Caput I

1. Peroratio sequebatur, quam cumulum quidam, conclusionem alii vocant. Eius duplex ratio est, posita aut in rebus aut in adfectibus. Rerum repetitio et congregatio, quae Graece dicitur anakephalaiosis, a quibusdam Latinorum enumeratio, et memoriam iudicis reficit et totam simul causam ponit ante oculos, et, etiam si per singula minus moverat, turba valet.

2. In hac quae repetemus quam brevissime dicenda sunt, et, quod Graeco verbo patet, decurrendum per capita. Nam si morabimur, non iam enumeratio, sed quasi altera fiet oratio. Quae autem enumeranda videntur, cum pondere aliquo dicenda sunt et aptis excitanda sententiis et figuris utique varianda: alioqui nihil est odiosius recta illa repetitione velut memoriae iudicum diffidentis.

3. sunt autem innumerabiles, optimeque in Verrem Cicero: "si pater ipse iudicaret, quid diceret cum haec probarentur?" et deinde subiecit enumerationem; aut cum idem et in eundem per invocationem deorum spoliata a praetore templa dinumerat. Licet et dubitare num quid nos fugerit, et quid responsurus sit adversarius his et his, aut quam spem accusator habeat omnibus ita.defensis.

4. Illa vero iucundissima, si contingat aliquo ex adversario ducere argumentum, ut si dicas: "reliquit hanc partem causae", aut "invidia premere maluit", aut "ad preces confugit merito, cum sciret haec et haec".

5. Sed non sunt singulae species persequendae, ne sola videantur quae forte to nunc dixero, cum occasiones et ex causis et ex dictis adversariorum et ex quibusdam fortuitis quoque oriantur. Nec referenda modo nostra, sed postulandum etiam ab adversariis ut ad quaedam respondeant:

6. id autem si et actionis supererit locus et ea proposuerimus quae refelli non possint; nam provocare quae inde sint fortia non arguentis est sed monentis.

7. Id unum epilogi genus visum est plerisque Atticorum, et philosophis fere omnibus qui de arte oratoria scriptum aliquid reliquerunt. Id sensisse Atticos credo quia Athenis adfectus movere etiam per praeconem prohibebatur orator. Philosophos minus miror, apud quos vitii loco est adfici, nec boni moris videtur sic a vero iudicem averti, nec convenire bono viro vitiis uti. Necessarios tamen adfectus fatebuntur si aliter optineri vera et iusta et in commune profutura non possint.

8. Ceterum illud constitit inter omnes, etiam in aliis partibus actionis, si multiplex causa sit et pluribus argumentis defensa, utiliter anakephalaiosin fieri solere, sicut nemo dubitaverit multas esse causas in quibus nullo loco sit necessaria, si breves et simplices fuerint. Haec pars perorationis accusatori patronoque ex aequo communis est.

9. Adfectibus quoque isdem fere utuntur, sed aliis hic, aliis ille saepius ac magis; nam huic concitare iudices, illi flectere convenit. Verum et accusator habet interim lacrimas ex miseratione eius [rei] quem ulciscitur, et reus de indignitate calumniae conspirationis vehementius interim queritur. Dividere igitur haec officia commodissimum, quae plerumque sunt, ut dixi, prohoemio similia, sed liberiora plenioraque.

10. Inclinatio enim iudicum ad nos petitur initio parcius, cum admitti satis est et oratio tota superest: in epilogo vero est qualem animum iudex in consilium ferat, et iam nihil amplius dicturi sumus, nec restat quo reservemus.

11. Est igitur utrisque commune conciliare sibi, avertere ab adversario iudicem, concitare adfectus et componere. Et brevissimum quidem hoc praeceptum dari utrique parti potest, ut totas causae suae vires orator ponat ante oculos, et cum viderit quid invidiosum favorabile invisum miserabile aut sit in rebus aut videri possit, ea dicat quibus, si iudex esset, ipse maxime moveretur. Sed certius est ire per singula.

