|
1.
Parata, sicut superiore libro continetur, facultate scribendi cogitandique et
ex tempore etiam, cum res poscet, orandi, proxima est cura ut dicamus apte,
quam virtutem quartam elocutionis Cicero demonstrat, quaeque est meo quidem iudicio
maxime necessaria.
2.
Nam cum sit ornatus orationis varius et multiplex conveniatque alius alii, nisi
fuerit accommodatus rebus atque personis non modo non inlustrabit eam, sed
etiam destruet et vim rerum in contrarium vertet. Quid enim prodest esse verba
et Latina et significantia et nitida, figuris etiam numerisque elaborata, nisi
cum iis in quae iudicem duci formarique volumus consentiant:
3.
si genus sublime dicendi parvis in causis, pressum limatumque grandibus, laetum
tristibus, lene asperis, minax supplicibus, summissum concitatis, trux atque
violentum iucundis adhibeamus? - ut monilibus et margaritis ac veste longa,
quae sunt ornamenta feminarum, deformentur viri, nec habitus triumphalis, quo
nihil excogitari potest augustius, feminas deceat.
4.
Hunc locum Cicero breviter in tertio de Oratore libro perstringit, neque tamen
videri potest quicquam omisisse dicendo "non omni causae neque auditori
neque personae neque tempori congruere orationis unum genus": nec fere
pluribus in Oratore eadem. Sed illic L. Crassus, cum apud summos oratores
hominesque eruditissimos dicat, satis habet partem hanc velut notare inter
agnoscentis, et hic Cicero adloquens Brutum testatur esse haec ei nota ideoque
brevius a se dici, quamquam sit fusus locus tracteturque a philosophis latius.
5.
Nos institutionem professi non solum scientibus ista sed etiam discentibus
tradimus, ideoque paulo pluribus verbis debet haberi venia.
6. Quare notum
sit nobis ante omnia quid conciliando docendo movendo iudici conveniat, quid
quaque parte orationis petamus. Ita nec vetera aut tralata aut ficta verba in
incipiendo, narrando, argumentando tractabimus, neque decurrentis contexto
nitore circumitus ubi dividenda erit causa et in partis suas digerenda, neque
humile atque cotidianum sermonis genus et compositione ipsa dissolutum epilogis
dabimus, nec iocis lacrimas, ubi opus erit miseratione, siccabimus.
7. Nam ornatus
omnis non tam sua quam rei cui adhibetur condicione constat, nec plus refert
quid dicas quam quo loco. Sed totum hoc apte dicere non elocutionis tantum
genere constat, sed est cum inventione commune. Nam si tantum habent etiam
verba momentum, quanto res ipsae magis? Quarum quae esset observatio suis locis
subinde subiecimus.
8. Illud est diligentius docendum,
eum demum dicere apte qui non solum quid expediat sed etiam quid deceat
inspexerit. Nec me fugit
plerumque haec esse coniuncta: nam quod decet fere prodest, neque alio magis
animi iudicum conciliari aut, si res in contrarium tulit, alienari solent.
9. Aliquando
tamen et haec dissentiunt: quotiens autem pugnabunt, ipsam utilitatem vincet
quod decet. Nam quis nescit nihil magis profuturum ad absolutionem Socrati
fuisse quam si esset usus illo iudiciali genere defensionis et oratione
summissa conciliasset iudicum animos sibi crimenque ipsum sollicite
redarguisset?
10. Verum id
eum minime decebat, ideoque sic egit ut qui poenam suam honoribus summis esset
aestimaturus. Maluit enim vir sapientissimus quod superesset ex vita sibi
perire quam quod praeterisset. Et quando ab hominibus sui temporis parum
intellegebatur, posterorum se iudiciis reservavit, brevi detrimento iam ultimae
senectutis aevum saeculorum omnium consecutus.
