|
1. His pro
nostra facultate tractatis non dubitassem transire protinus ad dispositionem,
quae ordine ipso sequitur, nisi vererer ne, quoniam fuerunt qui iudicium
inventioni subiungerent, praeterisse hunc locum quibusdam viderer: qui mea
quidem opinione adeo partibus operis huius omnibus conexus ac mixtus est ut ne
a sententiis quidem aut verbis saltem singulis possit separari, nec magis arte
traditur quam gustus aut odor.
2. Ideoque nos
quid in quaque re sequendum cavendumque sit docemus ac deinceps docebimus, ut
ad ea iudicium derigatur. Praecipiam igitur ne quod effici non potest
adgrediamur, ut contraria vitemus et communia, ne quid in eloquendo corruptum
obscurum sit? Referatur oportet ad sensus, qui non docentur.
3. Nec multum
a iudicio credo distare consilium, nisi quod illud ostendentibus se rebus
adhibetur, hoc latentibus et aut omnino nondum repertis aut dubiis: et iudicium
frequentissime certum est, consilium vero ratio est quaedam alte petita et
plerumque plura perpendens et comparans habensque in se et inventionem et
iudicationem.
4. Sed ne de
hoc quidem praecepta in universum exspectanda sunt: nam ex re sumitur; cuius
locus ante actionem est frequenter (nam Cicero summo consilio videtur in Verrem
vel contrahere tempora dicendi maluisse quam in eum annum quo erat Q.
Hortensius consul futurus incidere),
5. et in ipsis
actionibus primum ac potentissimum optinet locum: nam quid dicendum, quid
tacendum, quid differendum sit exigere consilii est: negare sit satius an
defendere, ubi prohoemio utendum et quali, narrandumne et quo modo, iure prius
pugnandum an aequo, qui sit ordo utilissimus, tum omnes colores, aspere an
leniter an etiam summisse loqui expediat.
6. Sed haec
quoque ut quisque passus est locus monuimus, idemque in reliqua parte faciemus,
pauca tamen exempli gratia ponam, quibus manifestius appareat quid sit quod
demonstrari posse praeceptis non arbitror.
7. Laudatur
consilium Demosthenis, quod, cum suaderet bellum Atheniensibus parum id
prospere expertis, nihil adhuc factum esse ratione monstravit: poterat enim
emendari neglegentia, at si nihil esset erratum, melioris in posterum spei non
erat ratio.
8. Idem cum
offensam vereretur si obiurgaret populi segnitiam in adserenda libertate rei
publicae, maiorum laude uti maluit, qui rem publicam fortissime
administrassent; nam et faciles habuit aures et natura sequebatur ut meliora
probantis peiorum paeniteret.
9. Ciceronis
quidem vel una pro Cluentio quamlibet multis exemplis sufficiet oratio. Nam
quod in eo consilium maxime mirer? primamne expositionem, qua matri, cuius
filium premebat auctoritas, abstulit fidem? an quod iudicii corrupti crimen
transferre in adversarium maluit quam negare propter inveteratam, ut ipse
dicit, infamiam? an quod in re invidiosa legis auxilio novissime est usus? -
quo genere defensionis etiam offendisset nondum praemonitas iudicum mentes; an
quod se ipsum invito Cluentio facere testatus est? Quid pro Milone?
10. quod non
ante narravit quam praeiudiciis omnibus reum liberaret? quod insidiarum
invidiam in Clodium vertit, quamquam re vera fuerat pugna fortuita? quod factum
et laudavit et tamen a voluntate Milonis removit? quod illi preces non dedit et
in earum locum ipse successit? Infinitum est enumerare ut Cottae detraxerit
auctoritatem, ut pro Ligario se opposuerit, Cornelium ipsa confessionis fiducia
eripuerit.
11. Illud
dicere satis habeo, nihil esse non modo in orando sed in omni vita prius
consilio, frustraque sine eo tradi ceteras artis, plusque vel sine doctrina
prudentiam quam sine prudentia facere doctrinam. Aptare etiam
orationem locis temporibus personis est eiusdem virtutis. Sed hic quia latius
fusus est locus mixtusque cum elocutione, tractabitur cum praecipere de apte
dicendo coeperimus.
|