|
1.
His inventis intuendum deinceps Hermagorae videtur quid sit quaestio ratio
iudicatio continens (vel, ut alii vocant, firmamentum). Quaestio latius
intellegitur omnis de qua in utramque partem vel in plures dici credibiliter
potest.
2.
In iudiciali autem materia dupliciter accipienda est: altero modo quo dicimus
multas quaestiones habere controversiam, quo etiam minores omnis complectimur,
altero quo significamus summam illam in qua causa vertitur. De hac nunc loquor,
ex qua nascitur status, an factum sit, quid factum sit, an recte factum sit.
3.
Has Hermagoras et Apollodorus et alii plurimi scriptores proprie quaestiones
vocant, Theodorus, ut dixi, capita generalia, sicut illas minores aut ex illis
pendentes specialia: nam et quaestionem ex quaestione nasci et speciem in
species dividi convenit.
4.
Hanc igitur quaestionem veluti principalem vocant zetema. Ratio autem est qua
id quod factum esse constat defenditur. Et cur non utamur eodem quo sunt usi
omnes fere exemplo? Orestes matrem occidit: hoc constat. Dicit se iuste
fecisse: status erit qualitatis, quaestio an iuste fecerit, ratio quod
Clytaemestra maritum suum, patrem Orestis, occidit: hoc aition dicitur,
krinomenon autem iudicatio an oportuerit vel nocentem matrem a filio occidi.
5. Quidam diviserunt aition et
aitian, ut esset altera propter quam iudicium constitutum est, ut occisa
Clytaemestra, altera qua factum defenditur, ut occisus Agamemnon. Sed tanta est
circa verba dissensio ut alii aitian causam iudicii, aition autem facti vocent,
alii eadem in contrarium vertant. Latinorum quidam haec initium et rationem
vocaverunt, quidam utrumque eodem nomine appellant.
6. Causa quoque ex causa, id
est aition ex aitiou, nasci videtur, quale est: occidit Agamemnonem
Clytaemestra quia ille filiam communem immolaverat et captivam paelicem
adducebat. Idem putant et sub una quaestione esse plures rationes, ut si
Orestes et alteram adferat causam matris necatae, quod responsis sit inpulsus:
quot autem causas faciendi, totidem iudicationes; nam et haec erit iudicatio,
an responsis parere debuerit.
7. Sed et una causa plures
habere quaestiones et iudicationes, ut ego arbitror, potest: ut in eo qui, cum
adulteram deprensam occidisset, adulterum, qui tum effugerat, postea in foro
occidit; causa enim est una: adulter fuit. Quaestiones et iudicationes an illo
tempore, an illo loco licuerit occidere.
8. Sed sicut, cum sint plures
quaestiones omnesque suos status habeant, causae tamen status unus est ad quem
referuntur omnia, ita iudicatio maxime propria de qua pronuntiatur.
9. Synechon autem, quod, ut
dixi, continens alii, firmamentum alii putant, Cicero firmissimam
argumentationem defensoris et adpositissimam ad iudicationem, quibusdam id
videtur esse post quod nihil quaeritur, quibusdam id quod ad iudicationem firmissimum
adfertur.
10. Causa facti non in omnis
controversias cadit; nam quae fuerit causa faciendi ubi factum negatur? At ubi causa tractetur, negant eodem loco
esse iudicationem quo quaestionem, idque et in rhetoricis Cicero et in
Partitionibus dicit.
11.
Nam in coniectura est quaestio ex illo: factum, non factum, an factum sit. Ibi ergo iudicatio ubi quaestio, quia in
eadem re prima quaestio et extrema disceptatio. At in qualitate: matrem Orestes
occidit recte, non recte, an recte occiderit quaestio, nec statim iudicatio.
Quando ergo? "Illa patrem meum occiderat." "Sed non ideo tu
matrem debuisti occidere." An debuerit: hic iudicatio.
12.
Firmamentum autem verbis ipsius ponam: "si velit Orestes dicere eius modi
animum matris suae fuisse in patrem suum, in se ipsum ac sorores, in regnum, in
famam generis et familiae, ut ab ea poenas liberi potissimum sui petere debuerint."
13.
Utuntur alii et talibus exemplis: "qui bona paterna consumpserit, ne
contionetur: in opera publica consumpsit": quaestio an quisquis
consumpserit prohibendus sit, iudicatio an qui sic.
14.
Vel in causa militis Arrunti, qui Lusium tribunum vim sibi inferentem
interfecit, quaestio an iure fecerit, ratio quod is vim adferebat, iudicatio an
indemnatum, an tribunum a milite occidi oportuerit.