11. Itaque
quamvis Lysias, qui tum in dicendo praestantissimus habebatur, defensionem illi
scriptam optulisset, uti ea noluit, cum bonam quidem sed parum sibi
convenientem iudicavisset. Quo vel solo patet non persuadendi sed bene dicendi
finem in oratore servandum, cum interim persuadere deforme sit. Non fuit hoc
utile absolutioni, sed, quod est maius, homini fuit.
12. Et nos secundum communem
potius loquendi consuetudinem quam ipsam veritatis regulam divisione hac
utimur, ut ab eo quod deceat utilitatem separemus: nisi forte prior ille
Africanus, qui patria cedere quam cum tribuno plebis humillimo contendere de
innocentia sua maluit, inutiliter sibi videtur consuluisse, aut P. Rutilius,
vel cum illo paene Socratico genere defensionis est usus, vel cum revocante eum
+P.+
13. sulla manere in exilio
maluit, quid sibi maxime conduceret nesciebat. Hi vero parva illa quae
abiectissimus quisque animus utilia credit, si cum virtute conferantur,
despicienda iudicaverunt, ideoque perpetua saeculorum admiratione celebrantur.
Neque nos simus tam humiles ut quae laudamus inutilia credamus.
14. Sed hoc qualecumque
discrimen raro admodum eveniet: ceterum idem fere, ut dixi, in omni genere
causarum et proderit et decebit. Est autem quod omnes et semper et ubique
deceat, facere ac dicere honeste, contraque neminem umquam ullo in loco
turpiter. Minora vero
quaeque sunt ex mediis plerumque sunt talia ut aliis sint concedenda, aliis non
sint, aut pro persona tempore loco causa magis ac minus vel excusata debeant
videri vel reprehendenda.
15. cum dicamus
autem de rebus aut alienis aut nostris, dividenda ratio est eorum, dum sciamus
pleraque neutro loco convenire. In primis igitur omnis sui vitiosa iactatio
est, eloquentiae tamen in oratore praecipue, adfertque audientibus non
fastidium modo sed plerumque etiam odium.
16. Habet enim
mens nostra natura sublime quiddam et erectum et inpatiens superioris: ideoque
abiectos aut summittentes se libenter adlevamus, quia hoc facere tamquam
maiores videmur, et quotiens discessit aemulatio, succedit humanitas. At qui se
supra modum extollit, premere ac despicere creditur nec tam se maiorem quam
minores ceteros facere.
17. Inde
invident humiliores (hoc vitium est eorum qui nec cedere volunt nec possunt
contendere), rident superiores, improbant bonI. Plerumque vero deprendas
adrogantium falsam de se opinionem, sed in veris quoque sufficit conscientia.
Reprehensus est in hac parte non mediocriter Cicero, quamquam is quidem rerum a
se gestarum maior quam eloquentiae fuit in orationibus utique iactator.
18. Et
plerumque illud quoque non sine aliqua ratione fecit: aut enim tuebatur eos
quibus erat adiutoribus usus in opprimenda coniuratione, aut respondebat
invidiae, cui tamen non fuit par, servatae patriae poenam passus exilium: ut
illorum quae egerat in consulatu frequens commemoratio possit videri non
gloriae magis quam defensioni data.
19. Eloquentiam
quidem, cum plenissimam diversae partis advocatis concederet, sibi numquam in
agendo inmodice adrogavit. Illius sunt enim: "si, iudices, ingeni mei,
quod sentio quam sit exiguum", et: "quod ingenio minus possum,
subsidium mihi diligentia comparavi."
20. Quin etiam
contra Q. Caecilium de accusatore in Verrem constituendo, quamvis multum esset
in hoc quoque momenti, uter ad agendum magis idoneus veniret, dicendi tamen
facultatem magis illi detraxit quam adrogavit sibi, seque non consecutum sed
omnia fecisse ut posset eam consequi dixit.
21. In
epistulis aliquando familiariter apud amicos, nonnumquam in dialogis, aliena
tamen persona verum de eloquentia sua dicit. Et aperte tamen
gloriari nescio an sit magis tolerabile vel ipsa vitii huius simplicitate quam
illa iactatione perversa, si abundans opibus pauperem se et nobilis obscurum et
potens infirmum et disertus imperitum plane et infantem vocet.
