|
1. Et haec
quidem auxilia extrinsecus adhibentur: in iis autem quae nobis ipsis paranda
sunt, ut laboris, sic utilitatis etiam longe plurimum adfert stilus. Nec
inmerito M. tullius hunc "optimum effectorem ac magistrum dicendi"
vocat, cui sententiae personam L. Crassi in disputationibus quae sunt de
Oratore adsignando iudicium suum cum illius auctoritate coniunxit.
2. Scribendum ergo quam
diligentissime et quam plurimum. Nam ut terra alte refossa generandis
alendisque seminibus fecundior, sic profectus non a summo petitus studiorum
fructus et fundit uberius et fidelius continet. Nam sine hac quidem constantia ipsa illa ex tempore dicendi
facultas inanem modo loquacitatem dabit et verba in labris nascentia.
3. Illic
radices, illic fundamenta sunt, illic opes velut sanctiore quodam aerario
conditae, unde ad subitos quoque casus cum res exiget proferantur. Vires
faciamus ante omnia quae sufficiant labori certaminum et usu non exhauriantur.
4. Nihil enim
rerum ipsa natura voluit magnum effici cito, praeposuitque pulcherrimo cuique
operi difficultatem: quae nascendi quoque hanc fecerit legem, ut maiora
animalia diutius visceribus parentis continerentur. Sed cum sit duplex
quaestio, quo modo et quae maxime scribi oporteat, iam hinc ordinem sequar.
5. Sit primo
vel tardus dum diligens stilus, quaeramus optima nec protinus offerentibus se
gaudeamus, adhibeatur iudicium inventis, dispositio probatis: dilectus enim
rerum verborumque agendus est et pondera singulorum examinanda. Post subeat
ratio conlocandi versenturque omni modo numeri, non ut quodque se proferet
verbum occupet locum.
6. Quae quidem
ut diligentius exequamur, repetenda saepius erunt scriptorum proxima. Nam
praeter id quod sic melius iunguntur prioribus sequentia, calor quoque ille
cogitationis, qui scribendi mora refrixit, recipit ex integro vires, et velut
repetito spatio sumit impetum: quod in certamine saliendi fieri videmus, ut
conatum longius petant, et ad illud quo contenditur spatium cursu ferantur,
utque in iaculando bracchia reducimus et expulsuri tela nervos retro tendimus.
7. Interim
tamen, si feret flatus, danda sunt vela, dum nos indulgentia illa non fallat;
omnia enim nostra dum nascuntur placent: alioqui nec scriberentur. Sed redeamus
ad iudicium et retractemus suspectam facilitatem.
8. Sic
scripsisse Sallustium accepimus, et sane manifestus est etiam ex opere ipso
labor. Vergilium quoque paucissimos die composuisse versus auctor est Varius.
Oratoris quidem alia condicio est: itaque hanc moram et sollicitudinem initiis
impero.
9. Nam primum hoc
constituendum, hoc optinendum est, ut quam optime scribamus: celeritatem dabit
consuetudo. Paulatim res
facilius se ostendent, verba respondebunt, compositio sequetur, cuncta denique
ut in familia bene instituta in officio erunt.
10. summa haec
est rei: cito scribendo non fit ut bene scribatur, bene scribendo fit ut cito.
Sed tum maxime cum facultas illa contigerit resistamus, ut provideamus et
ferentis equos frenis quibusdam coerceamus, quod non tam moram faciet quam
novos impetus dabit. Neque enim rursus eos qui robur aliquod in stilo fecerint
ad infelicem calumniandi se poenam alligandos puto.
11. Nam quo
modo sufficere officiis civilibus possit qui singulis actionum partibus
insenescat? sunt autem quibus nihil sit satis: omnia mutare, omnia aliter
dicere quam occurrit velint, increduli quidam et de ingenio suo pessime meriti,
qui diligentiam putant facere sibi scribendi difficultatem.
