Caput I

1. Sit igitur, ut supra significavi, divisio rerum plurium in singulas, partitio singularum in partis discretio, ordo recta quaedam conlocatio prioribus sequentia adnectens, dispositio utilis rerum ac partium in locos distributio.

2. Sed meminerimus ipsam dispositionem plerumque utilitate mutari, nec eandem semper primam quaestionem ex utraque parte tractandam. Cuius rei, ut cetera exempla praeteream, Demosthenes quoque atque Aeschines possunt esse documento, in iudicio Ctesiphontis diversum secuti ordinem, cum accusator a iure, quo videbatur potentior, coeperit, patronus omnia paene ante ius posuerit, quibus iudicem quaestioni legum praepararet. Aliud enim alii docere prius expedit, alioqui semper petitoris arbitrio diceretur: denique in accusatione mutua, cum se uterque defendat priusquam adversarium arguat, omnium rerum necesse est ordinem esse diversum. Igitur quid ipse sim secutus, quod partim praeceptis partim usu partim ratione cognoveram, promam nec umquam dissimulavi.

3. Erat mihi curae in controversiis forensibus nosse omnia quae in causa versarentur: nam in schola certa sunt et pauca et ante declamationem exponuntur, quae themata Graeci vocant, Cicero proposita. cum haec in conspectu quodam modo conlocaveram, non minus pro adversa parte quam pro mea cogitabam.

4. Et primum, quod non difficile dictu est sed tamen ante omnia intuendum, constituebam quid utraque pars vellet efficere, tum per quid, hoc modo. Cogitabam quid primum petitor diceret. Id aut confessum erat aut controversum. Si confessum, non poterat ibi esse quaestio. Transibam ergo ad responsum partis alterius, idem intuebar: nonnumquam etiam quod inde optinebatur confessum erat. Ubi primum coeperat non convenire, quaestio oriebatur. Id tale est: "occidisti hominem", "occidi". Convenit, transeo. Rationem reddere debet reus quare occiderit. "Adulterum" inquit "cum adultera occidere licet". Legem esse certum est. Tertium iam aliquid videndum est in quo pugna consistat. "Non fuerunt adulteri": "fuerunt"; quaestio: de facto ambigitur, coniectura est. Interim et hoc tertium confessum est, adulteros fuisse: "sed tibi" inquit accusator "illos non licuit occidere: exul enim eras" aut "ignominiosus". De iure quaeritur. At si protinus dicenti "occidisti" respondeatur "non occidi", statim pugna est.

5. Si explorandum est ubi controversia incipiat, considerari debet quae sit intentio quae primam quaestionem facit.

6. Intentio simplex: "occidit Saturninum Rabirius", coniuncta: "lege de sicariis commisit L. Varenus: nam et C. Varenum occidendum et Cn. Varenum vulnerandum et Salarium item occidendum curavit" - nam sic diversae propositiones erunt: quod idem de petitionibus dictum sit. Verum ex coniuncta propositione plures esse quaestiones ac status possunt, si aliud negat reus, aliud defendit, aliud a iure actionis excludit. In quo genere est agenti dispiciendum quid quoque loco diluat.

7. Quod pertinet ad actorem, non plane dissentio a Celso, qui sine dubio Ciceronem secutus instat tamen huic parti vehementius, ut putet primo firmum aliquid esse ponendum, summo firmissimum, inbecilliora media, quia et initio movendus sit iudex et summo inpellendus.

8. At pro reo plerumque gravissimum quidque primum movendum est, ne illud spectans iudex reliquorum defensioni sit aversior. Interim tamen et hoc mutabitur, si leviora illa palam falsa erunt, gravissimi defensio difficilior, ut detracta prius accusatoribus fide adgrediamur ultimum, iam iudicibus omnia esse vana credentibus. Opus erit tamen praefatione, qua et ratio reddatur dilati criminis et promittatur defensio, ne id quod non statim diluemus timere videamur.

9. Ante actae vitae crimina plerumque prima purganda sunt, ut id de quo laturus est sententiam iudex audire propitius incipiat. Sed hoc quoque pro Vareno Cicero in ultimum distulit, non quid frequentissime sed quid tum expediret intuitus.

10. Cum simplex intentio erit, videndum est unum aliquid respondeamus an plura. Si unum, in re quaestionem instituamus an in scripto: si in re, negandum sit quod obicitur an tuendum: si scripto, in qua specie iuris pugna sit, et in ea de verbis an de voluntate quaeratur.

