Caput III

1. Verborum vero figurae et mutatae sunt semper et utcumque valuit consuetudo mutantur. Itaque, si anticum sermonem nostro comparemus, paene iam quidquid loquimur figura est, ut "hac re invidere", non, ut omnes veteres et Cicero praecipue, "hanc rem", et "incumbere illi", non "in illum", et "plenum vino", non "vini", et "huic", non "hunc adulari" iam dicitur et mille alia, utinamque non peiora vincant.

2. Verum schemata lexeos duorum sunt generum: alterum loquendi rationem novat, alterum maxime conlocatione exquisitum est. Quorum tametsi utrumque convenit orationi, tamen possis illud grammaticum, hoc rhetoricum magis dicere. Prius fit isdem generibus quibus vitia: esset enim omne eiusmodi schema vitium si non peteretur sed accideret.

3. Verum auctoritate vetustate consuetudine plerumque defenditur, saepe etiam ratione quadam. Ideoque, cum sit a simplici rectoque loquendi genere deflexa, virtus est si habet probabile aliquid quod sequatur. Una tamen in re maxime utilis, ut et cotidiani ac semper eodem modo formati sermonis fastidium levet et nos a vulgari dicendi genere defendat.

4. Quod si quis parce et cum res poscet utetur, velut adsperso quodam condimento iucundior erit: at qui nimium adfectaverit, ipsam illam gratiam varietatis amittet. Quamquam sunt quaedam figurae ita receptae ut paene iam hoc ipsum nomen effugerint: quae etiam si fuerint crebriores, consuetas aures minus ferient.

5. Nam secretae et extra vulgarem usum positae ideoque magis notabiles ut novitate aurem excitant, ita copia satiant, et se non obvias fuisse dicenti, sed conquisitas et ex omnibus latebris extractas congestasque declarant.

6. Fiunt ergo et circa genus figurae in nominibus, nam et "oculis capti talpae" et "timidi dammae" dicuntur a Vergilio, sed subest ratio, quia sexus uterque altero significatur, tamque mares esse talpas dammasque quam feminas certum est: et in verbis, ut "fabricatus est gladium" et "inimicum poenitus es".

7. Quod minus mirum est quia in natura verborum est et quae facimus patiendi modo saepe dicere, ut "arbitror", "suspicor", et contra faciendi quae patimur, ut "vapulo": ideoque frequens permutatio est et pleraque utroque modo efferuntur: luxuriatur luxuriat, fluctuatur fluctuat, adsentior adsentio.

8. Est figura et in numero, vel cum singulari pluralis subiungitur: "gladio pugnacissima gens Romani" (gens enim ex multis), vel ex diverso:

"qui non risere parentes,

nec deus hunc mensa dea nec dignata cubili est":

ex illis enim "qui non risere" hic quem non dignata * in satura:

9. "et nostrum istud vivere triste aspexi,"

cum infinito verbo sit usus pro appellatione: nostram enim vitam vult intellegi. Utimur et verbo pro participio:

"magnum dat ferre talentum,"

tamquam "ferendum", et participio pro verbo: "volo datum".

10. Interim etiam dubitari potest cui vitio simile sit schema, ut in hoc:

"virtus est vitium fugere":

aut enim partis orationis mutat ex illo "virtus est fuga vitiorum", aut casus ex illo "virtutis est vitium fugere", multo tamen hoc utroque excitatius. Iunguntur interim schemata: "Sthenelus sciens pugnae": est enim "scitus pugnandi".

11. Transferuntur et tempora: "Timarchides negat esse ei periculum a securi" (praesens enim pro praeterito positum est) et status: "hoc Ithacus velit": et, ne morer, per omnia genera per quae fit soloecismus.

12. Haec quoque est quam heteroiosin vocant, cui non dissimilis exallage dicitur, ut apud Sallustium "neque ea res falsum me habuit" et "duci probare". Ex quibus fere praeter novitatem brevitas etiam peti solet. Unde eo usque processum est ut "non paeniturum" pro non acturo paenitentiam et "visuros" ad videndum missos idem auctor dixerit.

13. Quae ille quidem fecerit schemata: an idem vocari possint videndum, quia recepta sunt. Nam in receptis etiam vulgo auctore contenti sumus, ut iam evaluit "rebus agentibus", quod Pollio in Labieno damnat, et "contumeliam fecit", quod a Cicerone reprehendi notum est: "adfici" enim "contumelia" dicebant.

14. Alia commendatio vetustatis, cuius amator unice Vergilius fuit:

"vel cum se pavidum contra mea iurgia iactat";

"progeniem sed enim Troiano a sanguine duci

audierat".