15.
Alterius etiam status quaestionem, alterius iudicationem putant. Quaestio
qualitatis, an recte Clodium Milo occiderit, iudicatio coniecturalis, an
Clodius insidias fecerit.
16.
Ponunt et illud, saepe causam in aliquam rem dimitti quae non sit propria
quaestionis, et de ea iudicari. A quibus multum dissentio. Nam et illa quaestio "an
omnes qui paterna bona consumpserint contione sint prohibendi" habeat
oportet suam iudicationem. Ergo non alia quaestio, aba iudicatio erit, sed
plures quaestiones et plures iudicationes.
17. Quid? non in causa Milonis
ipsa coniectura refertur ad qualitatem? Nam si est insidiatus Clodius, sequitur
ut recte sit occisus. cum vero in aliquam rem missa causa est, recessum est a
quaestione quae erat, et hic constituta quaestio ubi iudicatio est.
18.
Paulum in his secum etiam Cicero dissentit. Nam in rhetoricis, quem ad modum
supra dixi, Hermagoran est secutus: in Topicis ex statu effectam contentionem
krinomenon existimat, idque Trebatio, qui iuris erat consultus, adludens
"qua de re agitur" appellat: quibus id contineatur
"continentia", "quasi firmamenta defensionis, quibus sublatis
defensio nulla sit".
19.
At in Partitionibus Oratoriis firmamentum quod opponitur defensioni, quia
continens, quod primum sit, ab accusatore dicatur, ratio a reo, ex rationis et
firmamenti quaestione disceptatio sit iudicationum. Verius igitur et
brevius qui statum et continens et iudicationem esse voluerunt: continens autem
id esse quo sublato lis esse non possit.
20. Hoc mihi videntur utramque
causam complexi, et quod Orestes matrem et quod Clytaemestra Agamemnonem
occiderit. Idem iudicationem et statum consentire semper existimarunt: neque
enim aliud eorum rationi conveniens fuisset.
21. Verum haec adfectata
subtilitas circa nomina rerum ambitiose laboret, a nobis in hoc adsumpta solum,
ne param diligenter inquisisse de opere quod adgressi sumus videremur.
Simplicius autem instituenti non est necesse per tam minutas rerum particulas
rationem docendi concidere.
22. Quo vitio multi quidem
laborarunt, praecipue tamen Hermagoras, vir alioqui subtilis et in plurimis
admirandus, tantum diligentiae nimium sollicitae, ut ipsa eius reprehensio
laude aliqua non indigna sit.
23. Haec autem brevior et vel
ideo lucidior multo via neque discentem per ambages fatigabit, nec corpus
orationis in parva momenta diducendo consumet. Nam qui viderit quid sit quod in
controversiam veniat, quid in eo et per quae velit efficere pars diversa, quid
nostra, quod in primis est intuendum, nihil eorum ignorare de quibus supra
diximus poterit.
24. Neque est fere quisquam,
modo non stultus atque ab omni prorsus usu dicendi remotus, quin sciat et quid
litem faciat (quod ab illis causa vel continens dicitur), et quae sit inter
litigantes quaestio, et de quo iudicari oporteat: quae omnia,idem sunt. Nam et
de eo quaestio est quod in controversiam venit, et de eo iudicatur de quo
quaestio est.
25. Sed non perpetuo intendimus
in haec animum et cupiditate laudis utcumque adquirendae vel dicendi voluptate
evagamur, quando uberior semper extra causam materia est, quia in controversia
pauca sunt, extra omnia, et hic dicitur de iis quae accepimus, illic de quibus
volumus.
26. Nec tam hoc praecipiendum
est, ut quaestionem continens iudicationem inveniamus (nam id quidem facile
est), quam ut intueamur semper, aut certe, si digressi fuerimus, saltem
respiciamus, ne plausum adfectantibus arma excidant.
27.
Theodori schola, ut dixi, omnia refert ad capita. His plura intelleguntur, uno
modo summa quaestio item ut status, altero ceterae quae ad summam referuntur,
tertio propositio cum adfirmatione, ut dicimus "caput rei est" et
apud Menandrum Kephalaion estin. In universum autem quidquid probandum est erit caput, sed
id maius aut minus.
28. Et quoniam quae de his erant
a scriptoribus artium tradita verbosius etiam quam necesse erat exposuimus,
praeterea quae partes essent iudicialium causarum supra dictum est, proximus
liber a prima, id est exordio, incipiet.
|