|
1.
Nunc de iudiciali genere, quod est praecipue multiplex sed officiis constat
duobus, intentionis ac depulsionis. cuius partes, ut plurimis auctoribus
placuit, quinque sunt: prohoemium narratio probatio refutatio peroratio. His
adiecerunt quidam partitionem propositionem excessum; quorum priores duae
probationi succidunt.
2.
Nam proponere quidem quae sis probaturus necesse est, sed et concludere: cur
igitur, si illa pars causae est, non et haec sit? Partitio vero dispositionis
est species, ipsa dispositio pars rhetorices et per omnis materias totumque
earum corpus aequaliter fusa, sicut inventio elocutio:
3.
ideoque eam non orationis totius partem unam esse credendum est, sed
quaestionum etiam singularum. Quae
est enim quaestio in qua non promittere possit orator quid primo, quid secundo,
quid tertio sit loco dicturus? Quod est proprium partitionis. Quam ergo ridiculum est
quaestionem quidem speciem esse probationis, partitionem autem, quae sit
species quaestionis, partem totius orationis vocari!
4. Egressio vero vel, quod usitatius
esse coepit, excessus, sive est extra causam, non potest esse pars causae, sive
est in causa, adiutorium vel ornamentum partium est earum ex quibus egreditur.
Nam si quidquid in causa est pars causae vocabitur, cur non argumentum,
similitudo, locus communis, adfectus, exempla partes vocentur?
5. Tamen nec iis adsentior qui
detrahunt refutationem tamquam probationi subiectam, ut Aristoteles. Haec enim
est quae constituat, illa quae destruat. Hoc quoque idem aliquatenus novat,
quod prohoemio non narrationem subiungit sed propositionem; verum id facit quia
propositio ei genus, narratio species videtur, et hac non semper, illa semper
et ubique credit opus esse.
6. Verum ex his quas constitui
partibus non ut quidque primum dicendum ita primum cogitandum est, sed ante
omnia intueri oportet quod sit genus causae, quid in ea quaeratur, quae
prosint, quae noceant, deinde quid confirmandum sit ac refellendum, tum quo
modo narrandum:
7. expositio enim probationum
est praeparatio nec esse utilis potest nisi prius constituerit quid debeat de
probatione promittere. Postremo intuendum quem ad modum iudex sit conciliandus;
neque enim nisi totis causae partibus diligenter inspectis scire possumus
qualem nobis facere animum cognoscentis expediat, severum an mitem, concitatum
an remissum, adversum gratiae an obnoxium.
8. Neque ideo tamen eos
probaverim qui scribendum quoque prohoemium novissime putant. Nam ut conferri
materiam omnem et quid quoque (loco) sit opus constare debet antequam dicere
aut scribere ordiamur, ita incipiendum ab iis quae prima sunt.
9. Nam nec pingere quisquam
aut fingere coepit a pedibus, nec denique ars ulla consummatur ibi unde
ordiendum est. Quid fiet
alioqui si spatium componendi orationem stilo non fuerit? Nonne nos haec
inversa consuetudo deceperit? Inspicienda igitur materia.est quo praecepimus
ordine, scribenda quo dicimus.
|