Quorum similia apud veteres tragicos comicosque sunt plurima. Illud et in consuetudine remansit "enimvero".

15. His amplius apud eundem: "nam quis te, iuvenum confidentissime",

quo sermonis initium fit; et

"tam magis illa tremens et tristibus effera flammis,

quam magis effuso crudescunt sanguine pugnae".

Quod est versum ex illo:

"quam magis aerumna urget, tam magis ad malefaciendum viget".

16. Pleni talibus antiqui sunt. Initio Eunuchi Terentius

"quid igitur faciam?"

inquit. +Alius+:

"ain tandem leno?"

Catullus in epithalamio:

"dum innupta manet, dum cara suis est",

cum prius "dum" significet "quoad", sequens "usque eo".

17. Ex Graeco vero tralata vel Sallusti plurima, quale est:

[vulgus] "amat fieri", vel Horati, nam id maxime probat:

"nec ciceris nec longae invidit avenae",

vel Vergili:

"Tyrrhenum navigat aequor",

et iam vulgatum actis quoque: "saucius pectus".

18. Ex eadem parte figurarum (priore dico) et adiectio est illa quae videri potest supervacua, sed non sine gratia est:

"nam neque Parnasi vobis iuga, nam neque Pindi"

(potest enim deesse alterum "nam"): et apud Horatium illud:

"Fabriciumque,

hunc et intonsis curium capillis";

et detractiones quae in complexu sermonis aut vitium habent aut figuram:

"accede ad ignem, iam calesces plus satis":

"plus" enim "quam satis" est.

19. Nam de altera quae * detractione pluribus dicendum est. Utimur vulgo et comparativis pro absolutis, ut cum se quis infirmiorem esse dicet. duo inter se comparativa committimus: "si te, Catilina, comprehendi, si interfici iussero, credo erit verendum mihi ne potius hoc omnes boni serius a me quam quisquam crudelius factum esse dicat".

20. sunt et illa non similia soloecismo quidem, sed tamen numerum mutantia, quae et tropis adsignari solent, ut de uno pluraliter dicamus:

"sed nos inmensum spatiis confecimus aequor",

et de pluribus singulariter:

"haud secus ac patriis acer Romanus in armis".

21. Specie diversa sed genere eadem et haec sunt:

"neve tibi ad solem vergant vineta cadentem";

"ne mihi tum mollis sub divo carpere somnos,

neu dorso nemoris libeat iacuisse per herbas":

non enim nescio cui alii prius, nec postea sibi uni, sed omnibus praecipit. Et de nobis loquimur tamquam de aliis: "dicit Servius, negat tullius".

22. Et nostra persona utimur pro aliena, et alios pro aliis fingimus. Utriusque rei exemplum pro Caecina. Pisonem, adversae partis advocatum, adloquens Cicero dicit: "restituisse te dixti: nego me ex edicto praetoris restitutum esse": verum enim est illud: "restituisse" Aebutius dixit, "nego me" Caecina [ex edicto praetoris restitutum esse]: et ipsum "dixti", excussa syllaba, figura in verbo.

23. Illa quoque ex eodem genere possunt videri: unum quod interpositionem vel interclusionem dicimus, Graeci parenthesin sive paremptosin vocant, cum continuationi sermonis medius aliqui sensus intervenit: "ego cum te (mecum enim saepissime loquitur) patriae reddidissem": cui adiciunt hyperbaton qui id inter tropos esse noluerunt:

24. alterum quod est ei figurae sententiarum quae apostrophe dicitur simile, sed non sensum mutat verum formam eloquendi:

"Decios Marios magnosque Camillos,

Scipiadas duros bello et te, maxime Caesar".

Acutius adhuc in Polydoro:

25. "Fas omne abrumpit, Polydorum obtruncat et auro

vi potitur. Quid non mortalia pectora cogis

auri sacra fames?"

Hoc, qui tam parva momenta nominibus discreverunt, metabasin vocant, quam et aliter fieri putant:

"quid loquar? aut ubi sum?"

26. Coniunxit autem parenthesin et apostrophen Vergilius illo loco:

"haud procul inde citae Mettum in diversa quadrigae

distulerant (at tu dictis, Albane, maneres!)

raptabatque viri mendacis viscera tullus".

27. Haec schemata, aut his similia quae erunt per mutationem adiectionem detractionem ordinem, et convertunt in se auditorem nec languere patiuntur subinde aliqua notabili figura excitatum, et habent quandam ex illa vitii similitudine gratiam, ut in cibis interim acor ipse iucundus est. Quod continget si neque supra modum multae fuerint nec eiusdem generis aut iunctae aut frequentes, quia satietatem ut varietas earum, ita raritas effugit.