12. Et quae concilient quidem accusatorem in praeceptis exordii iam diximus. Quaedam tamen, quae illic ostendere sat est, in peroratione implenda sunt magis, si contra inpotentem invisum perniciosum suscepta causa est, si iudicibus ipsis aut gloriae damnatio rei aut deformitati futura absolutio.

13. Nam egregie in Vatinium Calvus "factum" inquit "ambitum scitis omnes, et hoc vos scire omnes sciunt". Cicero quidem in Verrem etiam emendari posse infamiam iudiciorum damnato reo dicit, quod est unum ex supra dictis. Metus etiam, si est adhibendus, ut facit idem, hunc habet locum fortiorem quam in prohoemio. Qua de re quid sentirem, alio iam libro exposui.

14. Concitare quoque invidiam odium iram liberius in peroratione contingit: quorum invidiam gratia, odium turpitudo, iram offensio iudici facit, si contumax adrogans securus sit: quae non ex facto modo dictove aliquo sed vultu habitu aspectu moveri solet, egregieque nobis adulescentibus dixisse accusator Cossutiani Capitonis videbatur, Graece quidem, sed in hunc sensum: "erubescis Caesarem timere".

15. summa tamen concitandi adfectus accusatori in hoc est, ut id quod obiecit aut quam atrocissimum aut etiam, si fieri potest, quam maxime miserabile esse videatur. Atrocitas crescit ex his: quid factum sit, a quo, in quem, quo animo, quo tempore, quo loco, quo modo; quae omnia infinitos tractatus habent.

16. pulsatum querimur: de re primum ipsa dicendum, tum si senex, si puer, si magistratus, si probus, si bene de re publica meritus, etiam si percussus sit a vili aliquo contemptoque vel ex contrario a potente nimium vel ab eo quo minime oportuit, et si die forte sollemni aut iis temporibus cum iudicia eius rei maxime exercerentur, aut in sollicito civitatis statu, item in theatro, in templo, in contione;

17. crescit invidia et si non errore nec ira, vel etiam, si forte ira, sed iniqua, quod patri adfuisset, quod respondisset, quod honores contra peteret, et si plus etiam videri potest voluisse quam fecit; plurimum tamen adfert atrocitatis modus, si graviter, si contumeliose, ut Demosthenes ex parte percussi corporis, ex vultu ferientis, ex habitu invidiam Midiae quaerit.

18. Occisum queror: ferro an igne an veneno, uno vulnere an pluribus, subito an exspectatione tortus, ad hanc partem maxime pertinet. Utitur frequenter accusator et miseratione, cum aut eius casum quem ulciscitur aut liberorum ac parentium solitudinem conqueritur.

19. Etiam futuri temporis imagine iudices movet, quae maneant eos qui de vi et iniuria questi sunt nisi vindicentur: fugiendum de civitate, cedendum bonis, aut omnia quaecumque inimicus fecerit perferenda.

20. Sed saepius id est accusatoris, avertere iudicem a miseratione qua reus sit usurus, atque ad fortiter [ad] iudicandum concitare. cuius loci est etiam occupare quae dicturum facturumve adversarium putes. Nam et cautiores ad custodiam suae religionis iudices facit, et gratiam responsuris aufert cum ea (quae) praedicta sunt ab accusatore iam, si pro reo repetentur, non sint nova, ut +Servius sulpicius contra Aufidiam+ ne signatorum, ne ipsius discrimen obiciatur sibi praemonet. Nec non ab Aeschine quali sit usurus Demosthenes actione praedictum est. Docendi quoque interim iudices quid rogantibus respondere debeant, quod est unum repetitionis genus.

21. Periclitantem vero commendat dignitas et studia fortia et susceptae bello cicatrices et nobilitas et merita maiorum. Hoc quod proxime dixi Cicero atque Asinius certatim sunt usi, pro Scauro patre hic, ille pro filio.

