|
1. Est autem
qualitas alia de summo genere atque ea quidem non simplex. Nam et
qualis sit cuiusque rei natura et quae forma quaeritur: an inmortalis anima, an
humana specie deus, et de magnitudine ac numero: quantus sol, [et] an unus
mundus. Quae omnia
coniectura quidem colliguntur, quaestionem tamen habent in eo, qualia sint.
Haec et in suasoriis aliquando tractari solent, ut, si Caesar deliberet an
Britanniam inpugnet, quae sit Oceani natura, an Britannia insula (nam tum
ignorabatur), quanta in ea terra, quo numero militum adgredienda in consilium
ferendum sit.
2. Eidem
qualitati succedunt facienda ac non facienda, adpetenda vitanda: quae in
suasorias quidem maxime cadunt, sed in controversiis quoque sunt frequentia,
hac sola differentia, quod illic de futuris, hic de factis agitur. Item
demonstrativae partis omnia sunt in hoc statu: factum esse constat, quale sit
factum quaeritur. Lis est omnis aut de praemio aut de poena aut de quantitate
eorum. Genus causae aut simplex aut comparativum: illic quid aequum, hic quid
aequius aut quid aequissimum sit excutitur. cum de poena iudicium est, a parte
eius qui causam dicit aut defensio est criminis aut inminutio aut excusatio
aut, ut quidam putant, deprecatio.
3. Defensio longe potentissima
est qua ipsum [et] factum quod obicitur dicimus honestum esse. Abdicatur
aliquis quod invito patre militarit, honores petierit, uxorem duxerit: tuemur
quod fecimus. Hanc partem
vocant Hermagorei kat'antilempsin, ad intellectum id nomen referentes: Latine
ad verbum tralatam non invenio, absoluta appellatur. Est enim de re sola
quaestio, iusta sit ea necne. Iustum omne continetur natura vel constitutione.
Natura, quod fit secundum cuiusque rei dignitatem. Hinc sunt pietas fides
continentia et alia. Adiciunt et id quod sit par. Verum id non temere
intuendum est: nam et vis contra vim et talio nihil habent adversum eum qui
prior fecit iniusti, et non, quoniam res pares sunt, etiam id est iustum quod
antecessit. Illa utrimque
iusta: eadem lex, eadem condicio; ac forsitan ne sint quidem paria quae ulla
parte sunt dissimilia.
Constitutio est in lege more iudicato pacto.
4.
Alterum est defensionis genus in quo factum per se inprobabile adsumptis
extrinsecus auxiliis tuemur: id vocant kat'antithesin. Latine hoc quoque non ad verbum
transferunt, adsumptiva enim dicitur causa. In quo genere fortissimum est si
crimen causa facti tuemur, qualis est defensio Orestis Horati Milonis.
Antenklema dicitur, quia omnis nostra defensio constat eius accusatione qui
vindicatur: "occisus est sed latro", "excaecatus sed
raptor". Est et illa ex causis facti ducta defensio priori contraria, in
qua neque factum ipsum per se, ut in absoluta quaestione, defenditur, neque ex
contrario facto, sed in aliqua utilitate aut rei publicae aut hominum multorum
aut etiam ipsius adversarii, nonnumquam et nostra si modo id erit quod facere
nostra causa fas sit: quod sub extrario accusatore et legibus agente prodesse
numquam potest, in domesticis disceptationibus potest. Nam et filius patri in
iudicio abdicationis et maritus uxori si malae tractationis accusabitur et
pater filio si dementiae causa erit non inverecunde dicet multum sua
interfuisse.
5. In quo
tamen incommoda vitantis melior quam commoda petentis est causa. Quibus similia
etiam in vera rerum quaestione tractantur. Nam quae in scholis abdicatorum,
haec in foro exheredatorum a parentibus et bona apud centumviros repetentium
ratio est: quae illic malae tractationis, hic rei uxoriae, cum quaeritur utrius
culpa divortium factum sit: quae illic dementiae, hic petendi curatoris.
subiacet utilitati etiam illa defensio, si peius aliquid futurum fuit. Nam in
comparatione malorum boni locum optinet levius, ut si Mancinus foedus
Numantinum sic defendat, quod periturus nisi id factum esset fuerit exercitus.