12. Nec
promptum est dicere utros peccare validius putem, quibus omnia sua placent an
quibus nihil. Accidit enim etiam ingeniosis adulescentibus frequenter ut labore
consumantur et in silentium usque descendant nimia bene dicendi cupiditate. Qua
de re memini narrasse mihi Iulium Secundum illum, aequalem meum atque a me, ut
notum est, familiariter amatum, mirae facundiae virum, infinitae tamen curae,
quid esset sibi a patruo suo dictum.
13. Is fuit
Iulius Florus, in eloquentia Galliarum, quoniam ibi demum exercuit eam,
princeps, alioqui inter paucos disertus et dignus illa propinquitate. Is cum
Secundum, scholae adhuc operatum, tristem forte vidisset, interrogavit quae
causa frontis tam adductae.
14. Nec
dissimulavit adulescens tertium iam diem esse quod omni labore materiae ad
scribendum destinatae non inveniret exordium: quo sibi non praesens tantum
dolor sed etiam desperatio in posterum fieret. tum Florus adridens
"numquid tu" inquit "melius dicere vis quam potes?"
15. Ita se res
habet: curandum est ut quam optime dicamus, dicendum tamen pro facultate: ad
profectum enim opus est studio, non indignatione. Ut possimus autem scribere
etiam plura et celerius, non exercitatio modo praestabit, in qua sine dubio
multum est, sed etiam ratio: si non resupini spectantesque tectum et
cogitationem murmure agitantes expectaverimus quid obveniat, sed quid res
poscat, quid personam deceat, quod sit tempus, qui iudicis animus intuiti
humano quodam modo ad scribendum accesserimus. Sic nobis et initia
et quae secuntur natura ipsa praescribit.
16. Certa sunt enim pleraque,
et nisi coniveamus in oculos incurrunt: ideoque nec indocti nec rustici diu
quaerunt unde incipiant: quo pudendum est magis si difficultatem facit
doctrina. Non ergo semper
putemus optimum esse quod latet: inmutescamus alioqui, si nihil dicendum
videatur nisi quod non invenimus.
17. Diversum
est huic eorum vitium qui primo decurrere per materiam stilo quam velocissimo
volunt, et sequentes calorem atque impetum ex tempore scribunt: hanc silvam
vocant. Repetunt deinde et componunt quae effuderant: sed verba emendantur et
numeri, manet in rebus temere congestis quae fuit levitas.
18. Protinus ergo adhibere
curam rectius erit, atque ab initio sic opus ducere ut caelandum, non ex
integro fabricandum sit. Aliquando tamen adfectus sequemur, in quibus fere plus
calor quam diligentia valet. Satis apparet ex eo quod hanc scribentium
neglegentiam damno, quid de illis dictandi deliciis sentiam.
19. Nam in stilo quidem
quamlibet properato dat aliquam cogitationi moram non consequens celeritatem
eius manus: ille cui dictamus urget, atque interim pudet etiam dubitare aut
resistere aut mutare quasi conscium infirmitatis nostrae timentis.
20. Quo fit ut non rudia tantum
et fortuita, sed inpropria interim, dum sola est conectendi sermonis cupiditas,
effluant, quae nec scribentium curam nec dicentium impetum consequantur. At
idem ille qui excipit, si tardior in scribendo aut incertior in legendo velut
offensator fuerit, inhibetur cursus, atque omnis quae erat concepta mentis
intentio mora et interdum iracundia excutitur.
21. tum illa quae altiorem
animi motum secuntur quaeque ipsa animum quodam modo concitant, quorum est
iactare manum, torquere vultum, +simul et+ interim obiurgare, quaeque Persius
notat cum leviter dicendi genus significat ("nec pluteum" inquit
"caedit nec demorsos sapit unguis") etiam ridicula sunt, nisi cum
soli sumus.
22. Denique, ut semel quod est
potentissimum dicam, secretum, quod dictando perit, atque liberum arbitris
locum et quam altissimum silentium scribentibus maxime convenire nemo
dubitaverit. Non tamen protinus audiendi qui credunt aptissima in hoc nemora
silvasque, quod illa caeli libertas locorumque amoenitas sublimem animum et
beatiorem spiritum parent.
