|
1. Maximus
vero studiorum fructus est et velut +primus quidam plius+ longi laboris ex
tempore dicendi facultas; quam qui non erit consecutus, mea quidem sententia
civilibus officiis renuntiabit et solam scribendi facultatem potius ad alia
opera convertet. Vix enim bonae fidei viro convenit auxilium in publicum polliceri
quod praesentissimis quibusque periculis desit, * intrare portum ad quem navis
accedere nisi lenibus ventis vecta non possit:
2. siquidem
innumerabiles accidunt subitae necessitates vel apud magistratus vel repraesentatis
iudiciis continuo agendi. Quarum si qua, non dico cuicumque innocentium civium,
sed amicorum ac propinquorum alicui evenerit, stabitne mutus et salutarem
petentibus vocem, statimque si non succurratur perituris, moras et secessum et
silentium quaeret, dum illa verba fabricentur et memoriae insidant et vox ac
latus praeparetur?
3. Quae vero
patitur hoc ratio, ut quisquam sit orator aliquando? Mitto casus: quid cum
adversario respondendum erit fiet? Nam saepe ea quae opinati sumus et contra
quae scripsimus fallunt, ac tota subito causa mutatur, atque ut gubernatori ad
incursus tempestatium, sic agenti ad varietatem causarum ratio mutanda est.
4. Quid porro
multus stilus et adsidua lectio et longa studiorum aetas facit, si manet eadem
quae fuit incipientibus difficultas? Perisse profecto confitendum est
praeteritum laborem cui semper idem laborandum est. Neque ego hoc ago, ut ex
tempore dicere malit, sed ut possit. Id autem maxime hoc modo consequemur.
5. Nota sit
primum dicendi via: neque enim prius contingere cursus potest quam scierimus
quo sit et qua perveniendum. Nec satis est non ignorare quae sint causarum
iudicialium partes, aut quaestionum ordinem recte disponere, quamquam ista sunt
praecipua, sed quid quoque loco primum sit ac secundum et deinceps: quae ita
sunt natura copulata ut mutari aut intervelli sine confusione non possint.
6. Quisquis
autem via dicet, utetur ante omnia rerum ipsa serie velut duce, propter quod
homines etiam modice exercitati facillime tenorem in narrationibus servant.
Deinde quid quoque loco quaerant scient, nec circumspectabunt nec offerentibus
se aliunde sensibus turbabuntur, nec confundent ex diversis orationem velut
salientes huc illuc nec usquam insistentes. Postremo habebunt modum et finem,
qui esse citra divisionem nullus potest, et expletis pro facultate omnibus quae
proposuerint pervenisse se ad ultimum sentient.
7. Et haec
quidem ex arte; illa vero ex studio, ut copiam sermonis optimi, quem ad modum
praeceptum est, comparemus, multo ac fideli stilo sic formetur oratio ut
scriptorum colorem etiam quae subito effusa sint reddant, ut, cum multa
scripserimus, etiam multa dicamus.
8. Nam
consuetudo et exercitatio facilitates maxime parit: quae si paulum intermissa
fuerit, non velocitas illa modo tardatur, sed ipsum os coit atque concurrit.
Quamquam enim opus est naturali quadam mobilitate animi, ut, dum proxima
dicimus, struere ulteriora possimus, semperque nostram vocem provisa et formata
cogitatio excipiat:
9. vix tamen
aut natura aut ratio in tam multiplex officium diducere animum queat ut
inventioni, dispositioni, elocutioni, ordini rerum verborumque, tum iis quae
dicit, quae subiuncturus est, quae ultra spectanda sunt, adhibita vocis
pronuntiationis gestus observatione una sufficiat.
10. Longe enim
praecedat oportet intentio ac prae se res agat, quantumque dicendo consumitur,
tantum ex ultimo prorogetur, ut, donec perveniamus ad finem, non minus
prospectu procedamus quam gradu, si non intersistentes offensantesque brevia
illa atque concisa singultantium modo eiecturi sumus.
11. Est igitur
usus quidam inrationalis, quam Graeci alogon triben vocant, qua manus in
scribendo decurrit, qua oculi totos simul in lectione versus flexusque eorum et
transitus intuentur, et ante sequentia vident quam priora dixerunt. Quo
constant miracula illa in scaenis pilariorum ac ventilatorum, ut ea quae
emiserint ultro venire in manus credas et qua iubentur decurrere.
