|
1.
cum sit proximo libro de tropis dictum, sequitur pertinens ad figuras (quae
schemata Graece vocantur) locus ipsa rei natura coniunctus superiori. Nam
plerique has tropos esse existimaverunt, quia, sive ex hoc duxerint nomen, quod
sint formati quodam modo, sive ex eo, quod vertant orationem, unde et motus
dicuntur, fatendum erit esse utrumque eorum etiam in figuris.
2. Usus quoque est idem: nam
et vim rebus adiciunt et gratiam praestant. Nec desunt qui tropis figurarum
nomen imponant, quorum est C. Artorius Proculus.
3. Quin adeo
similitudo manifesta est ut ea discernere non sit in promptu. Nam quo modo
quaedam in his species plane distant, manente tamen generaliter illa societate,
quod utraque res a derecta et simplici ratione cum aliqua dicendi virtute
deflectitur: ita quaedam perquam tenui limite dividuntur, ut cum ironia tam
inter figuras sententiae quam inter tropos reperiatur, periphrasin autem et
hyperbaton et onomatopoiian clari quoque auctores figuras verborum potius quam
tropos dixerint.
4. Quo magis
signanda est utriusque rei differentia. Est igitur tropos sermo a naturali et
principali significatione tralatus ad aliam ornandae orationis gratia, vel, ut
plerique grammatici finiunt, dictio ab eo loco in quo propria est tralata in
eum in quo propria non est: "figura", sicut nomine ipso patet,
conformatio quaedam orationis remota a communi et primum se offerente ratione.
5. Quare in
tropis ponuntur verba alia pro aliis, ut in metaphorai, metonymiai,
antonomasiai, metalempsei, synekdochei, katachresei, allegoriai, plerumque
hyperbolei: namque et rebus fit et verbis. Onomatopoiia fictio est nominis:
ergo hoc quoque pro aliis ponitur, quibus usuri fuimus si illud non fingeremus.
6.
Periphrasis, etiam si frequenter et id ipsum in cuius locum adsumitur nomen
complecti solet, utitur tamen pluribus pro uno. Epitheton, quoniam plerumque
habet antonomasiae partem, coniunctione eius fit tropos. In hyperbato
commutatio est ordinis, ideoque multi tropis hoc genus eximunt: transfert tamen
verbum aut partem eius a suo loco in alienum.
7. Horum nihil
in figuras cadit: nam et propriis verbis et ordine conlocatis figura fieri
potest. Quo modo autem ironia alia sit tropi, alia schematos, suo loco reddam:
nomen enim fateor esse commune. Haec scio quam multiplicem habeant quamque
scrupulosam disputationem, sed ea non pertinet ad praesens meum propositum.
Nihil enim refert quo modo appelletur utrumlibet eorum, si quid orationi prosit
apparet: nec mutatur vocabulis vis rerum.
8. Et sicut
homines, si aliud acceperunt quam quod habuerant nomen, idem sunt tamen, ita
haec de quibus loquimur, sive tropi sive figurae dicentur, idem efficient. Non
enim nominibus prosunt sed effectibus, ut statum coniecturalem an infitialem an
facti an de substantia nominemus nihil interest, dum idem quaeri sciamus.
9. Optimum
ergo in his sequi maxime recepta, et rem ipsam, quocumque appellabitur modo,
intellegi. Illud tamen notandum, coire frequenter in easdem sententias et
tropon et figuram: tam enim tralatis verbis quam propriis figuratur oratio.
10. Est autem non mediocris
inter auctores dissensio et quae vis nominis eius et quot genera et quae quam
multaeque sint species. Quare primum intuendum est quid accipere debeamus
figuram. Nam duobus modis dicitur: uno qualiscumque forma sententiae, sicut in
corporibus, quibus, quoquo modo sunt composita, utique habitus est aliquis:
11. altero, quo proprie schema
dicitur, in sensu vel sermone aliqua a vulgari et simplici specie cum ratione
mutatio, sicut nos sedemus, incumbimus, respicimus. Itaque cum in eosdem casus
aut tempora aut numeros aut etiam pedes continuo quis aut certe nimium
frequenter incurrit, praecipere solemus variandas figuras esse vitandae
similitudinis gratia:
12.
in quo ita loquimur tamquam omnis sermo habeat figuram. Itemque eadem figura dicitur
"cursitare" qua "lectitare", id est eadem ratione
declinari. Quare illo intellectu priore et communi nihil non figuratum est. Quo
si contenti sumus, non inmerito Apollodorus, si tradenti Caecilio credimus,
incomprensibilia partis huius praecepta existimavit.