22. Commendat et causa periculi, si suscepisse inimicitias ob aliquod factum honestum videtur, praecipue bonitas humanitas misericordia; iustius enim petere ea quisque videtur a iudice quae aliis ipse praestiterit. Referenda pars haec quoque ad utilitatem rei publicae, ad iudicum gloriam, ad exemplum, ad memoriam posteritatis.

23. Plurimum tamen valet miseratio, quae iudicem non flecti tantum cogit, sed motum quoque animi sui lacrimis confiteri. Haec petetur aut ex iis quae passus est reus, aut iis quae [quam] cum maxime patitur, aut iis quae damnatum manent: quae et ipsa duplicantur cum dicimus ex qua illi fortuna et in quam reccidendum sit.

24. Adfert in his momentum et aetas et sexus et pignora, liberi, dico, et parentes et propinqui. Quae omnia tractari varie solent. Nonnumquam etiam ipse patronus has partes subit (ut Cicero pro Milone: "O me miserum! O te infelicem! Revocare me tu in patriam, Milo, potuisti per hos, ego te in patria per eosdem retinere non potero?") maximeque si, ut tum accidit, non conveniunt ei qui accusatur preces;

25. nam quis ferret Milonem pro capite suo supplicantem qui a se virum nobilem interfectum quia id fieri oportuisset fateretur? Ergo et illi captavit ex ipsa praestantia animi favorem et in locum lacrimarum eius ipse successit. His praecipue locis utiles sunt prosopopoeiae, id est fictae alienarum personarum orationes. +Quale litigatore dicit patronum nudae tantum res movent: at cum ipsos loqui fingimus, ex personis quoque trahitur adfectus.

26. Non enim audire iudex videtur aliena mala deflentis, sed sensum ac vocem auribus accipere miserorum, quorum etiam mutus aspectus lacrimas movet: quantoque essent miserabiliora si ea dicerent ipsi, tanto sunt quadam portione ad adficiendum potentiora cum velut ipsorum ore dicuntur, ut scaenicis actoribus eadem vox eademque pronuntiatio plus ad movendos adfectus sub persona valet.

27. Itaque idem Cicero, quamquam preces non dat Miloni eumque potius animi praestantia commendat, accommodavit tamen ei verba, convenientis etiam forti viro conquestiones: "Frustra" inquit "mei suscepti labores! O spes fallaces! O cogitationes inanes meas!" Numquam tamen debet longa esse miseratio. Nec sine causa dictum est nihil facilius quam lacrimas inarescere.

28. Nam cum etiam veros dolores mitiget tempus, citius evanescat necesse est illa quam dicendo effinximus imago: in qua si moramur, fatigatur lacrimis auditor et requiescit et ab illo quem ceperat impetu ad rationem redit.

29. Non patiamur igitur frigescere hoc opus, et adfectum cum ad summum perduxerimus relinquamus, nec speremus fore ut aliena mala quisquam diu ploret, ideoque cum in aliis, tum in hac maxime parte crescere debet oratio, quia quidquid non adicit prioribus etiam detrahere videtur, et facile deficit adfectus qui descendit.

30. Non solum autem dicendo, sed etiam faciendo quaedam lacrimas movemus, unde et producere ipsos qui periclitentur squalidos atque deformes et liberos eorum ac parentis institutum, et ab accusatoribus cruentum gladium ostendi et lecta e vulneribus ossa et vestes sanguine perfusas videmus, et vulnera resolvi, verberata corpora nudari.

31. Quarum rerum ingens plerumque vis est velut in rem praesentem animos hominum ducentium, ut populum Romanum egit in furorem praetexta C. Caesaris praelata in funere cruenta. Sciebatur interfectum eum, corpus denique ipsum impositum lecto erat, [at] vestis tamen illa sanguine madens ita repraesentavit imaginem sceleris ut non occisus esse Caesar sed tum maxime occidi videretur.