22. Ambitiosissimum gloriandi
genus est etiam deridere. Ab aliis ergo laudemur: nam ipsos, ut Demosthenes
ait, erubescere etiam cum ab aliis laudabimur decet. Neque hoc dico, non
aliquando de rebus a se gestis oratori esse dicendum, sicut eidem Demostheni pro
Ctesiphonte: quod tamen ita emendavit ut necessitatem id faciendi ostenderet,
invidiamque omnem in eum regereret qui hoc se coegisset.
23. Et M. tullius saepe dicit
de oppressa coniuratione Catilinae, sed modo id virtuti senatus, modo
providentiae deorum inmortalium adsignat. Plerumque contra inimicos atque
obtrectatores plus vindicat sibi: erant enim illa tuenda cum obicerentur.
24. In carminibus utinam
pepercisset, quae non desierunt carpere maligni:
"cedant arma togae,
concedat laurea linguae"
et
"o fortunatam natam me
consule Romam!"
et Iovem illum a quo in
concilium deorum advocatur, et Minervam quae artes eum edocuit: quae sibi ille
secutus quaedam Graecorum exempla permiserat.
25. Verum
eloquentiae ut indecora iactatio, ita nonnumquam concedenda fiducia est. Nam
quis reprendat haec: "Quid putem? Contemptumne me? Non video nec in vita
nec in gratia nec in rebus gestis nec in hac mea mediocritate ingenii quid
despicere possit Antonius":
26. et paulo
post apertius: "An decertare mecum voluit contentione dicendi? Hoc quidem
est beneficium. Quid enim plenius, quid uberius quam mihi et pro me et contra
Antonium dicere?"
27. Adrogantes
et illi qui se iudicasse de causa nec aliter adfuturos fuisse proponunt. Nam et
inviti iudices audiunt praesumentem partes suas, nec hoc oratori contingere
inter adversarios quod Pythagorae inter discipulos contigit potest: "ipse
dixit." Sed istud magis minusve vitiosum est pro personis dicentium:
28. defenditur
enim aliquatenus aetate dignitate auctoritate: quae tamen vix in ullo tanta
fuerint ut non hoc adfirmationis genus temperandum sit aliqua moderatione,
sicut omnia in quibus patronus argumentum ex se ipso petet. Quid fuisset
tumidius si accipiendum criminis loco negasset Cicero equitis Romani esse
filium se defendente? At ille fecit hoc etiam favorabile coniungendo cum
iudicibus dignitatem suam: "equitis Romani autem esse filium criminis loco
poni ab accusatoribus neque his iudicantibus oportuit nec defendentibus
nobis."
29. Impudens,
tumultuosa, iracunda actio omnibus indecora, sed, ut quisque aetate dignitate
usu praecedit, magis in ea reprendendus. Videas autem rixatores quosdam neque
iudicum reverentia neque agendi more ac modo contineri, quo ipso mentis habitu
manifestum sit tam in suscipiendis quam in agendis causis nihil pensi habere.
30. Profert
enim mores plerumque oratio et animi secreta detegit: nec sine causa Graeci
prodiderunt ut vivat quemque etiam dicere. humiliora illa vitia: summissa adulatio,
adfectata scurrilitas, in rebus ac verbis parum modestis ac pudicis vilis
pudor, in omni negotio neglecta auctoritas. Quae fere accidunt eis qui nimium
aut blandi esse aut ridiculi volunt.
31. Ipsum etiam
eloquentiae genus alios aliud decet; nam neque tam plenum et erectum et audax
et praecultum senibus convenerit quam pressum et mite et limatum et quale
intellegi vult Cicero cum dicit orationem suam coepisse canescere, sicut
vestibus quoque non purpura coccoque fulgentibus illa aetas satis apta sit:
32. in
iuvenibus etiam uberiora paulo et paene periclitantia feruntur, at in isdem
siccum et sollicitum et contractum dicendi propositum plerumque adfectatione
ipsa severitatis invisum est, quando etiam morum senilis auctoritas inmatura in
adulescentibus creditur.
