Caput III

1. Sequitur coniecturam finitio; nam qui non potest dicere nihil fecisse, proximum habebit ut dicat non id fecisse quod obiciatur. Itaque pluribus in legibus isdem quibus coniectura versatur, defensionis tantum genere mutato, ut in furtis depositis adulteriis. Nam quem ad modum dicimus "non feci furtum", "non accepi depositum", "non commisi adulterium", ita "non est hoc furtum", "non est hoc infitiatio", "non est hoc adulterium". Interim a qualitate ad finitionem descenditur ut in actionibus dementiae, malae tractationis, rei publicae laesae: in quibus si recte facta esse quae obiciuntur dici non potest, illud succurrit: "non est hoc dementem esse, male tractare, rem publicam [verbis] laedere". Finitio igitur est rei propositae propria et dilucida et breviter comprensa verbis enuntiatio. Constat maxime, sicut est dictum, genere specie differentibus propriis: ut si finias equum (noto enim maxime utar exemplo), genus est animal, species mortale, differens inrationale (nam et homo mortale erat), proprium hinniens. Haec adhibetur orationi pluribus causis. Nam tum est certum de nomine sed quaeritur quae res ei subicienda sit, tum res est manifesta sed quod * nomine constat, de re dubium est, interim coniectura est, ut si quaeratur quid sit deus. Nam qui neget deum esse spiritum omnibus partibus inmixtum, non hoc dicat, falsam esse divinae illius naturae appellationem, sicut Epicurus, qui humanam ei formam locumque inter mundos dedit. Nomine uterque uno utitur, utrum sit in re coniectat.

2. Interim qualitas tractatur, ut "quid sit rhetorice, vis persuadendi an bene dicendi scientia". Quod genus est in iudiciis frequentissimum. Sic enim quaeritur an deprehensus in lupanari cum aliena uxore adulter sit: quia non de appellatione sed de vi facti eius ambigitur, an omnino peccaverit; nam si peccavit, non potest esse aliud quam adulter. Diversum est genus cum controversia consistis in nomine quod pendet ex scripto, nec versatur in iudiciis nisi propter verba quae litem faciunt: an qui se interficit homicida sit, an qui tyrannum in mortem compulit tyrannicida, an carmina magorum veneficium. Res enim manifesta est sciturque non idem esse occidere se quod alium, non idem occidere tyrannum quod compellere ad mortem, non idem carmina ac mortiferam potionem, quaeritur tamen an eodem nomine appellanda sint.

3. Quamquam autem dissentire vix audeo a Cicerone, qui multos secutus auctores dicit finitionem esse de eodem et de altero (semper enim neganti aliquod esse nomen dicendum quod sit potius), tamen equidem tris habeo velut species. Nam interim convenit solum quaerere an hoc sit, ut an adulterium in lupanari. cum hoc negamus, non necesse est dicere quid id vocetur, quia totum crimen infitiamur. Interim quaeritur hoc an hoc: furtum an sacrilegium (non quin sufficiat non esse sacrilegium, sed quia satius sit dicere quid sit aliud); quo in loco utrumque finiendum est. Interim quaeritur in rebus specie diversis, an et hoc et hoc eodem modo sit appellandum, cum res utraque habet suum nomen, ut amatorium, venenum. In omnibus autem huius generis litibus quaeritur an etiam hoc, quia nomen de quo ambigitur utique in alia re certum est. "Sacrilegium est rem sacram de templo surripere: an et privatam"? "Adulterium cum aliena uxore domi coire: an et in lupanari"? "Tyrannicidium occidere tyrannum: an et in mortem compellere"? Ideoque syllogismos, de quo postea dicam, velut infirmior est finitio, quia in hac quaeritur an idem sit huius rei nomen quod alterius, illo an proinde habenda sit haec [autem] atque illa. Est et talis finitionum diversitas, ut quae idem sentiunt non isdem verbis comprehendantur, ut "rhetorice est bene dicendi scientia", et eadem "bene inveniendi" et "bene enuntiandi" et "dicendi secundum virtutem orationis" et "dicendi quod sit officii": atque providendum +ut sit officii+ sensu non pugnant comprehensione dissentiant. Sed de his disputatur, non litigatur. Opus est aliquando finitione obscurioribus et ignotioribus verbis: quid sit clarigatio, erctum citum, interim notis nomine [videbis]: quid sit penus, quid litus.