Hoc genus antistasis Graece nominatur, comparativum nostri vocant.
6. Haec circa
defensionem facti: quae si neque per se ipsa nec adhibitis auxiliis dabitur,
proximum est in alium transferre crimen, si possumus. Ideoque etiam in hos qui
citra scriptum sunt status visa est cadere tralatio. Interdum ergo culpa in
hominem relegatur, ut si TI. Gracchus reus foederis Numantini (cuius metu leges
populares tulisse in tribunatu videtur) missum se ab imperatore suo diceret;
interim derivatur in rem, ut si is qui testamento quid iussus non fecerit dicat
per leges id fieri non potuisse. Hoc metastasin dicunt.
7. Hinc quoque
exclusis excusatio superest. Ea est aut ignorantiae, ut si quis fugitivo
stigmata scripserit eoque ingenuo iudicato neget se liberum esse eum scisse:
aut necessitatis, ut cum miles ad commeatus diem non adfuit et dicit se
fluminibus interclusum aut valetudine.
8. Fortuna
quoque saepe substituitur culpae. Nonnumquam male fecisse nos sed bono animo
dicimus. Utriusque rei multa et manifesta exempla sunt: idcirco non est eorum
necessaria expositio.
9. Si omnia
quae supra scripta sunt deerunt, videndum an inminui culpa possit. Hic est ille
qui a quibusdam fieri solet status quantitatis. Sed ea cum sit aut poenae aut
honoris, ex qualitate facti constituitur, eoque nobis sub hoc esse statu
videtur sicut eius quoque quae ad numerum refertur a Graecis. Nam et pelicoteta
et posoteta dicunt, nos utrumque appellatione una complectimur. Ultima est
deprecatio, quod genus causae plerique negarunt in iudicium umquam venire. Quin
Cicero quoque pro Q. Ligario idem testari videtur, cum dicit: "causas,
Caesar, egi multas et quidem tecum, dum te in foro tenuit ratio honorum tuorum,
certe numquam hoc modo: ignoscite, iudices: erravit, lapsus est, non putavit,
si umquam posthac", et cetera.
10. In senatu vero et apud
populum et apud principem et ubicumque sui iuris clementia est, habet locum
deprecatio. In qua plurimum
valent ex ipso qui reus est haec tria: vita praecedens si innocens, si bene
meritus; spes in futurum innocenter victuri et in aliquo usu futuri; praeterea,
si vel aliis incommodis vel praesenti periculo vel paenitentia videatur satis
poenarum dedisse. Extra nobilitas dignitas, propinqui amici. In eo tamen qui
cognoscit plurimum ponendum est; laus enim misericordis potius quam reprensio
dissoluti consecutura est. Verum et in iudiciis etiam si non toto genere
causae, tamen ex parte magna hic locus saepe tractatur. Nam et divisio frequens
est: etiam si fecisset, ignoscendum fuisse, idque in causis dubiis saepe
praevaluit, et epilogi omnes in eadem fere materia versari solent. Sed
nonnumquam etiam rei totius hic summa constituta. An vero si exheredatum a se
filium pater testatus fuerit elogio propterea quod is meretricem amaverit, non
omnis hic erit quaestio, an huic delicto pater debuerit ignoscere et centumviri
tribuere debeant veniam? Sed etiam in formulis, cum poenariae sunt actiones,
ita causam partimur: an commissa sit poena, an exigi debeat. Id autem, quod
illi viderunt, verum est, reum a iudicibus hoc defensionis modo liberari non
posse.
11.