33.
Simpliciora militaris decent. Philosophiam ex professo, ut quidam faciunt, ostentantibus
parum decori sunt plerique orationis ornatus maximeque ex adfectibus, quos illi
vitia dicunt. Verba quoque
exquisitiora et compositio numerosa tali proposito diversa.
34. Non enim
solum illa laetiora, qualia a Cicerone dicuntur "saxa atque solitudines
voci respondent", sed etiam illa, quamquam plena sanguinis, "vos enim
iam, Albani tumuli atque luci, vos, inquam, inploro atque testor, vosque
Albanorum obrutae arae, sacrorum populi Romani sociae et aequales" non
conveniant barbae illi atque tristitiae.
35. At vir
civilis vereque sapiens, qui se non otiosis disputationibus sed administrationi
rei publicae dederit, a qua longissime isti qui philosophi vocantur recesserunt,
omnia quae ad efficiendum oratione quod proposuerit valent libenter adhibebit,
cum prius quid honestum sit efficere in animo suo constituerit.
36. Est quod
principes deceat, aliis non concesseris. Imperatorum ac triumphalium separata
est aliqua ex parte ratio eloquentiae, sicut Pompeius abunde disertus rerum
suarum narrator, et hic qui bello civili se interfecit Cato eloquens senator
fuit.
37. Idem dictum
saepe in alio liberum, in alio furiosum, in alio superbum est. Verba adversus
Agamemnonem a Thersite habita ridentur: da illa Diomedi aliive cui pari, magnum
animum ferre prae se videbuntur. "Ego te" inquit "consulem putem" L.
Crassus Philippo "cum tu me non putes senatorem?": vox honestissimae
libertatis, non tamen ferres quemcumque dicentem.
38. Negat se magni facere
aliquis poetarum utrum Caesar ater an albus homo sit: insania; verte, ut idem
Caesar de illo dixerit, adrogantia est. Maior in personis observatio est apud
tragicos comicosque: multis enim utuntur et variis. Eadem et eorum qui
orationes aliis scribebant fuit ratio et declamantium est: non enim semper ut
advocati, sed plerumque ut litigatores dicimus.
39. Verum etiam in iis causis
quibus advocamur eadem differentia diligenter est custodienda. Utimur enim
fictione personarum et velut ore alieno loquimur, dandique sunt iis quibus
vocem accommodamus sui mores. Aliter enim P. Clodius, aliter Appius Caecus,
aliter Caecilianus ille, aliter Terentianus pater fingitur.
40. Quid asperius lictore
Verris: "ut adeas, tantum dabis"? quid fortius illo cuius inter ipsa
verberum supplicia una vox audiebatur: "civis Romanus sum"? Quam
dignae Milonis in peroratione ipsa voces eo viro qui pro re publica seditiosum
civem totiens compescuisset quique insidias virtute superasset!
41. Denique non modo quot in
causa totidem in prosopopoeia sunt varietates, sed hoc etiam plures, quod in
his puerorum, feminarum, populorum, mutarum etiam rerum adsimulamus adfectus,
quibus omnibus debetur suus decor.
42. Eadem in iis pro quibus
agemus observanda sunt: aliter enim pro alio saepe dicendum est, ut quisque
honestus humilis invidiosus favorabilis erit, adiecta propositorum quoque et
ante actae vitae differentia. Iucundissima
vero in oratore humanitas facilitas moderatio benivolentia. Sed illa quoque
diversa bonum virum decent: malos odisse, publica vice commoveri, ultum ire
scelera et iniurias, et omnia, ut initio dixi, honesta.
43. Nec tantum
quis et pro quo sed etiam apud quem dicas interest: facit enim et fortuna
discrimen et potestas, nec eadem apud principem, magistratum, senatorem,
privatum, tantum liberum ratio est, nec eodem sono publica iudicia et
arbitrorum disceptationes aguntur.