28. Illud est acrius genus quod non tantum in ratione positum est loquendi, sed ipsis sensibus tum gratiam tum etiam vires accommodat. Ex quibus primum sit quod fit adiectione. Plura sunt genera. Nam et verba geminantur, vel amplificandi gratia, ut "occidi, occidi non Spurium Maelium" (alterum est enim quod indicat, alterum quod adfirmat), vel miserandi, ut

"a Corydon, Corydon".

29. Quae eadem figura nonnumquam per ironian ad elevandum convertitur. Similis geminationis post aliquam interiectionem repetitio est, sed paulo etiam vehementior: "bona Cn. Pompei - miserum me! consumptis enim lacrimis infixus tamen pectori haeret dolor - bona, inquam, Cn. Pompei acerbissimae voci subiecta praeconis"; "vivis, et vivis non ad deponendam sed ad confirmandam audaciam".

30. Et ab isdem verbis plura acriter et instanter incipiunt: "nihilne te nocturnum praesidium Palatii, nihil urbis vigiliae, nihil timor populi, nihil consensus bonorum omnium, nihil hic munitissimus habendi senatus locus, nihil horum ora vultusque moverunt?" et in isdem desinunt: "Quis eos postulavit? Appius. Quis produxit? Appius".

31. Quamquam hoc exemplum ad aliud quoque schema pertinet, cuius et initia inter se et rursus inter se fines idem sunt ("quis" et "quis", "Appius" et "Appius") - quale est: "Qui sunt qui foedera saepe ruperunt? Carthaginienses. Qui sunt qui crudelissime bellum gesserunt? Carthaginienses. Qui sunt qui Italiam deformarunt? Carthaginienses. Qui sunt qui sibi ignosci postulant? Carthaginienses".

32. Etiam in contrapositis vel comparativis solet respondere primorum verborum alterna repetitio, quod modo huius [modi] esse loci potius dixi: "vigilas tu de nocte ut tuis consultoribus respondeas, ille ut eo quo intendit mature cum exercitu perveniat: te gallorum, illum bucinarum cantus exsuscitat: tu actionem instituis, ille aciem instruit: tu caves ne consultores tui, ire ne urbes aut castra capiantur".

33. Sed hac gratia non fuit contentus orator; vertit in contrarium eandem figuram: "ille tenet et scit ut hostium copiae, tu ut aquae pluviae arceantur: ille exercitatus in propagandis finibus, tu in regendis".

34. Possunt media quoque respondere vel primis, ut

"te nemus Angitiae, vitrea te fucinus unda,"

vel ultimis, ut: "haec navis onusta praeda Siciliensi, cum et ipsa esset ex praeda". Nec quisquam dubitabit idem fieri posse iteratis utrimque mediis. Respondent primis et ultima: "multi et graves dolores inventi parentibus et propinquis, multi".

35. Est et illud repetendi genus quod semel proposita iterat et dividit:

"Iphitus et Pelias mecum, quorum Iphitus aevo

iam gravior, Pelias et vulnere tardus Ulixei".

36. Epanodos dicitur Graece, nostri regressionem vocant. Nec solum in eodem sensu sed etiam in diverso eadem verba contra sumuntur: "principum dignitas erat paene par, non par fortasse eorum qui sequebantur". Interim variatur casibus haec et generibus retractatio: "magnus est dicendi labor, magna res". Est et apud Rutilium longa periodois, sed haec initia sententiarum sunt: "Pater hic tuus? Patrem nunc appellas?

37. Patris tui filius es?" Fit casibus modo hoc schema (quod polyptoton vocant), constat et aliis etiam modis, ut pro Cluentio: "Quod autem tempus veneni dandi illo die, illa frequentia? Per quem porro datum? Unde sumptum? Quae porro interceptio poculi? cur non de integro autem datum?"

38. Hanc rerum coniunctam diversitatem Caecilius metabolen vocat, qualis est pro Cluentio locus in Oppianicum: "illum tabulas publicas Larini censorias corrupisse decuriones universi iudicaverunt, cum illo nemo rationem, nemo rem ullam contrahebat, nemo illum ex tam multis cognatis et adfinibus tutorem umquam liberis suis scripsit", et deinceps adhuc multa.

39. Ut haec in unum congeruntur, ita contra illa dispersa sunt, quae a Cicerone "dissupata" dici puto:

"hic segetes, illic veniunt felicius uvae,

arborei fetus alibi",

et deinceps.

