|
1. Omnis autem oratio constat
aut ex iis quae significantur aut ex iis quae significant, id est rebus et
verbis. Facultas orandi consummatur natura arte exercitatione, cui partem
quartam adiciunt quidam imitationis, quam nos arti subicimus.
2. Tria sunt item quae
praestare debeat orator, ut doceat moveat delectet. Haec enim clarior divisio
quam eorum qui totum opus in res et in adfectus partiuntur. Non semper autem
omnia in eam quae tractabitur materiam cadent. Erunt enim quaedam remotae ab
adfectibus, qui ut non ubique habent locum, ita quocumque inruperunt plurimum
valent.
3. Praestantissimis auctoribus
placet alia in rhetorice esse quae probationem desiderent, alia quae non
desiderent, cum quibus ipse consentio. Quidam vero, ut Celsus, de nulla re
dicturum oratorem nisi de qua quaeratur existimant: cui cum maxima pars
scriptorum repugnat, tum etiam ipsa partitio, nisi forte laudare quae constet
esse honesta et vituperare quae ex confesso sint turpia non est oratoris
officium.
4. Illud iam omnes fatentur,
esse quaestiones aut in scripto aut in non scripto. In scripto sunt de iure, in
non scripto de re: illud rationale, hoc legale genus Hermagoras atque eum
secuti vocant, id est nomikon et logikon.
5. Idem sentiunt qui s omnem
quaestionem ponunt in rebus et verbis. Item convenit quaestiones esse aut
infinitas aut finitas. Infinitae sunt quae remotis personis et temporibus et
locis ceterisque similibus in utramque partem tractantur, quod Graeci thesin
dicunt, Cicero propositum, alii quaestiones universales civiles, alii quaestiones
philosopho convenientis, Athenaeus partem causae appellat.
6. Hoc genus Cicero scientia
et actione distinguit, ut sit scientiae "an providentia mundus
regatur", actionis "an accedendum ad rem publicam administrandam".
Prius trium generum, "an sit", "quid sit", "quale
sit": omnia enim haec ignorari possunt; sequens duorum, "quo modo
adipiscamur", "quo modo utamur".
7. Finitae autem sunt ex
complexu rerum personarum temporum ceterorumque: hae hypotheseis a Graecis
dicuntur, causae a nostris. In
his omnis quaestio videtur circa res personasque consistere.
8. Amplior est
semper infinita, inde enim finita descendit. Quod ut exemplo pateat, infinita
est: "an uxor ducenda", finita: "an Catoni ducenda" ideoque
esse suasoria potest. Sed etiam remotae a personis propriis ad aliquid referri
solent. Est enim simplex: "an res publica administranda"; refertur ad
aliquid: "an in tyrannide administranda".
9. Sed hic
quoque subest velut latens persona tyrannus enim geminat quaestionem),
subestque et temporis et qualitatis tacita vis: nondum tamen hoc proprie
dixeris causam. Hae autem quas infinitas voco et generales appellantur: quod si
est verum, finitae speciales erunt. In omni autem speciali utique inest
generalis, ut quae sit prior.
10. Ac nescio
an in causis quoque quidquid in quaestionem venit qualitatis generale sit. Milo
Clodium occidit, iure occidit insidiatorem: nonne hoc quaeritur, an sit ius
insidiatorem occidendi? Quid in coniecturis? non illa generalia: "an causa
sceleris odium, cupiditas", "an tormentis credendum",
"testibus an argumentis maior fides habenda"? Nam finitione quidem
comprendi nihil non in universum certum erit.
11. Quidam
putant etiam eas theseis posse aliquando nominari quae personis causisque
contineantur, aliter tantummodo positas, ut causa sit cum Orestes accusatur,
thesis an Orestes recte sit absolutus: cuius generis est: "an Cato recte
Marciam Hortensio tradiderit". Hi thesin a causa sic distingunt ut illa
sit spectativae partis, haec activae: illic enim veritatis tantum gratia disputari,
hic negotium agi.
12. Quamquam
inutiles quidam orationi putant universales quaestiones, quia nihil prosit quod
constet ducendam esse uxorem vel administrandam rem publicam si quis vel aetate
vel valetudine impediatur. Sed non omnibus eius modi quaestionibus sic occurri
potest, ut illis: "sitne virtus finis", "regaturne providentia
mundus".
13. Quin etiam
in iis quae ad personam referuntur, ut non est satis generalem tractasse quaestionem,
ita perveniri ad speciem nisi illa prius excussa non potest. Nam quo modo an
sibi uxor ducenda sit deliberabit Cato nisi constiterit uxores esse ducendas?
Et quo modo an ducere debeat Marciam quaeretur nisi Catoni ducenda uxor est?
14. sunt tamen
inscripti nomine Hermagorae libri qui confirment illam opinionem, sive falsus
est titulus sive alius hic Hermagoras fuit. Nam eiusdem esse quo modo possunt,
qui de hac arte mirabiliter multa composuit, cum, sicut ex Ciceronis quoque
rhetorico primo manifestum est, materiam rhetorices in thesis et causas
diviserit? Quod reprehendit Cicero ac thesin nihil ad oratorem
pertinere contendit totumque hoc genus quaestionis ad philosophos refert.
15.
Sed me liberavit respondendi verecundia et quod ipse hos libros improbat, et
quod in Oratore atque iis quos de Oratore scripsit et Topicis praecipit ut a
propriis personis atque temporibus avocemus controversiam quia latius dicere
liceat de genere quam de specie, et quod in universo probatum sit in parte
probatum esse necesse sit.
16.
Status autem in hoc omne genus materiae idem qui in causas cadunt. Adhuc
adicitur alias esse quaestiones in rebus ipsis, alias quae ad aliquid
referantur, illud: "an uxor ducenda", hoc: "an seni
ducenda"; illud: "an fortis", hoc: "an fortior", et
similia.
17.
Causam finit Apollodorus,ut interpretatione,Valgi discipuli eius utar, ita:
"causa est negotium omnibus suis partibus spectans ad quaestionem",
aut: "causa est negotium cuius finis est controversia." Ipsum deinde
negotium sic finit: "negotium est congregatio personarum locorum temporum
causarum modorum casuum factorum instrumentorum sermonum scriptorum et non
scriptorum".
18.
Causam nunc intellegamus hypothesin negotium peristasin. Sed et ipsam causam
quidam similiter finierunt ut Apollodorus negotium. Isocrates autem causam esse
ait quaestionem finitam civilem aut rem controversam in personarum finitarum
complexu, Cicero his verbis: "causa certis personis locis temporibus
actionibus negotiis cernitur, aut in omnibus aut in plerisque eorum".
|