44. Nam ut
orantem pro capite sollicitudo deceat et cura et omnes ad amplificandam
orationem quasi machinae, ita in parvis rebus iudiciisque vana sint eadem,
rideaturque merito qui apud disceptatorem de re levissima sedens dicturus
utatur illa Ciceronis confessione, non modo se animo commoveri, sed etiam
corpore ipso perhorrescere.
45. Quis vero
nesciat quanto aliud dicendi genus poscat gravitas senatoria, aliud aura
popularis? cum etiam singulis iudicantibus non idem apud gravis viros quod
leviores, non idem apud eruditum quod militarem ac rusticum deceat, sitque
nonnumquam summittenda et contrahenda oratio, ne iudex eam vel intellegere vel
capere non possit.
46. Tempus
quoque ac locus egent observatione propria: nam et tempus tum triste tum
laetum, tum liberum tum angustum est, atque ad haec omnia componendus orator:
47. et loco
publico privatone, celebri an secreto, aliena civitate an tua, in castris
denique an foro dicas interest plurimum, ac suam quidque formam et proprium
quendam modum eloquentiae poscit: cum etiam in ceteris actibus vitae non idem
in foro, curia, campo, theatro, domi facere conveniat, et pleraque, quae natura
non sunt reprendenda atque adeo interim sunt necessaria, alibi quam mos
permiserit turpia habeantur.
48. Illud iam
diximus, quanto plus nitoris et cultus demonstrativae materiae, ut ad delectationem
audientium compositae, quam quae sunt in actu et contentione suasoriae
iudicialesque permittant. Hoc adhuc adiciendum, aliquas etiam quae sunt
egregiae dicendi virtutes quo minus deceant effici condicione causarum.
49. An quisquam
tulerit reum in discrimine capitis, praecipueque si apud victorem et principem
pro se ipse dicat, frequenti tralatione, fictis aut repetitis ex vetustate
verbis, compositione quae sit maxime a vulgari usu remota, decurrentibus perihodis,
quam laetissimis locis sententiisque dicentem? Non perdant haec omnia
necessarium periclitanti sollicitudinis colorem petendumque etiam innocentibus
misericordiae auxilium?
50. Moveaturne
quisquam eius fortuna quem tumidum ac sui iactantem et ambitiosum institorem
eloquentiae in ancipiti sorte videat? Non immo oderit reum verba aucupantem et
anxium de fama ingenii et cui esse diserto vacet?
51. Quod mire
M. Caelius in defensione causae, qua reus de vi fuit, comprendisse videtur
mihi: "ne cui vestrum atque etiam omnium qui ad rem agendam adsunt meus
aut vultus molestior aut vox inmoderatior aliqua aut denique, quod minimum est,
iactantior gestus fuisse videatur".
52. Atqui sunt
quaedam actiones in satisfactione, deprecatione, confessione positae:
sententiolisne flendum erit? epiphonemata aut enthymemata exorabunt? non
quidquid meris adicietur adfectibus omnis eorum diluet viris, et miserationem
securitate laxabit?
53. Age, si de
morte filii sui vel iniuria, quae morte sit gravior, dicendum patri fuerit, aut
in narrando gratiam illam expositionis quae continget ex sermone puro atque
dilucido quaeret, breviter ac significanter ordinem rei protulisse contentus,
aut argumenta diducet in digitos et propositionum ac partitionum captabit
leporem et, ut plerumque in hoc genere moris est, intentione omni remissa
loquetur?
54.
Quo fugerit interim dolor ille? Ubi lacrimae substiterint? Unde se in medium
tam secura observatio artium miserit? Non ab exordio usque ad ultimam vocem
continuus quidam gemitus et idem tristitiae vultus servabitur, si quidem volet
dolorem suum etiam in audientis transfundere? Quem si usquam remiserit, in
animum iudicantium non reducet.
55.
