I.
1.
... pugnae discrimen
inmisit, obtruncatisque, qui promptius resistebant, magnam partem hostium
propulit. Coeperant fugere victores: donec avidius sequentes in planum
deduxere, inulti cadebant; sed ut primum locus, in quo stare possent, fuit,
aequis viribus dimicatum est. Inter omnes tamen Lacedaemonios rex eminebat, non
armorum modo et corporis specie, sed etiam magnitudine animi, quo uno vinci non
potuit. Undique nunc comminus, nunc eminus petebatur diuque arma circumferens
alia tela clipeo excipiebat, corpore alia vitabat, donec hasta femina perfossa
plurimo sanguine effuso destituere pugnantem. Ergo clipeo suo exceptum armigeri
raptim in castra referebant, iactationem vulnerum haud facile tolerantem. Non
tamen omisere Lacedaemonii pugnam et, ut primum sibi quam hosti aequiorem locum
capere potuerunt, densatis ordinibus effuse fluentem in se aciem excepere. Non
aliud discrimen vehementius fuisse memoriae proditum est. Duarum nobilissimarum
bello gentium exercitus pari Marte pugnabant. Lacedaemonii vetera, Macedones
praesentia decora intuebantur; illi pro libertate, hi pro dominatione
pugnabant: Lacedaemoniis dux, Macedonibus locus deerat. Diei quoque unius tam
multiplex casus modo spem, modo metum utriusque partis augebat, velut de
industria inter fortissimos viros certamen aequante fortuna. Ceterum angustiae
loci, in quo haeserat pugna, non patiebantur totis ingredi viribus; spectabant
ergo plures quam inierant proelium et, qui extra teli iactum erant, clamore
invicem suos accendebant. Tandem Laconum acies languescere lubrica arma sudore
vix sustinens, pedem deinde referre coepit. Ut urgente hoste apertius fugere,
insequebatur dissipatos victor et, emensus cursu omne spatium, quod acies
Laconum obtinuerat, ipsum Agin persequebatur. Ille ut fugam suorum et proximos
hostium conspexit, deponi se iussit: expertusque membra an impetum animi sequi
possent, postquam deficere sensit, poplitibus semet excepit, galeaque strenue
sumpta clipeo protegens corpus hastam dextera vibrabat ultro vocans hostem, si
quis iacenti spolia demere auderet. Nec quisquam fuit, qui sustineret comminus
congredi: procul missilibus adpetebatur, ea ipsa in hostem retorquens, donec
lancea nudo pectori infixa est. Qua ex vulnere evolsa inclinatum ac deficiens
caput clipeo paulisper excepit, dein linquente spiritu pariter ac sanguine
moribundus in arma procubuit. Cecidere Lacedaemoniorum V milia et CCC, ex
Macedonibus haud amplius M; ceterum vix quisquam nisi saucius revertit in castra.
2. Haec victoria non Spartam modo
sociosque eius, sed etiam omnis, qui fortunam bellicam spectaverant, fregit.
Nec fallebat Antipatrum dissentire ab animis gratulantium vultus; sed bellum
finire cupienti opus erat decipi, et, quamquam fortuna rerum placebat, invidiam
tamen, quia maiores res erant, quam quas praefecti modus caperet, metuebat. Quippe
Alexander hostes vinci voluerat, Antipatrum vicisse ne tacitus quidem
indignabatur suae demptum gloria existimans, quidquid cessisset alienae. Itaque
Antipater, qui probe nosset spiritus eius, non est ausus ipse agere arbitria
victoriae, sed concilium Graecorum, quid fieri placeret, consuluit. A quo
Lacedaemonii nihil aliud quam ut oratores mittere ad regem liceret, Tegeatae
veniam defectionis praeter auctores inpetraverunt, Megalopolitanis, quorum urbs
obsessa erat a defectionis sociis, Achaei et Elei centum XX talenta dare iussi
sunt. Hic fuit exitus belli, quod repente ortum prius tamen finitum est, quam
Dareum Alexander apud Arbela superaret.
1.
Sed ut primum instantibus curis laxatus est animus militarium rerum quam
quietis otiique patientior, excepere eum voluptates et, quem arma Persarum non
fregerant, vitia vicerunt; tempestiva convivia et perpotandi pervigilandique
insana dulcedo ludique et greges pelicum. Omnia in externum lapsa morem; quem
quidem aemulatus quasi potiorem suo ita popularium animos oculosque pariter
offendit, ut a plerisque amicorum pro hoste haberetur. Tenaces quippe disciplinae suae
solitosque parco ac parabili victu ad inplenda naturae desideria defungi, in
peregrina et devictarum gentium mala inpulerat. Hinc saepius conparatae in
caput eius insidiae, secessio militum et liberior inter mutuas querelas dolor;
ipsius inde nunc ira, nunc suspiciones, quas excitabat inconsultus pavor, ceteraque
his similia, quae deinde dicentur. Igitur cum tempestivis conviviis dies
pariter noctesque consumeret, satietatem epularum ludis interpellabat, non
contentus artificum, quos e Graecia exciverat, turba: quippe captivae
iubebantur suo ritu canere inconditum et abhorrens peregrinis auribus carmen.