De praemiis autem quaeruntur duo: an ullo sit dignus qui petit, an tanto; ex
duobus, uter dignior, ex pluribus, quis dignissimus. Quorum tractatus ex ipso
meritorum genere ducuntur. Et intuebimur non rem tantum, sive adleganda sive
comparanda erit, sed personam quoque (nam et multum interest, tyrannum iuvenis
occiderit an senex, vir an femina, alienus an coniunctus) et locum
multipliciter (in civitate tyrannis adsueta an libera semper, in arce an domi) et
quo modo factum sit (ferro an veneno) ut quo tempore (bello an pace, cum
depositurus esset eam potestatem an cum aliquid novi sceleris ausurus.) Habent in
meritis gratiam periculum quoque et difficultas. Similiter liberalitas a quo profecta sit refert: nam in
paupere gratior quam in divite, dante beneficium quam reddente, patre quam
orbo. Item in quam rem dederit et quo tempore et quo animo, id est, num in
aliquam spem suam: similiter alia. Et ideo qualitas maxime oratoris recipit
operam, quia in utramque partem plurimum est ingenio loci, nec usquam tantum
adfectus valent. Nam coniectura extrinsecus quoque adductas frequenter
probationes habet et argumenta ex materia sumit; quale quidque videatur,
eloquentiae est opus: hic regnat, hic imperat, hic sola vincit.
12. Huic parti
subiungit Verginius causas abdicationis, dementiae, malae tractationis, orbarum
nuptias indicentium. Nam et fere sic accidit, inventique sunt qui has materias
officiorum vocarent. Sed alios quoque nonnumquam leges hae recipiunt status:
nam et coniectura est aliquando in plerisque horum (cum se vel non fecisse vel
bona mente fecisse contendunt: cuius generis exempla sunt multa) et quid sit
dementia ac mala tractatio finitur. Nam iuris leges plerumque quaestiones
praecurrere solent, et ex quibus causae non fiat status; quod tamen facto
defendi non poterit, iure nitetur: et quot et quibus causis abdicare non
liceat, et in quae crimina malae tractationis actio non detur, et cui accusare
dementiae non permittatur.
13.
Abdicationum formae sunt duae: altera criminis perfecti, ut si abdicetur raptor
adulter, altera velut pendentis et adhuc in condicione positi, quales sunt in
quibus abdicatur filius quia non pareat patri. Illa semper asperam abdicantis
actionem habet (inmutabile est enim quod factum est), haec ex parte blandam et
suadenti similem (mavult enim pater corrigere quam abdicare); at pro filiis in
utroque genere summissa est et ad satis faciendum composita. A quo dissensuros
scio qui libenter patres figura laedunt: quod non ausim dicere numquam esse
faciendum - potest enim materia incidere quae hoc exigat: certe vitandum est
quotiens aliter agi potest; sed de figuris alio libro tractabimus. Non
dissimiles autem abdicationum actionibus sunt malae tractationis [actionis]:
nam et ipsae habent eandem in accusationibus moderationem. Dementiae quoque
iudicia aut propter id quod factum est aut propter id quod adhuc fieri vel non
fieri potest instituuntur. Et actor in eo quod factum est liberum habet
impetum, sic tamen ut factum accuset, ipsius patris tamquam valetudine lapsi
misereatur: in eo vero cuius libera mutatio est diu roget et suadeat et
novissime dementiam rationi queratur obstare non mores: quos quanto magis in
praeteritum laudaverit, tanto facilius probabit morbo esse mutatos. Reus,
quotiens causa patietur, debebit esse in defensione moderatus, quia fere ira et
concitatio furori sunt similia. Omnibus his commune est quod rei non semper
defensione facti, sed excusatione ac venia frequenter utuntur. Est enim
domestica disceptatio, in qua et semel peccasse et per errorem et levius quam
obiciatur absolutioni nonnumquam sufficit.