Quod praecipue declamantibus (neque enim me paenitet ad hoc quoque opus meum et
curam susceptorum semel adulescentium respicere) custodiendum est, quo plures
in schola finguntur adfectus, quos non ut advocati sed ut passi subimus:
56.
cum etiam hoc genus simulari litium soleat, cum ius mortis a senatu quidam vel
ob aliquam magnam infelicitatem vel etiam paenitentiam petunt: in quibus non
solum cantare, quod vitium pervasit, aut lascivire, sed ne argumentari quidem
nisi mixtis, et quidem ita ut in ipsa probatione magis emineant, adfectibus
decet. Nam qui intermittere in agendo dolorem potest, videtur posse etiam
deponere.
57.
Nescio tamen an huius de quo loquimur decoris custodia maxime circa eos contra
quos dicimus examinanda sit. Nam sine dubio in omnibus statim accusationibus
hoc agendum est, ne ad eas libenter descendisse videamur. Ideoque mihi illud
Cassi Severi non mediocriter displicet: "di boni, vivo, et, quo me vivere
iuvet, Asprenatem reum video". Non
enim iusta ex causa vel necessaria videri potest postulasse eum, sed quadam
accusandi voluptate.
58. Praeter hoc
tamen, quod est commune, propriam moderationem quaedam causae desiderant.
Quapropter et qui curationem bonorum patris postulabit doleat eius valetudine,
et quamlibet gravia filio pater obiecturus miserrimam sibi ostendat esse hanc
ipsam necessitatem, nec hoc paucis modo verbis sed toto colore actionis, ut id
eum non dicere modo sed etiam vere dicere appareat.
59. Nec
causanti pupillo sic tutor irascatur umquam ut non remaneant amoris vestigia et
sacra quaedam patris eius memoria. Iam quo modo contra abdicantem patrem,
querentem uxorem agi causam oporteret in libro, ut arbitror, septimo dixi.
Quando etiam ipsos loqui, quando etiam advocati voce uti deceat quartus liber,
in quo prohoemii praecepta sunt, continet.
60. Esse et in verbis quod
deceat aut turpe sit nemini dubium est. Unum iam igitur huic loco, quod est
sane summae difficultatis, adiciendum videtur, quibus modis ea quae sunt natura
parum speciosa, quaeque non dicere si utrumlibet esset liberum maluissemus, non
tamen sint indecora dicentibus.
61. Quid asperiorem habere
frontem potest aut quid aures hominum magis respuunt quam cum est filio filiive
advocatis in matrem perorandum? Aliquando
tamen necesse est, ut in causa Cluenti Habiti, sed non semper illa via qua
contra Sasiam Cicero usus est, non quia non ille optime, sed quia plurimum
refert qua in re et quo modo laedat.
62. Itaque
illa, cum filii caput palam inpugnaret, fortiter fuit repellenda: duo tamen,
quae sola supererant, divine Cicero servavit, primum ne oblivisceretur
reverentiae quae parentibus debetur, deinde ut repetitis altius causis
diligentissime ostenderet quam id quod erat in matrem dicturus non oporteret
modo fieri sed etiam necesse esset.
63. Primaque
haec expositio fuit, quamquam ad praesentem quaestionem nihil pertinebat: adeo
in causa difficili atque perplexa nihil prius intuendum credidit quam quid
deceret. Fecit itaque nomen parentis non filio invidiosum sed ipsi in quam
dicebatur.
64. Potest
tamen aliquando mater et in re leviore aut minus infeste contra filium stare:
tum lenior atque summissior decebit oratio. Nam et satisfaciendo aut nostram
minuemus invidiam aut etiam in diversum eam transferemus, et, si graviter
dolere filium palam fuerit, credetur abesse ab eo culpam fietque ultro
miserabilis.
65. Avertere
quoque in alios crimen decet, ut fraude aliquorum concita credatur, et omnia
nos passuros, nihil aspere dicturos testandum, ut, etiam si non possumus
conviciari, nolle videamur. Etiam, si quid obiciendum erit, officium est
patroni ut id filio invito sed fide cogente facere credatur: ita poterit
uterque laudari.