32. Sed non ideo probaverim, quod factum et lego et ipse aliquando vidi, depictam in tabula sipariove imaginem rei cuius atrocitate iudex erat commovendus: quae enim est actoris infantia qui mutam illam effigiem magis quam orationem pro se putet locuturam?

33. At sordes et squalorem et propinquorum quoque similem habitum scio profuisse, et magnum ad salutem momentum preces attulisse; quare et obsecratio illa iudicum per carissima pignora, utique si et reo sint liberi coniux parentes, utilis erit, et deorum etiam invocatio velut ex bona conscientia profecta videri solet;

34. stratum denique iacere et genua complecti, nisi si tamen persona nos et ante acta vita et rei condicio prohibebit; quaedam enim tam fortiter tuenda quam facta sunt. Verum sic habenda est auctoritatis ratio ne sit invisa securitas.

35. fuit quondam inter haec omnia potentissimum quo L. Murenam Cicero accusantibus clarissimis viris eripuisse praecipue videtur, persuasitque nihil esse ad praesentem rerum statum utilius quam duos kal. Ian. ingredi consulatum. Quod genus nostris temporibus totum paene sublatum est, cum omnia curae tutelaeque unius innixa periclitari nullo iudicii exitu possint.

36. De accusatoribus et reis sum locutus quia in periculis maxime versatur adfectus. Sed privatae quoque causae utrumque habent perorationis genus, et illud quod est ex enumeratione probationum et hoc quod ex lacrimis, si aut statu periclitari aut opinione litigator videtur. Nam in parvis quidem litibus has tragoedias movere tale est quasi si personam Herculis et coturnos aptare infantibus velis.

37. Ne illud quidem indignum est admonitione, ingens in epilogis meo iudicio verti discrimen quo modo se dicenti qui excitatur accommodet. Nam et imperitia et rusticitas et rigor et deformitas adferunt interim frigus, diligenterque sunt haec actori providenda.

38. Equidem repugnantis patrono et nihil vultu commotos et intempestive residentis et facto aliquo vel ipso vultu risum etiam moventis saepe vidi, praecipue vero cum aliqua velut scaenice fiunt [aliam cadunt].

39. Transtulit aliquando patronus puellam, quae soror esse adversarii dicebatur (nam de hoc lis erat), in adversa subsellia, tamquam in gremio fratris relicturus; at is a nobis praemonitus discesserat. tum ille, alioqui vir facundus, inopinatae rei casu obmutuit et infantem suam frigidissime reportavit.

40. Alius imaginem mariti pro rea proferre magni putavit, at ea risum saepius fecit. Nam et ii quorum officii erat ut traderent eam, ignari qui esset epilogus, quotiens respexisset patronus offerebant palam, et prolata novissime deformitate ipsa (nam senis cadaveri cera erat infusa) praeteritam quoque orationis gratiam perdidit.

41. Nec ignotum quid Glyconi, cui Spiridion fuit cognomen, acciderit. huic puer, quem is productum quid fleret interrogabat, a paedagogo se vellicari respondit. Sed nihil illa circa Caepasios Ciceronis fabula efficacius ad pericula epilogorum.

42. Omnia tamen haec tolerabilia iis quibus actionem mutare facile est: at qui a stilo non recedunt aut conticescunt ad hos casus aut frequentissime falsa dicunt. Inde est enim "tendit ad genua vestra supplices manus" et "haeret in complexu liberorum miser" et "revocat ecce me" etiam si nihil horum is de quo dicitur faciat.

43. Ex scholis haec vitia, in quibus omnia libere fingimus et inpune, quia pro facto est quidquid voluimus; non admittit hoc idem veritas, egregieque Cassius dicenti adulescentulo: "quid me torvo vultu intueris, Severe?" "non mehercule" inquit "faciebam, sed sic scripsisti: ecce!" et quam potuit truculentissime eum aspexit.