14. Sed alia
quoque multa controversiarum genera in qualitatem cadunt. Iniuriarum: quamquam
enim reus aliquando fecisse negat, plerumque tamen haec actio facto atque animo
continetur. De accusatore constituendo, quae iudicia divinationes vocantur: in
quo genere Cicero quidem, qui mandantibus sociis Verrem deferebat, hac usus est
divisione: spectandum a quo maxime agi velint ii quorum de ultione quaeritur, a
quo minime velit is qui accusatur. Frequentissimae tamen hae sunt quaestiones,
uter maiores causas habeat, iter plus industriae aut virium sit allaturus ad
accusandum, uter id fide meliore facturus. tutelae praeterea: in quo iudicio
solet quaeri an alia de re quam de calculis cognosci oporteat, an fidem
praestare debeat tantum, non etiam consilium et eventum. cui simile est male
gestae procurationis, quae in foro negotiorum gestorum: nam et mandati actio
est. Praeter haec finguntur in scholis et inscripti maleficii, in quibus aut
hoc quaeritur, an inscriptum sit, aut hoc, an maleficium sit, raro utrumque.
Male gestae legationis apud Graecos et veris causis frequens, ubi iuris loco
quaeri solet an omnino aliter agere quam mandatum sit liceat, et quo usque sit
legatus (quoniam aliae in nuntiando, aliae in renuntiando sunt), ut in Heio,
qui testimonium in Verrem dixerat post perlatam legationem. Plurimum tamen est
in eo, quale sit factum. Rei publicae laesae: hic moventur quidem illae iuris
cavillationes: "quid sit rem publicam laedere" et "laeserit an
non profuerit" et "ab ipso an propter ipsum laesa sit": in facto
tamen plurimum est. Ingrati quoque: in quo genere quaeritur an is cum quo
agitur acceperit beneficium (quod raro negandum est: ingratus est enim qui
negat), quantum acceperit, an reddiderit; an protinus qui non reddidit ingratus
sit, an potuerit reddere, an id quod exigebatur praestare debuerit, quo animo
datum sit. Simpliciores illae iniusti repudii, sub qua lege controversiae illud
proprium habent, quod a parte accusantis defensio est et defendentis accusatio.
Praeterea, cum quis rationem mortis in senatu reddit, ubi una quaestio est
iuris, an is demum prohibendus sit qui mori vult ut se legum actionibus
subtrahat, cetera qualitatis. Finguntur et testamenta, in quibus de sola
qualitate quaeratur, ut in controversia quam supra exposui, in qua de parte
patrimonii quarta quam pater dignissimo ex filiis reliquerat contendunt
philosophus medicus orator. Quod idem accidit si orbae nuptias indicant pares gradu
et si inter propinquos de idoneo quaeratur. Sed mihi nec omnes persequi
materias in animo est (fingi enim adhuc possunt), nec omnis earum quaestiones,
quia positionibus mutantur; hoc tantum admiror, Flavum, cuius apud me summa est
auctoritas, cum artem scholae tantum componeret, tam anguste materiam
qualitatis terminasse.
15. Quantitas quoque, ut dixi,
etiam si non semper, plerumque tamen eidem subiacet, seu modi est seu numeri.
Sed modus aliquando constat aestimatione facti, quanta sit culpa quantumve
beneficium, aliquando iure, cum id in controversiam venit, qua quis lege
puniendus vel honorandus sit: stuprator decem milia dare debeat, quae poena
huic crimini constituta est, an, quia se stupratus suspendit, capite puniri
tamquam causa mortis. Quo in genere falluntur qui ita dicunt tamquam inter duas
leges quaeratur: nam de decem milibus nulla controversia est, quae non
petuntur; iudicium redditur an reus causa sit mortis. In coniecturam quoque
eadem species cadit, cum perpetuo an quinquennali sit exilio multandus in
controversiam venerit: nam an prudens caedem commiserit quaeritur. Illa quoque
quae ex numero ducitur pendet ex iure: "an Thrasybulo triginta praemia
debeantur" et "cum duo fures pecuniam abstulerint, separatim
quadruplum quisque an duplum debeat". Sed hic quoque factum aestimatur; et
tamen ius ipsum pendet ex qualitate.
|