12. Sed hic
usus ita proderit si ea de qua locuti sumus ars antecesserit, ut ipsum illud
quod in se rationem non habet in ratione versetur. Nam mihi ne dicere quidem
videtur nisi qui disposite ornate copiose dicit, sed tumultuari.
13. Nec
fortuiti sermonis contextum mirabor umquam, quem iurgantibus etiam mulierculis
videamus superfluere: cum eo quod, si calor ac spiritus tulit, frequenter
accidit ut successum extemporalem consequi cura non possit.
14. Deum tunc
adfuisse cum id evenisset veteres oratores, ut Cicero dicit, aiebant, sed ratio
manifesta est. Nam bene concepti adfectus et recentes rerum imagines continuo
impetu feruntur, quae nonnumquam mora stili refrigescunt et dilatae non
revertuntur. Utique vero, cum infelix illa verborum cavillatio accessit et
cursus ad singula vestigia restitit, non potest ferri contorta vis, sed, ut
optime vocum singularum cedat electio, non continua sed composita est.
15. Quare
capiendae sunt illae de quibus dixi rerum imagines, quas vocari phantasias
indicavimus, omniaque de quibus dicturi erimus, personae, quaestiones, spes,
metus, habenda in oculis, in adfectus recipienda: pectus est enim quod disertos
facit, et vis mentis. Ideoque imperitis quoque, si modo sunt aliquo adfectu
concitati, verba non desunt.
16. tum
intendendus animus non in aliquam rem unam sed in plures simul continuas, ut,
si per aliquam rectam viam mittamus oculos, simul omnia quae sunt in ea
circaque intuemur, non ultimum tantum videmus, sed usque ad ultimum. Addit ad
dicendum etiam pudor stimulos, mirumque videri potest quod, cum stilus secreto
gaudeat atque omnis arbitros reformidet, extemporalis actio auditorum
frequentia, ut miles congestu signorum, excitatur.
17. Namque et
difficiliorem cogitationem exprimit et expellit dicendi necessitas, et secundos
impetus auget placendi cupido: adeo pretium omnia spectant, ut eloquentia
quoque, quamquam plurimum habeat in se voluptatis, maxime tamen praesenti
fructu laudis opinionisque ducatur.
18. Nec
quisquam tantum fidat ingenio ut id sibi speret incipienti statim posse
contingere, sed, sicut in cogitatione praecipimus, ita facilitatem quoque
extemporalem a parvis initiis paulatim perducemus ad summam; quae neque perfici
neque contineri nisi usu potest:
19. ceterum
pervenire eo debet ut cogitatio non utique melior sit ea, sed tutior, cum hanc
facilitatem non in prorsa modo multi sint consecuti, sed etiam in carmine, ut
Antipater Sidonius et Licinius Archias: credendum enim Ciceroni est, non quia
nostris quoque temporibus non et fecerint quidam hoc et faciant. Quod tamen non
ipsum tam probabile puto (neque enim habet aut usum res aut necessitatem) quam
exhortandis in hanc spem qui foro praeparantur utile exemplum.
20. Neque vero
tanta sit umquam fiducia facilitatis ut non breve saltem tempus, quod nusquam
fere deerit, ad ea quae dicturi sumus dispicienda sumamus; quod quidem in
iudiciis ac foro datur semper: neque enim quisquam est qui causam quam non
didicerit agat.
21.
Declamatores quosdam perversa ducit ambitio ut exposita controversia protinus
dicere velint, quin etiam, quod est in primis frivolum ac scaenicum, verbum
petant quo incipiant. Sed tam contumeliosos in se ridet invicem eloquentia, et
qui stultis videri eruditi volunt, stulti eruditis videntur.
22. Si qua
tamen fortuna tam subitam fecerit agendi necessitatem, mobiliore quodam opus
erit ingenio, et vis omnis intendenda rebus, et in praesentia remittendum
aliquid ex cura verborum, si consequi utrumque non dabitur. tum et tardior
pronuntiatio moras habet et suspensa ac velut dubitans oratio, ut tamen
deliberare, non haesitare videamur.