4. Quae varietas effecit ut eam quidam coniecturae, quidam qualitati, quidam legitimis quaestionibus subicerent. Quibusdam ne placuit quidem omnino subtilis haec et ad morem dialecticorum formata conclusio, ut in disputationibus potius arguta verborum cavillatrix quam in oratoris officio multum allatura momenti. Licet enim valeat in sermone tantum ut constrictum vinculis suis eum qui responsurus est vel tacere vel etiam invitum id quod sit contra cogat fateri, non eadem est tamen eius in causis utilitas. Persuadendum enim iudici est, qui, etiam si verbis devictus est, tamen nisi ipsi rei accesserit tacitus dissentiet. Agenti vero quae tanta est huius praecisae comprehensionis necessitas? An, si non dixero "homo est animal mortale rationale", non potero, expositis tot corporis animique proprietatibus, latius oratione ducta vel a dis eum vel a mutis discernere? Quid quod +nec uno modo+ definitur res eadem (ut facit Cicero: "Quid est enim vulgo? Universos"), et latiore varioque tractatu, ut omnes oratores plerumque fecerunt: rarissime enim apud eos reperitur illa ex consuetudine philosophorum ducta servitus (est certe servitus) ad certa se verba adstringendi, idque faciendum in libris Ciceronis de Oratore vetat M. Antonius. Nam est etiam periculosum, cum, si uno verbo sit erratum, tota causa cecidisse videamur, optimaque est media illa via, qua utitur Cicero pro Caecina, ut res proponatur, verba non periclitentur: "etenim, recuperatores, non ea sola vis est quae ad corpus nostrum vitamque pervenit, sed etiam multo maior ea quae periculo mortis iniecto formidine animum perterritum loco saepe et certo statu demovet"; aut cum finitionem praecedit probatio, ut in Philippicis Cicero Servium sulpicium occisum ab Antonio colligit et in clausula demum ita finit: "is enim profecto mortem attulit qui causa mortis fuit". Non negaverim tamen haec quoque ut expediet causae esse facienda, et si quando firme comprehendi poterit brevi complexu verborum finitio, esse id tum elegans, tum etiam fortissimum, si modo erit illa inexpugnabilis.

5. Eius certus ordo est: quid sit, an hoc sit, et in hoc fere labor maior est, ut finitionem confirmes, quam ut rei finitionem adplices. In eo "quid sit" duplex opus est: nam et nostra confirmanda est et adversae partis destruenda finitio. Ideoque in schola, ubi nobis ipsi fingimus contradictionem, duos ponere debemus fines quales utrimque esse optimi poterunt. At in foro providendum num forte supervacua et nihil ad causam pertinens an ambigua an contraria an communis sit finitio, quorum nihil accidere nisi agentis culpa potest. Ut recte autem finiamus ita fiet si prius in animo constituerimus quid velimus efficere: sic enim accommodari ad voluntatem verba poterunt. Atque ut a notissimo exemplo, quo sit res lucidior, non recedamus: "qui privatam pecuniam de templo surripuit, sacrilegii reus est": culpa manifesta est, quaestio [est] an huic crimini nomen quod est in lege conveniat. Ergo ambigitur an hoc sacrilegium sit. Accusator, quia de templo surrepta sit pecunia, utitur hoc nomine: reus, quia privatam surripuerit, negat esse sacrilegium, sed furtum fatetur. Actor ergo ita finiet: "sacrilegium est surripere aliquid de sacro"; reus: "sacrilegium est surripere aliquid sacri". Uterque finitionem alterius inpugnat. Ea duobus generibus evertitur, si aut falsa est aut parum plena. Nam illud tertium nisi stultis non accidit, ut nihil ad quaestionem pertineat. [Falsa est si dicas "equus est animal rationale": nam est equus animal, sed inrationale. Quod autem commune cum alio est desinet esse proprium]. Hic reus falsam dicit esse finitionem accusatoris, accusator autem non potest dicere falsam rei, nam est sacrilegium surripere aliquid sacri, sed dicit parum plenam, adiciendum enim "aut ex sacro". Maximus autem usus in adprobando refellendoque fine propriorum ac differentium, nonnumquam etiam etymologias. Quae tamen omnia, sicut in ceteris, confirmat aequitas, nonnumquam et coniectura mentis. "Etymologia maxime rara est: "quid enim est aliud tumultus nisi perturbatio tanta ut maior timor oriatur? unde etiam nomen ductum est tumultus". Circa propria ac differentia magna subtilitas, ut cum quaeritur an addictus, quem lex servire donec solverit iubet, servus sit. Altera pars finit ita: "servus est qui est iure in servitute", altera: "qui in servitute est eo iure quo servus", aut, ut antiqui dixerunt, "qui servitutem servit". Quae finitio, etiam si distat aliquo, nisi tamen propriis et differentibus adiuvatur, inanis est. Dicet enim adversarius servire eum servitutem aut eo iure quo servum. Videamus ergo propria et differentia, quae libro quinto leviter in transitu attigeram. Servus cum manu mittitur fit libertinus, addictus recepta libertate ingenuus: servus invito domino libertatem non consequetur, addictus * consequetur: ad servum nulla lex pertinet, addictus legem habet: propria liberi, quod nemo habet nisi liber, praenomen nomen cognomen tribum; habet haec addictus.