13. Sed si
habitus quidam et quasi gestus sic appellandi sunt, id demum hoc loco accipi
schema oportebit quod sit a simplici atque in promptu posito dicendi modo
poetice vel oratorie mutatum. Sic enim verum erit aliam esse orationem
aschematiston, id est carentem figuris, quod vitium non inter minima est, aliam
eschematismenen est figuratam.
14. Verum id
ipsum anguste Zoilus terminavit, qui id solum putaverit schema quo aliud
simulatur dici quam dicitur, quod sane vulgo quoque sic accipi scio: unde et
figuratae controversiae quaedam, de quibus post paulo dicam, vocantur. Ergo
figura sit arte aliqua novata forma dicendi.
15.
Genus eius unum quidam putaverunt, in hoc ipso diversas opiniones secuti. Nam
hi, quia verborum mutatio sensus quoque verteret, omnis figuras in verbis esse
dixerunt, illi, quia verba rebus accommodarentur, omnis in sensibus.
16. Quarum utraque manifesta
cavillatio est. Nam et eadem dici solent aliter atque aliter manetque sensus
elocutione mutata, et figura sententiae plures habere verborum figuras potest.
Illa est enim posita in concipienda cogitatione, haec in enuntianda, sed
frequentissime coeunt, ut in hoc: "iam, iam, Dolabella, neque me tui neque
tuorum liberum -": nam oratio a iudice aversa in sententia, "iam
iam" et "liberum" in verbis sunt schemata.
17. Inter plurimos enim, quod
sciam, consensum est duas eius esse partes, dianoias, id est mentis vel sensus
vel sententiarum (nam his omnibus modis dictum est), et lexeos, id est verborum
vel dictionis vel elocutionis vel sermonis vel orationis: nam et variatur et
nihil refert.
18. Cornelius tamen Celsus adicit
verbis et sententiis figuras colorum, nimia profecto novitatis cupiditate
ductus. Nam quis ignorasse eruditum alioqui virum credat colores et sententias
sensus esse? Quare sicut omnem orationem, ita figuras quoque versari necesse
est in sensu et in verbis.
19. Ut vero natura prius est
concipere animo res quam enuntiare, ita de iis figuris ante est loquendum quae
ad mentem pertinent: quarum quidem utilitas cum magna tum multiplex in nullo
non orationis opere vel clarissime lucet. Nam
etsi minime videtur pertinere ad probationem qua figura quidque dicatur, facit
tamen credibilia quae dicimus, et in animos iudicum qua non observatur inrepit.
20. Namque ut
in armorum certamine adversos ictus et rectas ac simplices manus cum videre tum
etiam cavere ac propulsare facile est, aversae tectaeque minus sunt
observabiles, et aliud ostendisse quam petas artis est: sic oratio, quae astu
caret, pondere modo et inpulsu proeliatur, simulanti variantique conatus in
latera atque in terga incurrere datur et arma avocare et velut nutu fallere.
21.
Iam vero adfectus nihil magis ducit. Nam si frons, oculi, manus multum ad motum
animorum valent, quanto plus orationis ipsius vultus ad id quod efficere
tendimus compositus? Plurimum
tamen ad commendationem facit, sive in conciliandis agentis moribus sive ad
promerendum actioni favorem sive ad levandum varietate fastidium sive ad
quaedam vel decentius indicanda vel tutius.
22. Sed
antequam quae cuique rei figura conveniat ostendo, dicendum est nequaquam eas
esse tam multas quam sint a quibusdam constitutae: neque enim me movent nomina
illa, quae fingere utique Graecis promptissimum est.
23. Ante omnia
igitur illi qui totidem figuras putant quot adfectus repudiandi, non quia
adfectus non sit quaedam qualitas mentis, sed quia figura, quam non communiter
sed proprie nominamus, non sit simplex rei cuiuscumque enuntiatio. Quapropter
in dicendo irasci dolere misereri timere confidere contemnere non sunt figurae,
non magis quam suadere minari rogare excusare.