11. Id ita consequemur si intuiti fuerimus quae sit lex quae litem faciat, hoc est, qua iudicium sit constitutum. Nam quaedam in scholasticis ponuntur ad coniungendam modo actae rei seriem, ut puta: "Expositum qui agnoverit, solutis alimentis recipiat: minus dicto audientem filium liceat abdicare. Qui expositum recepit, imperat ei nuptias locupletis propinquae: ille deducere vult filiam pauperis educatoris".

12. Lex de expositis ad adfectum pertinet: iudicium pendet ex lege abdicationis. Nec tamen semper ex una lege quaestio est, ut in antinomia. is spectatis apparebit circa quod pugna sit.

13. Coniuncta defensio est, qualis pro Rabirio: "si occidisset, recte fecisset, sed non occidit". Ubi vero multa contra unam propositionem dicimus, cogitandum est primum quidquid dici potest, tum ex his quo quidque loco dici expediat aestimandum. In quo non idem sentio quod de propositionibus paulo ante quodque de argumentis probationum loco concessi, posse aliquando nos incipere a firmioribus.

14. Nam vis quaestionum semper crescere debet et ad potentissima ab infirmissimis pervenire, sive sunt eiusdem generis sive diversi. Iuris autem quaestiones solent esse nonnumquam ex aliis atque aliis conflictionibus, facti semper idem spectant. In utroque genere similis ordo est; sed prius de dissimilibus: ex quibus infirmissimum quidque primum tractari oportet, ideo quod quasdam quaestiones exsecuti donare solemus et concedere: neque enim transire ad alias possumus nisi omissis prioribus. Quod ipsum ita fieri oportet non ut damnasse eas videamur, sed omisisse quia possimus etiam sine eis vincere. Procurator alicuius pecuniam petit ex faenore hereditario: potest incidere quaestio, an huic esse procuratorem liceat.

15. Finge nos, postquam tractavimus eam, remittere vel etiam convinci: quaeretur an ei cuius nomine litigatur procuratorem habendi sit ius. Discedamus hinc quoque: recipit natura quaestionem an ille cuius nomine agitur heres sit faeneratoris, an ex asse heres.

16. Haec quoque concessa sint: quaeretur an debeatur. Contra nemo tam demens fuerit ut, cum id quod firmissimum duxerit se habere tractaverit, remittat illud et ad leviora transcendat.

17. Huic in schola simile est: "non abdicabis adoptatum: ut hunc quoque, non virum fortem: ut et fortem, non quicumque voluntati tuae non paruerit: ut in alia omnia subiectus sit, non propter optionem: ut propter optionem, non propter talem optionem".

18. Haec iuris quaestionum differentia est. In factis autem ad idem tendentia sunt plura, ex quibus aliqua citra summam quaestionem remitti solent, ut si is cum quo furti agitur dicat: "proba te habuisse, proba perdidisse, proba furto perdidisse, proba mea fraude". Priora enim remitti possunt, ultimum non potest.

19. Solebam et hoc facere [praecipere], ut vel ab ultima specie (nam ea fere est quae continet causam) retrorsum quaererem usque ad primam generalem quaestionem, vel a genere ad extremam speciem descenderem: etiam in suasoriis, ut deliberat Numa an regnum offerentibus Romanis recipiat. Primum, id est genus, an regnandum, tum an in civitate aliena, an Romae, an laturi sint Romani talem regem. Similiter in controversiis. Optet enim vir fortis alienam uxorem. Ultima species est an optare possit alienam uxorem. Generale est an quidquid optarit accipere debeat; deinde, an ex privato, an nuptias, an maritum habentis.

20. Sed hoc non quem ad modum dicitur ita et quaeritur. Primum enim occurrit fere quod est ultimum dicendum, ut hoc: "non debes alienam uxorem optare", ideoque divisionem perdit festinatio. Non oportet igitur offerentibus se contentum esse: quaere aliquid ultra, sic: "ne viduam quidem"; adhuc plus +si+ "nihil ex privato": ultimum retrorsum, quod idem a capite primum est, "nihil inicum".

21. Itaque propositione visa, quod est facillimum, cogitemus, si fieri potest, quid naturale sit primum responderi. Id si tamquam res agatur et nobis ipsis respondendi necessitas sit intueri voluerimus, occurrit. Si id non contigerit, seponamus id quod primum se optulerit, et ipsi nobiscum sic loquamur: quid si hoc non esset? Id iterum et tertium et dum nihil sit reliqui; itaque inferiora quoque scrutabimur, quae tractata faciliorem nobis iudicem in summa quaestione facient.