6. Excusso "quid sit", prope peracta est quaestio "an hoc sit": id enim agimus, ut sit causae nostrae conveniens finitio. Potentissima est autem in ea qualitas: an amor insania. huc pertinebunt probationes quas Cicero dicit proprias esse finitionis, ex antecedentibus consequentibus adiunctis repugnantibus causis effectis, similibus, de quorum argumentorum natura dictum est. Breviter autem pro Caecina Cicero initia causas effecta antecedentia consequentia complexus est: "Quid igitur fugiebant? Propter metum. Quid metuebant? Vim videlicet. Potestis igitur principia negare cum extrema concedatis"? Sed similitudine quoque usus est: "quae vis in bello appellatur, ea in otio non appellabitur"? Sed etiam ex contrario argumenta ducuntur, ut si quaeratur [an] amatorium venenum sit necne, quia venenum amatorium non sit.

7. Illud alterum genus quo sit manifestius adulescentibus meis (meos enim semper adulescentes putabo), hic quoque fictae controversiae utar exemplo. Iuvenes qui convivere solebant constituerunt ut in litore cenarent: unius, qui cenae defuerat, nomen tumulo quem exstruxerant inscripserunt. Pater eius, a transmarina peregrinatione cum ad litus idem adpulisset, lecto nomine suspendit se. Dicuntur ii causa mortis fuisse. Hic finitio est accusatoris: "per quem factum est ut quis periret, causa mortis est", rei: "qui fecit quid sciens per quod perire homini necesse esset". Remota finitione accusatori sat est dicere: "causa mortis fuistis, per vos enim factum est ut homo periret: quia nisi vos illud fecissetis viveret". Contra: "Non statim per quem factum est ut quis periret is damnari debet, ut accusator, testis, iudex rei capitalis. Nec undecumque causa fluxit, ibi culpa est: ut si quis profectionem suaserit aut amicum arcessierit trans mare et is naufragio perierit, ad cenam invitarit et is cruditate illic contracta decesserit. Nec fuerit in causa mortis solum adulescentium factum, sed credulitas senis, in dolore ferendo infirmitas: denique si fortior fuisset aut prudentior viveret. Nec mala mente fecerunt, et ille potuit vel ex loco tumuli vel ex opere tumultuario suspicari non esse monumentum. Qui ergo puniri debent in quibus omnia sunt homicidae praeter manum"?

8. Est interim certa finitio, de qua inter utramque partem convenit, ut Cicero dicit: "maiestas est in imperi atque in nominis populi Romani dignitate": quaeritur tamen an maiestas minuta sit, ut in causa Corneli quaesitum est. Sed hic, etiam si videri potest finitiva, tamen quia de finitione non ambigitur iudicatio est qualitatis, atque ad eum potius statum reducenda: ad cuius forte quidem venimus mentionem, sed erat ordine proximus locus.