40. Illa vero apud Ciceronem mira figurarum mixtura deprehenditur, in qua et primo verbo longum post intervallum redditum est ultimum, et media primis et mediis ultima congruunt: "vestrum iam hic factum deprehenditur, patres conscripti, non meum, ac pulcherrimum quidem factum, verum, ut dixi, non meum, sed vestrum".

41. Hanc frequentiorem repetitionem ploken vocant, quae fit et permixtis figuris, ut supra dixi, utque se habet epistula ad Brutum: "ego cum in gratiam redierim cum Appio Claudio, et redierim per Cn. Pompeium, [et] ego ergo cum redierim", et in isdem sententiis crebrioribus mutata declinationibus iteratione verborum, ut apud Persium:

42. "usque adeone

scire tuum nihil est nisi te scire hoc sciat alter?"

et apud Ciceronem: "+neque enim poterat indicio et his damnatis qui indicabantur".

43. Sed sensus quoque toti quem ad modum coeperunt desinunt: "Venit ex Asia. Hoc ipsum quam novum! Tribunus plebis venit ex Asia". In eadem tamen perihodo et verbum ultimum primo refertur, tertium iam sermone, adiectum est enim: "verumtamen venit". Interim sententia quidem repetitur, sed non eodem verborum ordine: "Quid Cleomenes facere potuit? Non enim possum quemquam insimulare falso. Quid, inquam, facere Cleomenes potuit?"

44. Prioris etiam sententiae verbum ultimum ac sequentis primum frequenter est idem, quo quidem schemate utuntur poetae saepius:

"Pierides, vos haec facietis maxima Gallo,

Gallo, cuius amor tantum mihi crescit in horas",

sed ne oratores quidem raro: "hic tamen vivit: vivit? immo vero etiam in senatum venit".

45. Aliquando, sicut in geminatione verborum diximus, initia quoque et clausulae sententiarum aliis sed non alio tendentibus verbis inter se consonant. Initia hoc modo: "dediderim periculis omnibus, optulerim insidiis, obiecerim invidiae". Rursus clausulae ibidem statim: "vos enim statuistis, vos sententiam dixistis, vos iudicastis". Hoc alii synonymian, alii diiunctionem vocant, utrumque, etiam si est diversum, recte: nam est nominum idem significantium separatio. Congregantur quoque verba idem significantia: "quae cum ita sint, Catilina, perge quo coepisti, egredere aliquando ex urbe: patent portae, proficiscere".

46. Et in eundem alio libro: "abiit excessit erupit evasit". Hoc Caecilio pleonasmos videtur, id est abundans super necessitatem oratio, sicut illa: "vidi oculos ante ipse meos": in illo enim "vidi" inest "ipse". Verum id, ut alio quoque loco dixi, cum supervacua oneratur adiectione, vitium est, cum auget aut manifestat sententiam, sicut hic, virtus: "vidi", "ipse", "ante oculos" totidem sunt adfectus.

47. cur tamen haec proprie nomine tali notarit non video: nam et geminatio et repetitio et qualiscumque adiectio pleonasmos videri potest. Nec verba modo sed sensus quoque idem facientes acervantur: "perturbatio istum mentis et quaedam scelerum offusa caligo et ardentes furiarum faces excitaverunt".

48. Congeruntur et diversa: "Mulier, tyranni saeva crudelitas, patris amor, ira praeceps, temeritatis dementia". Et apud Ovidium:

"sed grave Nereidum numen, sed corniger Ammon,

sed quae visceribus veniebat belua ponti

exsaturanda meis".

49. inveni qui et hoc ploken vocaret: cui non adsentior, cum sit unius figurae. Mixta quoque et idem et diversum significantia, quod et ipsum diallagen vocant: "quaero ab inimicis, sintne haec investigata comperta id est patefacta sublata delata extincta per me?" Et "investigata comperta id est patefacta" aliud ostendunt, "sublata delata extincta": sunt inter se similia, sed non etiam prioribus.

50. Et hoc autem exemplum et superius aliam quoque efficiunt figuram, quae quia coniunctionibus caret dissolutio vocatur, apta cum quid instantius dicimus: nam et singula inculcantur et quasi plura fiunt. Ideoque utimur hac figura non in singulis modo verbis, sed sententiis etiam, ut Cicero dicit contra contionem Metelli: "qui indicabantur, eos vocari, custodiri, ad senatum adduci iussi: senatum si interposui", et totus hic locus talis est. Hoc genus et brachylogian vocant, quae potest esse copulata dissoluto. Contrarium [ut] est schema quod coniunctionibus abundat: illud asyndeton, hoc polysyndeton dicitur.