23. Mihi certe iucundus hic
magis quam studiorum hortator videtur esse secessus. Namque illa quae ipsa
delectant necesse est avocent ab intentione operis destinati. Neque enim se
bona fide in multa simul intendere animus totum potest, et quocumque respexit
desinit intueri quod propositum erat.
24. Quare silvarum amoenitas et
praeterlabentia flumina et inspirantes ramis arborum aurae volucrumque cantus
et ipsa late circumspiciendi libertas ad se trahunt, ut mihi remittere potius
voluptas ista videatur cogitationem quam intendere.
25. Demosthenes melius, qui se
in locum ex quo nulla exaudiri vox et ex quo nihil prospici posset recondebat,
ne aliud agere mentem cogerent oculi. Ideoque lucubrantes silentium noctis et
clusum cubiculum et lumen unum velut +rectos+ maxime teneat.
26. Sed cum in omni studiorum
genere, tum in hoc praecipue bona valetudo quaeque eam maxime praestat
frugalitas necessaria est, cum tempora ab ipsa rerum natura ad quietem
refectionemque nobis data in acerrimum laborem convertimus. cui tamen non plus
inrogandum est quam quod somno supererit aut non deerit.
27. Obstat enim diligentiae
scribendi etiam fatigatio, et abunde si vacet lucis spatia sufficiunt:
occupatos in noctem necessitas agit. Est tamen lucubratio, quotiens ad eam
integri ac refecti venimus, optimum secreti genus.
28. Sed silentium et secessus
et undique liber animus ut sunt maxime optanda, ita non semper possunt
contingere, ideoque non statim si quid obstrepet abiciendi codices erunt et
deplorandus dies, verum incommodis repugnandum, et hic faciendus usus, ut omnia
quae impedient vincat intentio: quam si tota mente in opus ipsum derexeris,
nihil eorum quae oculis vel auribus incursant ad animum perveniet.
29. An vero frequenter etiam
fortuita hoc cogitatio praestat, ut obvios non videamus et itinere deerremus:
non consequemur idem si et voluerimus? Non est indulgendum causis desidiae. Nam
si non nisi refecti, non nisi hilares, non nisi omnibus aliis curis vacantes
studendum existimarimus, semper erit propter quod nobis ignoscamus.
30. Quare in turba, itinere,
conviviis etiam faciat sibi cogitatio ipsa secretum. Quid alioqui fiet cum in
medio foro, tot circumstantibus iudiciis, iurgiis, fortuitis etiam clamoribus,
erit subito continua oratione dicendum, si particulas quas ceris mandamus nisi
in solitudine reperire non possumus? Propter quae idem ille tantus amator
secreti Demosthenes in litore, in quo se maximo cum sono fluctus inlideret,
meditans consuescebat contionum fremitus non expavescere.
31. Illa quoque minora (sed
nihil in studiis parvum est) non sunt transeunda: scribi optime ceris, in
quibus facillima est ratio delendi, nisi forte visus infirmior membranarum
potius usum exiget, quae ut iuvant aciem, ita crebra relatione, quoad
intinguntur calami, morantur manum et cogitationis impetum frangunt.
32. Relinquendae autem in
utrolibet genere contra erunt vacuae tabellae, in quibus libera adiciendi sit
excursio. Nam interim
pigritiam emendandi angustiae faciunt, aut certe novorum interpositione priora
confundant. Ne latas quidem ultra modum esse ceras velim, expertus iuvenem
studiosum alioqui praelongos habuisse sermones quia illos numero versuum metiebatur,
idque vitium, quod frequenti admonitione corrigi non potuerat, mutatis
codicibus esse sublatum.
33. Debet
vacare etiam locus in quo notentur quae scribentibus solent extra ordinem, id
est ex aliis quam qui sunt in manibus loci, occurrere. Inrumpunt enim optimi
nonnumquam sensus, quos neque inserere oportet neque differre tutum est, quia
interim elabuntur, interim memoriae sui intentos ab alia inventione declinant:
ideoque optime sunt in deposito.
|