66. Quod de matre dixi, de
utroque parente accipiendum est: nam inter patres etiam filiosque, cum
intervenisset emancupatio, litigatum scio. In aliis quoque propinquitatibus
custodiendum est ut inviti et necessario et parce iudicemur dixisse, magis
autem aut minus ut cuique personae debetur reverentia. Eadem pro libertis adversus
patronos observantia. Et ut semel plura complectar, numquam decebit sic
adversus tales agere personas quo modo contra nos agi ab hominibus condicionis
eiusdem iniquo animo tulissemus.
67. Praestatur hoc aliquando
etiam dignationibus, ut libertatis nostrae ratio reddatur, ne quis nos aut
petulantes in laedendis eis aut etiam ambitiosos putet. Itaque Cicero, quamquam erat in Cottam
gravissime dicturus neque aliter agi P. Oppi causa poterat, longa tamen
praefatione excusavit officii sui necessitatem.
68. Aliquando
etiam inferioribus praecipueque adulescentulis parcere aut videri decet. Utitur
hac moderatione Cicero pro Caelio contra Atratinum, ut eum non inimice
corripere sed paene patrie monere videatur: nam et nobilis et iuvenis et non
iniusto dolore venerat ad accusandum. Sed in his quidem, in quibus vel iudici
vel etiam adsistentibus ratio nostrae moderationis probari debet, minor est
labor: illic plus difficultatis ubi ipsos contra quos dicimus veremur
offendere.
69. duae simul
huius modi personae Ciceroni pro Murena dicenti obstiterunt, M. Catonis
Servique sulpici. Quam decenter tamen sulpicio, cum omnes concessisset
virtutes, scientiam petendi consulatus ademit! Quid enim aliud esset quo se
victum homo nobilis et iuris antistes magis ferret? Ut vero rationem
defensionis suae reddidit, cum se studuisse petitioni sulpici contra honorem
Murenae, non idem debere accusationi contra caput diceret!
70. Quam molli
autem articulo tractavit Catonem! cuius naturam summe admiratus non ipsius
vitio sed Stoicae sectae quibusdam in rebus factam duriorem videri volebat, ut
inter eos non forensem contentionem sed studiosam disputationem crederes
incidisse.
71. Haec est
profecto ratio et certissimum praeceptorum genus illius viri observatio, ut,
cum aliquid detrahere salva gratia velis, concedas alia omnia: in hoc solo vel
minus peritum quam in ceteris (adiecta, si potuerit fieri, etiam causa cur id
ita sit) vel paulo pertinaciorem vel credulum vel iratum vel inpulsum ab aliis.
72. Hoc enim
commune remedium est, si tota actione aequaliter appareat non honor modo eius
sed etiam caritas. Praeterea causa sit nobis iusta [sit] dicendi, neque id
moderate tantum faciamus sed etiam necessario.
73. Diversum ab
hoc, sed facilius, cum hominum aut alioqui turpium aut nobis invisorum quaedam
facta laudanda sunt: decet enim rem ipsam probare in qualicumque persona. Dixit
Cicero pro Gabinio et P. Vatinio, inimicissimis antea sibi hominibus et in quos
orationes etiam scripserat, verum et iusta sic faciendi * non se de ingenii
fama sed de fide esse sollicitum.
74. Difficilior
ei ratio in iudicio Cluentiano fuit, cum Scamandrum necesse haberet dicere
nocentem, cuius egerat causam. Verum id elegantissime cum eorum a quibus ad se
perductus esset precibus, tum etiam adulescentia sua excusat, detracturus
alioqui plurimum auctoritatis sibi, in causa praesertim suspecta, si eum se
esse qui temere nocentis reos susciperet fateretur.
75. Apud
iudicem vero qui aut erit inimicus alioqui aut propter aliquod commodum a causa
quam nos susceperimus aversus, ut persuadendi ardua est ratio, ita dicendi
expeditissima: fiducia enim iustitiae eius et nostrae causae nihil nos timere
simulabimus. Ipse erit gloria inflandus, ut tanto clarior eius futura sit fides
ac religio in pronuntiando quanto minus vel offensae vel utilitati suae
indulserit.