51. Sed hoc est vel isdem saepius repetitis, ut

"tectumque laremque

armaque Amyclaeumque canem Cressamque pharetram",

vel diversis:

52. "arma virumque - multum ille et terris - multa quoque".

53. Adverbia quoque et pronomina variantur: "hic illum vidi iuvenem - bis senos cui nostra dies - hic mihi responsum primus dedit ire petenti". Sed utrumque horum acervatio est aut iuncta aut dissoluta.

54. Omnibus scriptores sua nomina dederunt, sed varia et ut cuique fingenti placuit: fons quidem unus, qui acriora facit et instantiora quae dicimus et vim quandam prae se ferentia velut saepius erumpentis adfectus. Gradatio, quae dicitur climax, apertiorem habet artem et magis adfectatam, ideoque esse rarior debet.

55. Est autem ipsa quoque adiectionis: repetit enim quae dicta sunt, et priusquam ad aliud descendat in prioribus resistit. cuius exemplum ex Graeco notissimo transferatur: "non enim dixi quidem haec, sed non scripsi, nec scripsi quidem, sed non obii legationem, nec obii quidem legationem, sed non persuasi Thebanis".

56. Sunt tamen tradita et Latina: "Africano virtutem industria, virtus gloriam, gloria aemulos comparavit". Et Calvi: "non ergo magis pecuniarum repetundarum quam maiestatis, neque maiestatis magis quam Plautiae legis, neque Plautiae legis magis quam ambitus, neque ambitus magis quam omnium legum".

57. +Est+ invenitur apud poetas quoque, ut apud Homerum de sceptro, quod a Iove ad Agamemnonem usque deducit, et apud nostrum etiam tragicum:

"Iove propagatus est, ut perhibent, Tantalus,

ex Tantalo ortus Pelops, ex Pelope autem satus

Atreus, qui nostrum porro propagat genus".

58. At quae per detractionem fiunt figurae, brevitatis novitatisque maxime gratiam petunt: quarum una est ea quam libro proximo in figuras ex synekdochei distuli, cum subtractum verbum aliquod satis ex ceteris intellegitur, ut Caelius in Antonium: "stupere gaudio Graecus": simul enim auditur "coepit"; Cicero ad Brutum: "Sermo nullus scilicet nisi de te; quid enim potius? tum Flavius, cras, inquit, tabellarii, et ego ibidem has inter cenam exaravi".

59. cui similia sunt illa meo quidem iudicio, in quibus verba decenter pudoris gratia subtrahuntur:

"novimus et qui te, transversa tuentibus hircis,

et quo, sed faciles Nymphae risere, sacello".

60. Hanc quidam aposiopesin putant, frustra: nam illa quid taceat incertum est aut certe longiore sermone explicandum, hic unum verbum et manifestum quidem desideratum: quod si aposiopesis est, nihil non in quo deest aliquid idem appellabitur.

61. Ego ne illud quidem aposiopesin semper voco, in quo res quaecumque relinquitur intellegenda, ut ea quae in epistulis Cicero: "data Lupercalibus, quo die Antonius Caesari". Non enim opticuit: lusit, quia nihil aliud intellegi poterat quam hoc: "diadema imposuit".

62. Altera est per detractionem figura, de qua modo dictum est, cui coniunctiones eximuntur. Tertia, quae dicitur epezeugmenon, in qua unum ad verbum plures sententiae referuntur, quarum unaquaeque desiderasset illud si sola poneretur. Id accidit aut praeposito verbo ad quod reliqua respiciant: "vicit pudorem libido, timorem audacia, rationem amentia", aut inlato quo plura cluduntur: "neque enim is es, Catilina, ut te aut pudor umquam a turpitudine aut metus a periculo aut ratio a furore revocaverit".

63. Medium quoque potest esse quod et prioribus et sequentibus sufficiat: iungit autem et diversos sexus, ut cum marem feminamque "filios" dicimus, et singularia pluralibus miscet.

64. Sed haec adeo sunt vulgaria ut sibi artem figurarum adserere non possint. Illud plane figura est, quo diversa sermonis forma coniungitur:

"sociis tunc arma capessant

edico, et dira bellum cum gente gerendum".

Quamvis enim pars [bello] posterior participio insistat, utrique convenit illud "edico". Non utique detractionis gratia factam coniunctionem synoikeiosin vocant, quae duas res diversas colligat:

"tam deest avaro quod habet quam quod non habet".