22. Non dissimile huic est et illud praeceptum, ut a communibus ad propria veniamus: fere enim communia generalia sunt. Commune: "tyrannum occidit", proprium: "+tamen+ tyrannum occidit", "mulier occidit", "uxor occidit". Solebam et excerpere quid mihi cum adversario conveniret, si modo id pro me erat, nec solum premere confessionem sed partiendo multiplicare, ut in illa controversia: "Dux qui competitorem patrem in suffragiis vicerat captus est: euntes ad redimendum eum legati obvium habuerunt patrem revertentem ab hostibus.

23. Is legatis dixit: sero itis. Excusserunt illi patrem et aurum in sinu eius invenerunt: ipsi perseverarunt ire quo intenderant, invenerunt ducem cruci fixum, cuius vox fuit: cavete proditorem. Reus est pater". Quid convenit? "Proditio nobis praedicta est et praedicta a duce": quaerimus proditorem. "Te isse ad hostes fateris et isse clam et ab his incolumem redisse, aurum retulisse et aurum occultum habuisse".

24. Nam quod +fecit+, id nonnumquam potentius fit in propositione: quae si animos occupavit, prope aures ipsae defensioni praecluduntur. In totum autem congregatio criminum accusantem adiuvat, separatio defendentem. Solebam id, quod fieri et in argumentis dixi, in tota facere materia, ut propositis extra quae nihil esset omnibus, deinde ceteris remotis, solum id superesset quod credi volebam, ut in praevaricationum criminibus: "Ut absolvatur reus, aut innocentia ipsius fit aut interveniente aliqua potestate aut vi aut corrupto iudicio aut difficultate probationis aut praevaricatione. Nocentem fuisse confiteris: nulla potestas obstitit, nulla vis, corruptum iudicium non quereris, nulla probandi difficultas fuit: quid superest nisi ut praevaricatio fuerit"?

25. Si omnia amoliri non poteram, plura amoliebar. "Hominem occisum esse constat, non in solitudine, ut a latronibus suspicer, non praedae gratia, quia inspoliatus est, non hereditatis spe, quia pauper fuit: odium igitur in causa. Quis inimicus"? Quae res autem faciliorem divisioni viam praestat, eadem inventioni quoque: excutere quidquid dici potest et velut reiectione facta ad optimum pervenire. "Accusatur Milo quod Clodium occiderit". Aut fecit aut non: optimum erat negare, sed non potest; occidit ergo. Aut iure aut iniuria: utique iure; aut voluntate aut necessitate (nam ignorantia praetendi non potest): voluntas anceps est, sed, quia ita homines putant, attingenda defensio ut id pro re publica fuerit. Necessitate?

26. Subita igitur pugna, non praeparata: alter igitur insidiatus est. Uter? Profecto Clodius. Videsne ut ipsa rerum necessitas diducat defensionem? Adhuc: aut utique voluit occidere insidiatorem Clodium aut non.

27. Tutius si noluit: fecerunt ergo servi Milonis neque iubente neque sciente Milone. At haec tam timida defensio detrahit auctoritatem illi qua recte dicebamus occisum; adicietur: "quod suos quisque servos in tali re facere voluisset".

28. Hoc eo est utilius quod saepe nihil placet et aliquid dicendum est. Intueamur ergo omnia: ita apparebit aut id quod optimum est aut id quod minime malum. Propositione aliquando adversarii utendum et esse nonnumquam communem eam suo loco dictum est.

29. Multis milibus versuum scio apud quosdam esse quaesitum quo modo inveniremus utra pars deberet prior dicere, quod in foro vel atrocitate formularum vel modo petitionum vel novissime sorte diiudicatur. In schola quaeri nihil attinet, cum in declamationibus isdem narrare et contradictiones solvere tam ab actore quam a possessore concessum sit. Sed in plurimis controversiis ne inveniri quidem potest, ut in illa: "Qui tris liberos habebat, oratorem philosophum medicum, testamento quattuor partes fecit et singulas singulis dedit, unam eius esse voluit qui esset utilissimus civitati. Contendunt".

30. Quis primus dicat incertum est, propositio tamen certa: ab eo enim cuius persona utemur incipiendum erit. Et haec quidem de dividendo in universum praecipi possunt.