Inter quas unam rex ipse conspexit maestiorem quam ceteras et producentibus eam
verecunde reluctantem. Excellens erat forma, et formam pudor honestabat:
deiectis in terram oculis et, quantum licebat, ore velato suspicionem praebuit
regi nobiliorem esse, quam ut inter convivales ludos deberet ostendi. Ergo
interrogata quaenam esset, neptim se Ochi, qui nuper regnasset in Persis, filio
eius genitam esse respondit, uxorem Hystaspis fuisse. E propinquis hic
Darei fuerat, magni et ipse exercitus praetor. Adhuc in animo regis tenues
reliquiae pristini moris haerebant. Itaque fortunam regia stirpe genitae et tam
celebre nomen neptem Ochi reveritus, non dimitti modo captivam, sed etiam
restitui ei suas opes iussit, virum quoque requiri, ut reperto coniugem
redderet. Postero autem die praecepit Hephaestioni, ut omnes captivos in regiam
iuberet adduci. Ibi singulorum nobilitate spectata secrevit a vulgo, quorum
eminebat genus. M hi
fuerunt: inter quos repertus est Oxathres, Darei frater, non illius fortuna
quam indole animi sui clarior. Oxydates erat nobilis Perses, qui a Dareo
capitali supplicio destinatus, cohibebatur in vinculis; huic liberato satrapeam
Mediae attribuit, fratremque Darei recepit in cohortem amicorum, omni vetustae
claritatis honore servato. XXVI milia talentum proxima praeda redacta erant: e
quis duodecim milia in congiarium militum absumpta sunt, par huic pecuniae
summa custodum fraude subtracta est.
2. Hinc in Parthienen perventum
est, tunc ignobilem gentem, nunc caput omnium, qui post Euphraten et Tigrim
amnes siti Rubro mari terminantur. Scythae regionem campestrem ac
fertilem occupaverunt, graves adhuc accolae. Sedes habent et in Europa et in
Asia: qui super Bosphorum colunt, adscribuntur Asiae; at, qui in Europa sunt, a
laevo Thraciae latere ad Borysthenem atque inde ad Tanaim alium amnem recta
plaga attinent. Tanais Europam et Asiam medius interfluit. Nec dubitatur quin Scythae, qui Parthos
condidere, non a Bosphoro sed ex Europae regione penetraverint. Urbs erat ea
tempestate clara Hecatompylos, condita a Graecis: ibi stativa rex habuit
commeatibus undique advectis. Itaque rumor, otiosi militis vitium, sine auctore
percrebruit, regem contentum rebus, quas gessisset, in Macedoniam protinus
redire statuisse. Discurrunt lymphatis similes tabernacula et itineri
sarcinas aptant: signum datum crederes ut vasa colligerent totis castris.
Tumultus hinc contubernales suos requirentium, hinc onerantium plaustra
perfertur ad regem. Fecerant fidem rumori temere vulgato Graeci milites redire
iussi domos; quorum equitibus singulis denarium sena milia cum dedisset,
peditibus singula milia, ipsis quoque finem militiae adesse credebant.
3.
Haud secus quam par erat territus, qui Indos atque ultima Orientis peragrare
statuisset, praefectos copiarum in praetorium contrahit, obortisque lacrimis ex
medio gloriae spatio revocari se victi magis quam victoris fortunam in patriam
relaturum conquestus est; nec sibi ignaviam militum obstare, sed deum invidiam,
qui fortissimis viris subitum patriae desiderium admovissent, paulo post in
eandem cum maiore laude famaque redituris. Tum vero pro se quisque operam suam
offerre, difficillima quaeque poscere, polliceri militum quoque obsequium, si
animos eorum leni et apta oratione permulcere voluisset: numquam infractos et
abiectos recessisse, quotiens ipsius alacritatem et tanti animi spiritus
haurire potuissent. Ita se facturum esse respondit: illi modo vulgi aures
praepararent, sibi. Satisque omnibus quae in rem videbantur esse conpositis,
vocari ad contionem exercitum iussit, apud quem talem orationem habuit:
1.