65. huic diversam volunt esse distinctionem, cui dant nomen paradiastolen, qua similia discernuntur: "cum te pro astuto sapientem appelles, pro confidente fortem, pro inliberali diligentem". Quod totum pendet ex finitione, ideoque an figura sit dubito. cui contraria est ea qua fit ex vicino transitus ad diversa ut similia: "brevis esse laboro, obscurus fio" et quae secuntur.

66. Tertium est genus figurarum quod aut similitudine aliqua vocum aut paribus aut contrariis convertit in se aures et animos excitat. Hinc est paronomasia quae dicitur adnominatio. Ea non uno modo fieri solet: ex vicinia quadam praedicti nominis ducta, casibus declinatis, ut Domitius Afer pro Cloatilla: "mulier omnium rerum imperita, in omnibus rebus infelix," et cum verbo idem verbum plus significans subiungitur:

67. "quando homo hostis, homo". Quibus exemplis sum in aliud usus, +sed in uno phasis+ est geminatio. Paronomasiai contrarium est quod eodem verbo quasi falsum arguitur: "quae lex privatis hominibus esse lex non videbatur".

68. cui confinis est quae antanaklasis dicitur, eiusdem verbi contraria significatio. cum Proculeius quereretur de filio quod is mortem suam exspectaret, et ille dixisset "se vero non exspectare", "immo", inquit, "rogo exspectes". Non ex eodem sed ex vicino diversum accipitur cum supplicio adficiendum dicas quem supplicatione dignum iudicaris.

69. Aliter quoque voces aut eaedem [aut] diversa in significatione ponuntur aut productione tantum vel correptione mutatae: quod etiam in iocis frigidum equidem tradi inter praecepta miror, eorumque exempla vitandi potius quam imitandi gratia pono: "amari iucundum est, si curetur ne quid insit amari", "avium dulcedo ad avium ducit", et apud Ovidium ludentem: "cur ego non dicam, furia, te furiam?"

70. Cornificius hanc traductionem vocat, videlicet alterius intellectus ad alterum. Sed elegantius quod est positum in distinguenda rei proprietate: "hanc rei publicae pestem paulisper reprimi, non in perpetuum comprimi posse"; et quae praepositionibus in contrarium mutantur: "non emissus ex urbe, sed inmissus in urbem esse videatur". Melius atque acrius quod cum figura iucundum est, tum etiam sensu valet: "emit morte inmortalitatem".

71. Illa leviora: "non Pisonum sed pistorum" et "ex oratore arator". Pessimum vero: "ne patres conscripti videantur circumscripti". Raro evenit, sed vehementer +venit sic+ contigit, ut aliqui sensus vehemens et acer venustatem aliquam +non eadem eo verbo non dissona accipit.+

72. Et cur me prohibeat pudor uti domestico exemplo? Pater meus contra eum qui se legationi inmoriturum dixerat, deinde vix paucis diebus insumptis re infecta redierat: "non exigo uti inmoriaris legationi: inmorare". Nam et valet sensus ipse et in verbis tantum distantibus iucunde consonat vox, praesertim non captata sed velut oblata, cum altero suo sit usus, alterum ab adversario acceperit.

73. Magnae veteribus curae fuit gratiam dicendi et paribus et contrariis adquirere. Gorgias in hoc inmodicus: copiosus, aetate utique prima, Isocrates fuit. Delectatus est his etiam M. tullius, verum et modum adhibuit non ingratae nisi copia redundet voluptati, et rem alioqui levem sententiarum pondere implevit. Nam per se frigida et inanis adfectatio, cum in acris incidit sensus innatam gratiam videtur habere, non arcessitam.

74. Similium fere quadruplex ratio est. Nam est primum quotiens verbum verbo aut non dissimile valde quaeritur, ut

"puppesque tuae pubesque tuorum",

et: "sic in hac calamitosa fama quasi in aliqua perniciosissima flamma",

et: "non enim tam spes laudanda quam res est", aut certe par et extremis syllabis consonans: "non verbis sed armis".

75. Et hoc quoque quotiens in sententias acris incidit pulchrum est: "quantum possis, in eo semper experire ut prosis". Hoc est parison, ut plerisque placuit; Theon Stoicus parison existimat quod sit e membris non dissimilibus.

76. Secundum ut clausula similiter cadat, syllabis isdem in ultimam partem conlatis; homoioteleuton vocant, id est similem duarum sententiarum vel plurium finem: "non modo ad salutem eius extinguendam, sed etiam gloriam per tales viros infringendam". Ex quibus fere fiunt, non tamen ut semper utique ultimis consonent, quae trikola dicuntur: "vicit pudorem libido, timorem audacia, rationem amentia". In quaternas quoque ac plures haec ratio ire sententias potest. Fit etiam singulis verbis:

"Hecuba hoc dolet pudet piget",

et "abiit excessit erupit evasit".