31. At quo modo inveniemus etiam illas occultiores quaestiones? Scilicet quo modo sententias verba figuras colores: ingenio cura exercitatione. Non tamen fere umquam nisi inprudentem fugerint, si, ut dixi, naturam sequi ducem velit.

32. Sed plerique eloquentiae famam adfectantes contenti sunt locis speciosis modo vel nihil ad probationem conferentibus: alii nihil ultra ea quae in oculos incurrunt exquirendum putant. Quod quo facilius appareat, unam de schola controversiam, non ita sane difficilem aut novam, proponam in exemplum.

33. "Qui reo proditionis patri non adfuerit, exheres sit: proditionis damnatus cum advocato exulet. Reo proditionis patri disertus filius adfuit, rusticus non adfuit: damnatus abiit cum advocato in exilium. Rusticus cum fortiter fecisset, praemii nomine impetravit restitutionem patris et fratris. Pater reversus intestatus decessit: petit rusticus partem bonorum, orator totum vindicat sibi".

34. Hic illi eloquentes, quibusque nos circa lites raras sollicitiores ridiculi videmur, invadent personas favorabiles: actio pro rustico contra disertum, pro viro forti contra inbellem, pro restitutore contra ingratum, pro eo qui parte contentus sit contra eum qui fratri nihil dare ex paternis velit.

35. Quae omnia sunt in materia et multum iuvant, victoriam tamen non trahunt. In hac quaerentur sententiae, si fieri poterit, praecipites vel obscurae (nam ea nunc virtus est), et pulchre fuerit cum materia tumultu et clamore transactum. Illi vero quibus propositum quidem melius sed cura in proximo est haec velut innatantia videbunt:

36. excusatum esse rusticum quod non interfuerit iudicio nihil conlaturus patri: sed ne disertum quidem habere quod inputet reo, cum is damnatus sit; dignum esse hereditate restitutorem: avarum impium ingratum qui dividere nolit cum fratre eoque sic merito: quaestionem quoque illam primam scripti et voluntatis, qua non expugnata non sit sequentibus locus.

37. At qui naturam sequetur, illa cogitabit profecto, primo hoc dicturum rusticum: "pater intestatus duos nos filios reliquit, partem iure gentium peto". Quis tam imperitus, quis tam procul a litteris quin sic incipiat, etiam si nescierit quid sit propositio?

38. Hanc communem omnium legem leviter adornabit ut iustam. Nempe sequetur ut quaeramus quid huic tam aequae postulationi respondeatur. At id manifestum est: "lex est quae iubet exheredem esse eum qui patri proditionis reo non adfuerit, tu autem non adfuisti". Hanc propositionem necessaria sequitur legis laudatio et eius qui non adfuerit vituperatio.

39. Adhuc versamur in confessis; redeat animus ad petitorem: numquid non hoc cogitet necesse est nisi qui sit plane hebes: "si lex obstat, nulla lis est, inane iudicium est: atqui et legem esse et hoc quod ea puniat a rustico factum extra dubitationem est". Quid ergo dicimus? "Rusticus eram". Si lex [eram] omnis complectitur, nihil proderit: quaeramus ergo num infirmari in aliquam partem lex possit.

40. Quid aliud (saepius dicam) natura permittit quam ut cum verba contra sint de voluntate quaeratur? Generalis igitur quaestio, verbis an voluntate sit standum; sed hoc in commune de iure omni disputandum semper nec umquam satis iudicatum est. Quaerendum igitur in hac ipsa qua consistimus, an aliquid inveniri possit quod scripto adversetur.

41. "Ergo quisquis non adfuerit, exheres erit? quisquis sine exceptione"? Iam se illa vel ultro offerent argumenta: "et infans"? (filius enim est et non adfuit): "et qui aberat et qui militabat et qui in legatione erat"? Iam multum acti est: potest aliquis non adfuisse et heres esse.

42. Transeat nunc idem ille qui hoc cogitavit, ut ait Cicero, tibicinis Latini modo ad disertum: "ut ista concedam, tu nec infans es nec afuisti nec militasti". Num aliud occurrit quam illud:

43. "sed rusticus sum"? Contra quod palam est dici: "ut agere non potueris, adsidere potuisti", et verum est. Quare redeundum rustico ad animum legum latoris: "impietatem punire voluit, ego autem impius non sum". Contra quod disertus "tum impie fecisti" inquit "cum exheredationem meruisti, licet te postea vel paenitentia vel ambitus ad hoc genus optionis adduxerit". Praeterea "propter te damnatus est pater, videbaris enim de causa pronuntiasse". Ad haec rusticus: "tu vero in causa damnationis fuisti, multos offenderas, inimicitias domui contraxeras". Haec coniecturalia: illud quoque, quod coloris loco rusticus dicit, patris fuisse tale consilium, ne universam domum periculo subiceret. Haec prima quaestione scripti et voluntatis continentur.

