|
1.
Perspicuitas in verbis praecipuam habet proprietatem, sed proprietas ipsa non
simpliciter accipitur. Primus enim intellectus est sua cuiusque rei appellatio,
qua non semper utemur. Nam et obscena vitabimus et sordida et humilia.
2.
sunt autem humilia infra dignitatem rerum aut ordinis. In quo vitio cavendo non
mediocriter errare quidam solent, qui omnia quae sunt in usu, etiam si causae
necessitas postulet, reformidant: ut ille qui in actione Hibericas herbas se
solo nequiquam intellegente dicebat, nisi inridens hanc vanitatem Cassius
Severus spartum dicere eum vere indicasset.
3.
Nec video quare clarus orator duratos muria pisces nitidius esse crediderit
quam ipsum id quod vitabat. In hac autem proprietatis specie, quae nominibus
ipsis cuiusque rei utitur, nulla virtus est, at quod ei contrarium est vitium.
Id apud nos inproprium, akyron apud Graecos vocatur, quale est "tantum
sperare dolorem", aut, quod in oratione Dolabellae emendatum a Cicerone
adnotavi, "mortem ferre", aut qualia nunc laudantur a quibusdam,
quorum est "de cruce verba ceciderunt".
4.
Non tamen quidquid non erit proprium protinus et inproprii vitio laborabit,
quia primum omnium multa sunt et Graece et Latine non denominata.
5. Nam et qui
iaculum emittit iaculari dicitur, qui pilam aut sudem appellatione privatim
sibi adsignata caret: et ut lapidare quid sit manifestum est, ita glebarum
testarumque iactus non habet nomen. Unde abusio, quae katachresis dicitur,
necessaria.
6. Tralatio quoque, in qua vel
maximus est orationis ornatus, verba non suis rebus accommodat. Quare proprietas non ad nomen sed ad vim
significandi refertur, nec auditu sed intellectu perpendenda est.
7. Secundo
modo dicitur proprium inter plura quae sunt eiusdem nominis id unde cetera
ducta sunt, ut vertex est contorta in se aqua vel quidquid aliud similiter
vertitur, inde propter flexum capillorum pars summa capitis, ex hoc id quod in
montibus eminentissimum. Recte dixeris haec omnia vertices, proprie tamen unde
initium est.
8. Sic soleae et turdi pisces
et cetera. Tertius est huic diversus modus cum res communis pluribus in uno
aliquo habet nomen eximium, ut carmen funebre proprie "nenia" et
tabernaculum ducis "augurale". Item quod commune est et aliis nomen
intellectu alicui rei peculiariter tribuitur, ut "urbem" Romam
accipimus et "venales" novicios et "Corinthia" aera, cum
sint urbes aliae quoque et venalia multa et tam aurum et argentum quam aes
Corinthium. Sed ne in his quidem virtus oratoris inspicitur.
9. At illud iam non mediocriter
probandum, quod Hoc etiam laudari modo solet ut proprie dictum, id est, quo
nihil inveniri possit significantius, ut Cato dixit C. Caesarem ad evertendam
rem publicam sobrium accessisse, ut Vergilius "deductum carmen", et
Horatius "acrem tibiam" "Hannibalemque dirum".
10. In quo modo illud quoque
est a quibusdam traditum proprii genus ex adpositis (epitheta dicuntur), ut
"dulcis musti" et "cum dentibus albis". De quo genere alio loco dicendum est.
11. Etiam quae
bene tralata sunt, propria dici solent. Interim autem quae sunt in quoque
praecipua proprii locum accipiunt, ut Fabius inter plures imperatorias virtutes
cunctator est appellatus. Possunt videri verba quae plus significant quam
elocuntur in parte ponenda perspicuitatis: intellectum enim adiuvant; ego tamen
libentius emphasim retulerim ad ornatum orationis, quia non ut intellegatur
efficit sed ut plus intellegatur.
12. At obscuritas
fit verbis iam ab usu remotis, ut si commentarios quis pontificum et
vetustissima foedera et exoletos scrutatus auctores id ipsum petat ex iis quae
inde contraxerit, quod non intelleguntur. Hinc enim aliqui
famam eruditionis adfectant, ut quaedam soli scire videantur.
13. Fallunt etiam verba vel
regionibus quibusdam magis familiaria vel artium propria, ut
"atabulus" ventus et navis "stlataria" et +inmalocosanum+.