77. Tertium est quod [non] in eosdem casus cadit: homoioptoton dicitur. Sed neque quod finem habet similem, utique in eundem venit finem homoioptoton, quia homoioptoton est tantum casu simile [est] etiam si dissimilia sint quae declinentur, nec tantum in fine deprehenditur, sed respondentibus vel primis inter se vel mediis vel extremis vel etiam permutatis his, ut media primis et summa mediis accommodentur; et quocumque modo accommodari potest:

78. nec enim semper paribus syllabis constat, ut est apud Afrum: "amisso nuper infelicis +auleis+ non praesidio inter pericula, tamen solacio inter adversa". Eius fere videntur optima in quibus initia sententiarum et fines consentiunt (ut hic "praesidio, solacio" +pedem+) ut et similia sint verso bis et a paribus cadant et eodem modo desinant:

79. etiam ut sint, quod est quartum, membris aequalibus, quod isokolon dicitur. "Si, quantum in agro locisque desertis audacia potest, tantum in foro atque iudiciis impudentia valeret" isokolon est et homoioptoton habet; "non minus nunc in causa cederet Aulus Caecina Sexti Aebuti impudentiae quam tum in vi facienda cessit audaciae" isokolon, homoioptoton, homoioteleuton. Accedit et ex illa figura gratia qua nomina dixi mutatis casibus repeti: "non minus cederet quam cessit". Adhuc homoioteleuton et paronomasia est "neminem alteri posse dare in matrimonium nisi penes quem sit patrimonium".

80. Contrapositum autem vel, ut quidam vocant, contentio (antitheton dicitur) non uno fit modo. Nam et [sic] singula singulis opponuntur, ut in eo quod modo dixi: "Vicit pudorem libido, timorem audacia", et bina binis: "non nostri ingeni, vestri auxili est", et sententiae sententiis:

"dominetur in contionibus, iaceat in iudiciis".

81. cui commodissime subiungitur et ea species quam distinctionem diximus: "odit populus Romanus privatam luxuriam, publicam magnificentiam diligit", et quae sunt simili casu dissimili sententia in ultimo locata: "ut quod in tempore mali fuit nihil obsit, quod in causa boni fuit prosit".

82. Nec semper contrapositum subiungitur, ut in hoc: "est igitur haec, iudices, non scripta sed nata lex", verum, sicut Cicero dicit, de singulis rebus propositis refertur ad singula, ut in eo quod sequitur: "quam non didicimus accepimus legimus, verum ex natura ipsa arripuimus hausimus expressimus".

83. Nec semper quod adversum est contra ponitur, quale est apud Rutilium: "nobis primis di immortales fruges dederunt, nos quod soli accepimus in omnes terras distribuimus".

84. Fit etiam adsumpta illa figura qua verba declinata repetuntur, quod antimetabole dicitur: "non ut edam vivo, sed ut vivam edo". Et quod apud Ciceronem conversum ita est ut, cum mutationem casus habeat, etiam similiter desinat: "ut et sine invidia culpa plectatur et sine culpa invidia ponatur".

85. Et eodem eluditur verbo, ut quod dicit de [se] Roscio: "etenim cum artifex eius modi est ut solus videatur dignus esse * videatur qui non accedat". Est et in nominibus ex diverso conlocatis sua gratia: "si consul Antonius, Brutus hostis, si conservator rei publicae Brutus, hostis Antonius".

86. Olim plura de figuris quam necesse erat, et adhuc erunt qui putant esse figuram "incredibile est quod dico sed verum" (anthypophoran vocant) et "aliquis hoc semel tulit, nemo bis, ego ter" (diexodon) et "longius evectus sum, sed redeo ad propositum" (aphodon).

87. Quaedam verborum figurae paulum a figuris sententiarum declinantur, ut dubitatio. Nam cum est in re, priori parti adsignanda est, cum in verbo, sequenti: "sive me malitiam sive stultitiam dicere oportet".

88. Item correctionis eadem ratio est: nam quod illic dubitat, hic emendat. Etiam in personae fictione accidere quidam idem putaverunt, ut in verbis esset haec figura: "crudelitatis mater est avaritia", et apud Sallustium in Ciceronem "o Romule Arpinas": quale est apud Menandrum "Oedipus Thriasius". Haec omnia copiosius sunt exsecuti qui non ut partem operis transcurrerunt, sed proprie libros huic operi dedicaverunt, sicut Caecilius, Dionysius, Rutilius, Cornificius, Visellius aliique non pauci (sed non minor erit eorum qui vivunt gloria).