44. Intendamus ultra animum, videamusque an aliquid inveniri praeterea possit. Quo id modo fiet? Sedulo imitor quaerentem, ut quaerere doceam, et omisso speciosiore stili genere ad utilitatem me submitto discentium. Omnes adhuc quaestiones ex persona petitoris ipsius duximus: cur non aliquid circa patrem quaerimus? Dictum enim est: "quisquis non adfuerit, exheres erit".

45. Cur non conamur et sic quaerere: "num cuicumque non adfuerit"? Facimus hoc saepe in iis controversiis in quibus petuntur in vincula qui parentis suos non alunt, ut eam quae testimonium in filium peregrinitatis reum dixit, eum qui filium lenoni vendidit. In hoc de quo loquimur patre quid adprendi potest? Damnatus est. Numquid igitur lex ad absolutos tantum patres pertinet?

46. Dura prima fronte quaestio. Non desperemus: credibile est hoc voluisse legum latorem, ne auxilia liberorum innocentibus deessent. Sed hoc dicere rustico verecundum est, quia innocentem fuisse patrem fatetur.

47. Dat aliud argumentum controversia: "damnatus proditionis cum advocato exulet". Vix videtur posse fieri ut poena filio in eodem patre et si adfuerit et si non adfuerit constituta sit. Praeterea lex ad exules nulla pertinet; non ergo credibile est de advocato damnati scriptum: an possint enim bona esse ulla exulis?

48. Rusticus in utramque partem dubium facit: disertus et verbis inhaerebit, in quibus nulla exceptio est, et propter hoc ipsum poenam esse constitutam eis qui non adfuerint, ne periculo exilii deterreantur advocatione, et rusticum innocenti non adfuisse dicet. Illud protinus non [id] indignum quod adnotetur, posse ex uno statu duas generales quaestiones fieri: an quisquis, an cuicumque. Haec ex duabus personis quaesita sunt. Ex tertia autem, quae est adversarii, nulla oriri quaestio potest, quia nulla fit ei de sua parte controversia. Nondum tamen cura deficiat: ista enim omnia dici possent etiam non restituto patre. Nec statim eo tendamus quod occurrit ultro, a rustico restitutum. Qui subtiliter quaeret, aliquid spectabit ultra: nam, ut genus species sequitur, ita genus speciem praecedit.

49. Fingamus ergo ab alio restitutum: ratiocinativa seu collectiva quaestio orietur, an restitutio pro sublatione iudicii sit et proinde valeat ac si iudicium non fuisset? Ubi temptabit rusticus dicere ne impetrare quidem aliter potuisse suorum restitutionem uno praemio nisi patre proinde ac si accusatus non esset revocato, quae res advocati quoque poenam, tamquam is non adfuisset, remiserit.

50. Tum venimus ad id quod primum occurrebat, a rustico esse restitutum patrem: ubi rursus ratiocinamur an restitutor accipi debeat pro advocato, quando id praestiterit quod advocatus petit, nec improbum sit pro simili accipi quod plus est.

51. Reliqua iam aequitatis, utrius iustius sit desiderium. Id ipsum adhuc dividitur: etiam si uterque totum sibi vindicaret, nunc utique, cum alter semissem, alter universa fratre excluso. Sed his tractatis etiam habet magnum momentum apud iudices patris memoria, cum praesertim de bonis eius quaeratur. Erit ergo coniectura qua mente pater intestatus decesserit; sed ea pertinet ad qualitatem: alterius status instrumentum est.

52. Plerumque autem in fine causarum de aequitate tractabitur, quia nihil libentius iudices audiunt. Aliquando tamen hunc ordinem mutabit utilitas, ut, si in iure minus fiduciae erit, aequitate iudicem praeparemus. Nihil habui amplius quod in universum praeciperem.

53. Nunc eamus per singulas causarum iudicialium partes, quas ut persequi ad ultimam speciem, id est ad singulas lites controversiasque, non possum, ita in generalibus scribere licet ut quae in quemque statum frequentissime incidant tradam. Et quia natura prima quaestio est factumne sit, ab hoc ordiar.