24. Sed fallit
parum diligenter intuentes quod inveniunt in omnibus iis locis figuras et earum
exempla ex orationibus excerpunt: neque enim pars una dicendi est quae non
recipere eas possit. Sed aliud est admittere figuram, aliud figuram esse: neque
enim verebor explicandae rei gratia frequentiorem eiusdem nominis repetitionem.
25. Quare
dabunt mihi aliquam in irascente deprecante miserante figuram; scio: sed non
ideo irasci, misereri, deprecari figura erit. Cicero quidem omnia orationis
lumina in hunc locum congerit, mediam quandam, ut arbitror, secutus viam: ut
neque omnis sermo schema iudicaretur neque ea sola quae haberent aliquam
remotam ab usu communi fictionem, sed quae essent clarissima et ad movendum
auditorem valerent plurimum: quem duobus ab eo libris tractatum locum ad
litteram subieci, ne fraudarem legentes iudicio maximi auctoris.
26. In tertio
de Oratore ita scriptum est: "In perpetua autem oratione, cum et
coniunctionis levitatem et numerorum quam dixi rationem tenuerimus, tum est
quasi luminibus distinguenda et frequentanda omnis oratio sententiarum atque
verborum.
27. Nam et
commoratio una in re permultum movet et inlustris explanatio rerumque quasi
gerantur sub aspectum paene subiectio, quae in exponenda re plurimum valet, ad
inlustrandum id quod exponitur, et ad amplificandum, ut iis qui audient illud
quod augebimus, quantum efficere oratio poterit, tantum esse videatur:
28. et huic
contraria saepe percursio est et plus ad intellegendum quam dixeris
significatio et distincte concisa brevitas et extenuatio, et huic adiuncta
inlusio, a praeceptis Caesaris non abhorrens, et ab re digressio, in qua cum
fuerit delectatio, tum reditus ad rem aptus et concinens esse debebit:
propositioque quid sis dicturus et ab eo quod est dictum seiunctio et reditus
ad propositum et iteratio et rationis apta conclusio:
29. tum augendi
minuendive causa veritatis supralatio atque traiectio, et rogatio atque huic
finitima quasi percontatio expositioque sententiae suae: tum illa, quae maxime
quasi inrepit in hominum mentes, alia dicentis ac significantis dissimulatio,
quae est periucunda cum [in] orationis non contentione sed sermone tractatur:
30. deinde
dubitatio, tum distributio, tum correctio vel ante vel post quam dixeris, vel
cum aliquid a te ipso reicias. Praemunitio etiam est ad id quod adgrediare, et
traiectio in alium: communicatio, quae est quasi cum iis ipsis apud quos dicas
deliberatio: morum ac vitae imitatio vel in personis vel sine illis, magnum
quoddam ornamentum orationis et aptum ad animos conciliandos vel maxime, saepe
autem etiam ad commovendos:
31. personarum
ficta inductio, vel gravissimum lumen augendi: descriptio, erroris inductio, ad
hilaritatem inpulsio, anteoccupatio: tum duo illa quae maxime movent,
similitudo et exemplum: digestio, interpellatio, contentio, reticentia,
commendatio:
32. vox quaedam
libera atque etiam effrenatior augendi causa, iracundia, obiurgatio, promissio,
deprecatio, obsecratio, declinatio brevis a proposito, non ut superior illa
digressio, purgatio, conciliatio, laesio, optatio atque exsecratio.
33.
His fere luminibus inlustrant orationem sententiae. Orationis autem ipsius
tamquam armorum est vel ad usum comminatio et quasi petitio vel ad venustatem
ipsa tractatio. Nam et geminatio verborum habet interdum vim, leporem alias, et
paulum inmutatum verbum atque deflexum, et eiusdem verbi crebra tum a primo
repetitio, tum in extremum conversio, et in eadem verba impetus et concursio,
et adiunctio et progressio, et eiusdem verbi crebrius positi quaedam
distinctio, et revocatio verbi, et illa quae similiter desinunt aut quae cadunt
similiter aut quae paribus paria referuntur aut quae sunt inter se similia.