89. Ut fateor autem verborum quoque figuras posse pluris reperiri a quibusdam, ita his, quae ab auctoribus claris traduntur, meliores non adsentior. Nam in primis M. tullius multas in tertio de Oratore libro posuit quas in Oratore postea scripto transeundo videtur ipse damnasse: quarum pars est quae sententiarum potius quam verborum sit, ut inminutio, inprovisum, imago, sibi ipsi responsio, digressio, permissio, contrarium (hoc enim puto quod dicitur enantiotes), sumpta ex adverso probatio:

90. quaedam omnino non sunt figurae, sicut ordo, dinumeratio, circumscriptio, sive hoc nomine significatur comprensa breviter sententia sive finitio: nam et hoc Cornificius atque Rutilius schema lexeos putant. Verborum autem concinna transgressio hyperbaton est, quod Caecilius quoque putat schema, a nobis est inter tropos posita.

91. Sed mutatio, [et] si ea est quam Rutilius alloiosin vocat, dissimilitudinem ostendit hominum rerum factorum: quae si latius fiat, figura non est, si angustius, in antitheton cadet; si vero haec appellatio significat hypallagen, satis de ea dictum est.

92. Quod vero schema est ad propositum subiecta ratio, quod Rutilius aitiologian vocat? [utrum] Nam de illo dubitari possit, an schema sit in distributis subiecta ratio, quod apud eundem primo loco positum est: prosapodosin dicit, quae, ut maxime, servetur sane in pluribus propositis, quia aut singulis statim ratio subiciatur, ut est apud Gaium Antonium:

93. "sed neque accusatorem eum metuo, quod sum innocens, neque competitorem vereor, quod sum Antonius, neque consulem spero, quod est Cicero": aut positis duobus vel tribus eodem ordine singulis continua reddatur, quale apud Brutum de dictatura Cn. Pompei:

94. "praestat enim nemini imperare quam alicui servire: sine illo enim vivere honeste licet, cum hoc vivendi nulla condicio est".

95. Sed et uni rei multiplex ratio subiungitur, ut apud Vergilium:

"sive inde occultas vires et pabula terrae

pinguia concipiunt, sive illis omne per ignem

excoquitur vitium" et totus locus,

"seu pluris calor ille vias ... seu durat magis".

96. Relationem quid accipi velit non liquet mihi: nam si antanaclasin aut epanodon aut antimetabolen dicit, de omnibus his locuti sumus. Sed quidquid est, nec hoc nec superiora in Oratore repetit. Sola est in eo libro posita inter figuras verborum exclamatio quam sententiae potius puto (adfectus enim est); [et] ceteris omnibus consentio.

97. Adicit his Caecilius periphasin, de qua dixi, Cornificius interrogationem ratiocinationem subiectionem transitionem occultationem, praeterea sententiam membrum articulos interpretationem conclusionem. Quorum priora alterius generis sunt schemata sequentia schemata omnino non sunt.

98. Item Rutilius, praeter ea quae apud alios quoque sunt, paromologian, anagcaion, ethopoiian, dicaiologian, prolempsin, characterismon, brachylogian, parasiopesin, parresian, de quibus idem dico. Nam eos quidem auctores qui nullum prope finem fecerunt exquirendis nominibus praeteribo, qui etiam quae sunt argumentorum figuris adscripserunt.

99. Ego illud de iis etiam quae vere sunt adiciam breviter, sicut ornent orationem oportune positae, ita ineptissimas esse cum inmodice petantur. Sunt qui, neglecto rerum pondere et viribus sententiarum, si vel inania verba in hos modos depravarunt summos se iudicent artifices, ideoque non desinant eas nectere, quas sine substantia sectari tam est ridiculum quam quaerere habitum gestumque sine corpore.

100. Sed ne eae quidem quae recte fiunt densandae sunt nimis: nam et vultus mutatio oculorumque coniectus multum in actu valet, sed si quis ducere os exquisitis modis et frontis ac luminum inconstantia trepidare non desinat, rideatur. Et oratio habet rectam quandam velut faciem, quae ut stupere inmobili rigore non debebit, ita saepius in ea quam natura dedit specie continenda est.

101. Sciendum vero in primis quid quisque in orando postulet locus, quid persona, quid tempus: maior enim pars harum figurarum posita est in delectatione. Ubi vero atrocitate invidia miseratione pugnandum est, quis ferat contrapositis et pariter cadentibus et consimilibus irascentem flentem rogantem? - cum nimia in his rebus cura verborum deroget adfectibus fidem, et ubicumque ars ostentatur, veritas abesse videatur.