Quae vel vitanda apud iudicem ignarum significationum earum vel interpretanda
sunt, sicut in iis quae homonyma vocantur, ut "taurus" animal sit an
mons an signum in caelo an nomen hominis an radix arboris nisi distinctum non
intellegetur.
14. Plus tamen est obscuritatis
in contextu et continuatione sermonis, et plures modi. Quare nec sit tam longus ut eum prosequi
non possit intentio, +nec transiectio intra modum hyperbato+ finis eius
differatur. Quibus adhuc peior est mixtura verborum, qualis in illo versu:
"saxa vocant Itali mediis
quae in fluctibus aras".
15. Etiam
interiectione, qua et oratores et historici frequenter utuntur ut medio sermone
aliquem inserant sensum, impediri solet intellectus, nisi quod interponitur
breve est. Nam Vergilius illo loco quo pullum equinum describit, cum dixisset
"nec vanos horret
strepitus",
compluribus insertis alia figura
quinto demum versu redit: "tum, si qua sonum procul arma dederunt,
stare loco nescit".
16. Vitanda in
primis ambiguitas, non haec solum, de cuius genere supra dictum est, quae
incertum intellectum facit, ut "Chremetem audivi percussisse Demean",
sed illa quoque, quae etiam si turbare non potest sensum in idem tamen verborum
vitium incidit, ut si quis dicat visum a se hominem librum scribentem. Nam
etiam si librum ab homine scribi patet, male tamen composuerit, feceritque
ambiguum quantum in ipso fuit.
17. Est etiam
in quibusdam turba inanium verborum, qui, dum communem loquendi morem
reformidant, ducti specie nitoris circumeunt omnia copiosa loquacitate, eo quod
dicere nolunt ipsa: deinde illam seriem cum alia simili iungentes miscentesque
ultra quam ullus spiritus durare possit extendunt.
18. In hoc
malum a quibusdam etiam laboratur: neque id novum vitium est, cum iam apud
Titum Livium inveniam fuisse praeceptorem aliquem qui discipulos obscurare quae
dicerent iuberet, Graeco verbo utens skotison. Unde illa scilicet egregia
laudatio: "tanto melior: ne ego quidem intellexi".
19. Alii
brevitatem aemulati necessaria quoque orationi subtrahunt verba, et, velut
satis sit scire ipsos quid dicere velint, quantum ad alios pertineat nihili
putant: at ego vitiosum sermonem dixerim quem auditor suo ingenio intellegit.
Quidam, emutatis in perversum dicendi figuris, idem vitium consecuntur.
20. Pessima
vero sunt adianoeta, hoc est quae verbis aperta occultos sensus habent, ut cum
dictus est caecus "secundum vitam stare", et qui suos artus morsu
lacerasse fingitur in scholis "supra se cubasse".
21. Ingeniosa
haec et fortia et ex ancipiti diserta creduntur, pervasitque iam multos ista
persuasio, ut id [iam] demum eleganter atque exquisite dictum putent quod
interpretandum sit. Sed auditoribus etiam nonnullis grata sunt haec, quae cum
intellexerunt acumine suo delectantur, et gaudent non quasi audierint sed quasi
invenerint.
22. Nobis prima
sit virtus perspicuitas, propria verba, rectus ordo, non in longum dilata
conclusio, nihil neque desit neque superfluat: ita sermo et doctis probabilis
et planus imperitis erit. Haec eloquendi observatio: nam rerum perspicuitas quo
modo praestanda sit diximus in praeceptis narrationis. Similis autem ratio est
in omnibus.
23. Nam si
neque pauciora quam oportet neque plura neque inordinata aut indistincta
dixerimus, erunt dilucida et neglegenter quoque audientibus aperta: quod et
ipsum in consilio est habendum, non semper tam esse acrem iudicis intentionem
ut obscuritatem apud se ipse discutiat et tenebris orationis inferat quoddam
intellegentiae suae lumen, sed multis eum frequenter cogitationibus avocari,
nisi tam clara fuerint quae dicemus ut in animum eius oratio, ut sol in oculos,
etiam si in eam non intendatur incurrat.
24. Quare non
ut intellegere possit sed ne omnino possit non intellegere curandum. Propter
quod etiam repetimus saepe quae non satis percepisse eos qui cognoscunt
putamus: "quae causa utique nostra, iudices, culpa dicta obscurius: ad
planiora et communia magis verba descendimus", cum id ipsum optime fiat,
quod nos aliquid non optime fecisse simulamus.
|