34. Est etiam gradatio quaedam
et conversio et verborum concinna transgressio et contrarium et dissolutum et
declinatio et reprehensio et exclamatio et inminutio et quod in multis casibus
ponitur et quod de singulis rebus propositis ductum refertur ad singula, et ad
propositum subiecta ratio et item in distributis supposita ratio, et permissio
et rursus alia dubitatio et inprovisum quiddam, et dinumeratio et alia
correctio et dissipatio, et continuatum et interruptum, et imago et sibi ipsi
responsio et inmutatio et diiunctio et ordo et relatio et digressio et
circumscriptio.
35. Haec enim sunt fere atque
horum similia, vel plura etiam esse possunt, quae sententiis orationem
verborumque conformationibus inluminent".
36. Eadem sunt in Oratore
plurima, non omnia tamen et paulo magis distincta, quia post orationis et
sententiarum figuras tertium quendam subiecit locum ad alias, ut ipse ait,
quasi virtutes dicendi pertinentem:
37. "Et reliqua ex
conlocatione verborum quae sumuntur quasi lumina magnum adferunt ornatum
orationI. sunt enim similia illis quae in amplo ornatu scaenae aut fori
appellantur insignia, non quia sola ornent, sed quod excellant.
38. Eadem ratio est horum, quae
sunt orationis lumina et quodam modo insignia, cum aut duplicantur iteranturque
verba aut breviter commutata ponuntur, aut ab eodem verbo ducitur saepius
oratio aut in idem conicitur aut utrumque, aut adiungitur idem iteratum aut
idem ad extremum refertur, aut continenter unum verbum non eadem sententia
ponitur, aut cum similiter vel cadunt verba vel desinunt, aut multis modis
contrariis relata contraria, aut cum gradatim sursum versum reditur, aut cum
demptis coniunctionibus dissolute plura dicuntur, aut cum aliquid praetereuntes
cur id faciamus ostendimus, aut cum corrigimus nosmet ipsos quasi
reprehendentes, aut si est aliqua exclamatio vel admirationis vel questionis,
aut cum eiusdem nominis casus saepius commutantur.
39. Sententiarum ornamenta
maiora sunt: quibus quia frequentissime Demosthenes utatur, sunt qui putent
idcirco eius eloquentiam maxime esse laudabilem.
40. Et vero nullus fere ab eo
locus sine quadam conformatione sententiae dicitur, nec quicquam est aliud
dicere nisi omnes aut certe plerasque aliqua specie inluminare sententias.
41. Quas cum tu optume, Brute,
teneas, quid attinet nominibus uti aut exemplis? Tantum modo notetur locus. Sic igitur dicet ille quem
expetimus ut verset saepe multis modis eadem et in una re haereat in eademque
commoretur sententia:
42. saepe etiam
ut extenuet aliquid, saepe ut inrideat, ut declinet a proposito deflectatque
sententiam, ut proponat quid dicturus sit, ut, cum transegerit iam aliquid,
definiat, ut se ipse revocet, ut quod dixerit iteret, ut argumentum ratione concludat,
ut interrogando urgeat, ut rursus quasi ad interrogata sibi ipse respondeat, ut
contra ac dicat accipi et sentiri velit,
43. ut
addubitet quid potius aut quo modo dicat, ut dividat in partis, ut aliquid
relinquat et neglegat, ut ante praemuniat, ut in eo ipso in quo reprehendatur
culpam in adversarium conferat, ut saepe cum iis qui audiunt,
44. nonnumquam
etiam cum adversario quasi deliberet, ut hominum mores sermonesque describat,
ut muta quaedam loquentia inducat, ut ab eo quod agitur avertat animos, ut
saepe in hilaritatem risumve convertat, ut ante occupet quod videat opponi, ut
comparet similitudines, ut utatur exemplis, ut aliud alii tribuens dispertiat,
ut interpellatorem coerceat, ut aliquid reticere se dicat, ut denuntiet quid
caveant, ut liberius quid audeat, ut irascatur etiam, ut obiurget aliquando, ut
deprecetur, ut supplicet, ut medeatur, ut a proposito declinet aliquantum, ut
optet, ut exsecretur, ut fiat iis apud quos dicet familiaris.
45. Atque alias
etiam dicendi quasi virtutes sequetur: brevitatem si res petet, saepe etiam rem
dicendo subiciet oculis, saepe supra feret quam fieri possit: significatio
saepe erit maior quam oratio, saepe hilaritas, saepe vitae naturarumque
imitatio. Hoc in genere (nam quasi silvam vides) omnis eluceat oportet
eloquentiae magnitudo".
|