"Magnitudinem rerum, quas gessimus, milites, intuentibus vobis minime
mirum est et desiderium quietis et satietatem gloriae occurrere. Ut omittam
Illyrios, Triballos, Boeotiam, Thraciam, Spartam, Achaeos, Peloponnesum, quorum
alia ductu meo, alia imperio auspicioque perdomui, ecce orsi bellum ab
Hellesponto Ionas, Aeolidem, servitio barbariae inpotentis exeminus, Cariam,
Lydiam, Cappadociam, Phrygiam, Paphlagoniam, Pamphyliam, Pisidas, Ciliciam,
Syriam, Phoenice, Armeniam, Persidem, Medos, Parthienen habemus in potestate.
Plures provincias conplexus sum, quam alii urbes ceperunt, et nescio an
enumeranti mihi quaedam ipsarum rerum multitudo subduxerit. Itaque, si crederem
satis certam esse possessionem terrarum, quas tanta velocitate domuimus, ego
vero, milites, ad penates meos, ad parentem sororesque et ceteros cives vel
retinentibus vobis erumperem, ut ibi potissimum parta vobiscum laude et gloria
fruerer, ubi nos uberrima victoriae praemia exspectant, liberum, coniugum
parentumque laetitia, pax, quies, rerum per virtutem partarum secura possessio.
Sed in novo, et, - si verum fateri volumus, - precario imperio adhuc iugum eius
rigida cervice subeuntibus Barbaris tempore, milites, opus est, dum mitioribus
ingeniis inbuuntur et efferatos melior consuetudo permulcet. Fruges quoque
maturitatem statuto tempore exspectant: adeo etiam illa sensus omnis expertia
tamen sua lege mitescunt! Quid? creditis tot gentes alterius imperio ac nomine
adsuetas, non sacris, non moribus, non commercio linguae nobiscum cohaerentes
eodem proelio domitas esse, quo victae sunt? Vestris armis continentur, non
suis moribus; sed, qui praesentes metuunt, in absentia hostes erunt. Cum feris
bestiis res est, quas captas et inclusas, quia ipsarum natura non potest,
longior dies mitigat. Et adhuc sic ago tamquam omnia subacta sint armis, quae
fuerunt in dicione Darei. Hyrcaniam Nabarzanes occupavit, Bactra non possidet
solum parricida Bessus, sed etiam minatur; Sogdiani, Dahae, Massagetae, Sacae,
Indi sui iuris sunt.
2.
Omnes hi, simul terga nostra videbunt, insequentur: illi enim eiusdem nationis
sunt, nos alienigenae et externi. suis quisque autem placidius paret, etiam cum
is praeest qui magis timeri potest. Proinde, aut quae cepimus, omittenda sunt
aut, quae non habemus, occupanda. Sicut in corporibus aegris, milites, nihil
quod nociturum est medici relinquunt, sic nos quidquid obstat imperio
recidamus. Parva saepe scintilla contempta magnum excitavit incendium. Nil tuto in hoste despicitur: quem
spreveris, valentiorem neglegentia facias. Ne Dareus quidem hereditarium
Persarum accepit imperium, sed in sedem Cyri beneficio Bagoae, castrati
hominis, admissus: ne vos magno labore credatis Bessum vacuum regnum
occupaturum. Nos vero peccavimus, milites, si Dareum ob hoc vicimus, ut servo
eius traderemus imperium, qui ultimum ausus scelus regem suum, etiam externae
opis egentem, certe cui nos victores pepercissemus, quasi captivum in vinculis
habuit, ad ultimum, ne a nobis conservari posset, occidit.
3. Hunc vos regnare patiemini?
quem equidem cruci adfixum videre festino omnibus regibus gentibusque et fidei,
quam violavit, meritas poenas solventem. At, hercules, si mox eundem Graecorum
urbes aut Hellespontum vastare nuntiatum erit vobis, quo dolore adficiemini
Bessum praemia vestrae occupavisse victoriae? Tunc ad repetendas
res festinabitis, tunc arma capietis. Quanto autem praestat territum adhuc et
vix mentis suae compotem opprimere! Quadridui nobis iter superest, qui tot
proculcavimus nives, tot amnes superavimus, tot montium iuga transcucurrimus.
Non mare illud, quod exaestuans iter fluctibus occupat, euntes nos moratur, non
Ciliciae fauces et angastiae includunt: plana omnia et prona sunt. In ipso
limine victoriae stamus; pauci nobis fugitivi et domini sui interfectores
supersunt. Egregium, mehercule, opus et inter prima gloriae vestrae numerandum
posteritati famaeque tradetis, Dareum quoque hostem, finito post mortem illius
odio, parricidae caede esse vos ultos, neminem impium effugisse vestras manus. Hoc perpetrato, quanto creditis Persas
obsequentiores fore, cum intellexerint vos pia bella suscipere e Bessi sceleri,
non nomini suo irasci?"
|