44. Illud praecipue monendum, ne qui nisi summis ingenii viribus ad movendas lacrimas adgredi audeat; nam ut est longe vehementissimus hic cum invaluit adfectus, ita si nil efficit tepet; quem melius infirmus actor tacitis iudicum cogitationibus reliquisset.

45. Nam et vultus et vox et ipsa illa excitati rei facies ludibrio etiam plerumque sunt hominibus quos non permoverunt. Quare metiatur ac diligenter aestimet vires suas actor, et quantum onus subiturus sit intellegat: nihil habet ista res medium, sed aut lacrimas meretur aut risum.

46. Non autem commovere tantum miserationem sed etiam discutere epilogi est proprium, cum oratione continua, quae motos lacrimis iudices ad iustitiam reducat, tum etiam quibusdam urbane dictis, quale est "date puero panem, ne ploret",

47. et corpulento litigatori, cuius adversarius, item puer, circa iudices erat ab advocato latus: "Quid faciam? Ego te baiulare non possum". Sed haec tamen non debent esse nimica. Itaque nec illum probaverim, quamquam inter clarissimos sui temporis oratores fuit, qui pueris in epilogum productis talos iecit in medium, quos illi diripere coeperunt; namque haec ipsa discriminis sui ignorantia potuit esse miserabilis:

48. neque illum qui, cum esset cruentus gladius ab accusatore prolatus, quo is hominem probabat occisum, subito ex subsellis ut territus fugit, et capite ex parte velato, cum ad tagendumt ex tarba prospexisset, interrogavit an iam ille cum gladio recessisset. Fecit enim risum, sed ridiculus fuit.

49. Discutiendae tamen oratione eius modi scaenae, egregieque Cicero, qui contra imaginem Saturnini pro Rabirio graviter, et contra iuvenem cuius subinde vulnus in iudicio resolvebatur pro Vareno multa dixit urbane.

50. sunt et illi leniores epilogi, quibus adversario satisfacimus, si forte sit eius persona talis ut illi debeatur reverentia, aut cum amice aliquid commonemus et ad concordiam hortamur. Quod est genus egregie tractatum a Passieno, cum in Domitiae uxoris suae pecuniaria lite adversus fratrem eius Aenobarbum ageret; nam cum de necessitudine multa dixisset, de fortuna quoque, qua uterque abundabat, adiecit: "nihil vobis minus deest quam de quo contenditis".

51. Omnis autem hos adfectus, etiam si quibusdam videntur in prohoemio atque in epilogo sedem habere, in quibus sane sint frequentissimi, tamen aliae quoque partes recipiunt, sed breviores, ut cum ex iis plurima sint reservanda. At hic, si usquam, totos eloquentiae aperire fontes licet.

52. Nam et, si bene diximus reliqua, possidebimus iam iudicum animos, et e confragosis atque asperis evecti tota pandere possumus vela, et, cum sit maxima pars epilogi amplificatio, verbis atque sententiis uti licet magnificis et ornatis. tunc est commovendum theatrum cum ventum est ad ipsum illud quo veteres tragoediae comoediaeque cluduntur "plodite".

53. In aliis autem partibus tractandus erit adfectus ut quisque nascetur; nam neque exponi sine hoc res atroces et miserabiles debent, cum de qualitate alicuius rei quaestio est, et probationibus unius cuiusque rei recte subiungitur.

54. Ubi vero coniunctam ex pluribus causam agimus, etiam necesse erit uti pluribus quasi epilogis, ut in Verrem Cicero fecit; nam et Philodamo et navarchis et cruci civis Romani et aliis plurimis suas lacrimas dedit.

55. sunt qui hos merikous epilogous vocent, quo partitam perorationem significant. Mihi non tam partes eius quam species videntur, si quidem et epilogi et perorationis nomina ipsa aperte satis ostendunt hanc esse consummationem orationis.