23. Hoc dum
egredimur e portu, si nos nondum aptatis satis armamentis aget ventus, deinde
paulatim simul euntes aptabimus vela et disponemus rudentes et impleri sinus
optabimus. Id potius quam se inani verborum torrenti dare quasi tempestatibus
quo volent auferendum.
24. Sed non
minore studio continetur haec facultas quam paratur; ars enim semel percepta
non carpitur, stilus quoque intermissione paulum admodum de celeritate
deperdit: promptum hoc et in expedito positum exercitatione sola continetur.
Hac uti sic optimum est, ut cotidie dicamus audientibus pluribus, maxime de
quorum simus iudicio atque opinione solliciti (rarum est enim ut satis se
quisque vereatur): vel soli tamen dicamus potius quam non omnino dicamus.
25. Est et illa
exercitatio cogitandi totasque materias vel silentio (dum tamen quasi dicat
intra ipsum) persequendi, quae nullo non et tempore et loco, quando non aliud
agimus, explicari potest, et est in parte maioris utilitatis quam haec proxima:
26. diligentius
enim componitur quam illa, in qua contextum dicendi intermittere veremur.
Rursus in alia plus prior confert, vocis firmitatem, oris facilitatem, motum
corporis, qui et ipse, ut dixi, excitat oratorem et iactatione manus, pedis
supplosione, sicut cauda leones facere dicuntur, hortatur.
27. Studendum
vero semper et ubique. Neque enim fere tam est ullus dies occupatus ut nihil
lucrativae, ut Cicero Brutum facere tradit, operae ad scribendum aut legendum
aut dicendum rapi aliquo momento temporis possit: siquidem C. Carbo etiam in
tabernaculo solebat hac uti exercitatione dicendi.
28. Ne id
quidem tacendum est, quod eidem Ciceroni placet, nullum nostrum usquam
neglegentem esse sermonem: quidquid loquemur ubicumque sit pro sua scilicet
portione perfectum. Scribendum certe numquam est magis quam cum multa dicemus
ex tempore. Ita enim servabitur pondus et innatans illa verborum facilitas in
altum reducetur, sicut rustici proximas vitis radices amputant, quae illam in
summum solum ducunt, ut inferiores penitus descendendo firmentur.
29. Ac nescio
an, si utrumque cum cura et studio fecerimus, invicem prosit, ut scribendo
dicamus diligentius, dicendo scribamus facilius. Scribendum ergo quotiens
licebit, si id non dabitur cogitandum: ab utroque exclusi debent tamen ita
dicere ut neque deprensus orator neque litigator destitutus esse videatur.
30. Plerumque
autem multa agentibus accidit ut maxime necessaria et utique initia scribant,
cetera, quae domo adferunt, cogitatione complectantur, subitis ex tempore
occurrant: quod fecisse M. tullium commentariis ipsius apparet. Sed feruntur
aliorum quoque et inventi forte, ut eos dicturus quisque composuerat, et in
libros digesti, ut causarum quae sunt actae a Servio sulpicio, cuius tres
orationes extant: sed hi de quibus loquor commentarii ita sunt exacti ut ab
ipso mihi in memoriam posteritatis videantur esse compositi.
31. Nam
Ciceronis ad praesens modo tempus aptatos libertus Tiro contraxit: quos non
ideo excuso quia non probem, sed ut sint magis admirabiles. In hoc genere
prorsus recipio hanc brevem adnotationem, libellosque qui vel manu teneantur et
ad quos interim respicere fas sit.
32. Illud quod
Laenas praecipit displicet mihi, vel in iis quae scripserimus [vel in] summas
in commentarium et capita conferre. Facit enim ediscendi neglegentiam haec ipsa
fiducia et lacerat ac deformat orationem. Ego autem ne scribendum quidem puto
quod non simus memoria persecuturi: nam hic quoque accidit ut revocet nos
cogitatio ad illa elaborata, nec sinat praesentem fortunam experiri.
33. Sic anceps inter utrumque
animus aestuat, cum et scripta perdidit et non quaerit nova. Sed de memoria
destinatus est libro proximo locus nec huic parti subiungendus, quia sunt alia
prius nobis dicenda [de is quia sunt].
|