvis segetes et mitia cultu
iugera cum dominis, silvae collesque rubebant.
vix, dum castra putant hostem movisse, tremebant,
et iam finitimae portas invaserat urbis.
tum vero ut cuique est animus viresque, rapina
tutari conantur opes; gemit ille sub auro,
colligit ille arma et stulta cervice reponit,
defectum raptis illum sua sarcina tardat,
hic velox minimo properat sub pondere pauper,
et quod cuique fuit cari, fugit ipse sub illo.
sed non incolumis dominum sua praeda secuta est:
cunctantis vorat ignis et undique torret avaros,
consequitur fugisse ratos, et praemeditantes
cum trepidant, nullis parsura incendia pascunt,
vel solis parsura piis. namque, optima proles
Amphion fraterque pari sub munere sortis,
cum iam vicinis streperent incendia tectis,
aspiciunt pigrumque patrem matremque senemque
eheu defessos posuisse in limine membra.
Parcite, avara manus, dites attollere praedas:
illis divitiae solae materque paterque.
hanc rapiunt praedam mediumque exire per ignem
ipso dante fidem properant. o maxima rerum
et merito pietas homini tutissima virtus!
erubuere pios iuvenes attingere flammae
et quacumque ferunt illi vestigia, cedunt.
felix illa dies, illa est innoxia terra:
dextra saeva tenent laevaque incendia. fertur
ille per obliquos ignis fraterque triumphans,
tutus uterque pio sub pondere. suspicit illa
et circa geminos avidus sibi temperat ignis.
incolumes abeunt tandem et sua numina secum
salva ferunt. illos mirantur carmina vatum,
illos seposuit claro sub nomine Ditis,
nec sanctos iuvenes attingunt sordida fata,
sed curae cessere domus et iura Piorum.