76. Hoc et apud
eos a quibus appellatum erit, si forte ad eosdem remittemur: adicienda ratio
vel necessitatis alicuius, si id causa concedit, vel erroris vel suspicionis.
Tutissimum ergo paenitentiae confessio et satisfactio culpae, perducendusque
omni modo iudex ad irae pudorem.
77. Accidit
etiam nonnumquam ut ea de causa de qua pronuntiavit cognoscat iterum. tum illud
quidem commune: apud alium nos iudicem disputaturos de illius sententia non
fuisse, neque enim emendari ab alio quam ipso fas esse: ceterum ex causa, ut
quaeque permittet, aut ignorata quaedam aut defuisse testes aut, quod
timidissime et si nihil aliud plane fuerit dicendum est, patronos non
suffecisse succurret.
78. Etiam si
apud alios iudices agetur, ut in secunda adsertione aut in centumviralibus
iudiciis duplicibus, parte victa decentius erit, quotiens contigerit, servare
iudicum pudorem: de qua re latius probationum loco dictum est. Potest evenire
ut in aliis reprehendenda sint quae ipsi fecerimus, ut obicit tubero Ligario
quod in Africa fuerit et ambitus quidam damnati recuperandae dignitatis gratia
reos eiusdem criminis detulerunt, ut in scholis luxuriantem patrem luxuriosus
ipse iuvenis accusat.
79. Id quo modo
decenter fieri possit equidem non invenio nisi aliquid reperitur quod intersit,
persona aetas tempus causa locus animus.
80. tubero
iuvenem se patri haesisse, illum a senatu missum non ad bellum sed ad frumentum
coemendum ait, ut primum licuerit a partibus recessisse: Ligarium et
perseverasse et non pro Cn. Pompeio, inter quem et Caesarem dignitatis fuerit contentio,
cum salvam uterque rem publicam vellet, sed pro Iuba atque Afris inimicissimis
populo Romano stetisse.
81. Ceterum vel
facillimum est ibi alienam culpam incusare ubi fateris tuam: verum id iam
indicis est, non actoris. Quod si nulla contingit excusatio, sola colorem habet
paenitentia. Potest enim videri satis emendatus qui in odium eorum in
quibus erraverat ipse conversus est.
82. sunt enim casus quidam qui
hoc natura ipsa rei non indecens faciant, ut cum pater ex meretrice natum, quod
duxerit meretricem in matrimonium, abdicat: scholastica materia, sed non quae
in foro non possit accidere. Hic igitur multa non deformiter dicet: vel quod
omnium sit votum parentum ut honestiores quam sint ipsi liberos habeant (nam
et, si filia nata, meretrix eam mater pudicam esse voluisset), vel quod
humilior ipse fuerit (licet enim huic ducere), vel quod non habuerit patrem qui
moneret:
83. quin eo minus id faciendum
filio fuisse, ne renovaret domus pudorem et exprobraret patri nuptias, matri
prioris vitae necessitatem, ne denique legem quandam suis quoque [sum] liberis
daret. Credibilis erit etiam
propria quaedam in illa meretrice turpitudo, quam nunc hic pater ferre non
possit. Alia praetereo: neque enim nunc declamamus, sed ostendimus nonnumquam
posse dicentem ipsis incommodis bene uti.
84. Illic maior
aestus ubi quis pudenda queritur, ut stuprum, praecipue in maribus, aut os
profanatum. Non dico si loquatur ipse: nam quid aliud ei quam gemitus aut
fletus et exsecratio vitae conveniat, ut iudex intellegat potius dolorem illum
quam audiat? Sed patrono quoque per similes adfectus eundum erit, quia hoc iniuriae
genus verecundius est fateri passis quam ausis.
85. Mollienda
est in plerisque aliquo colore asperitas orationis, ut Cicero de proscriptorum
liberis fecit. Quid enim crudelius quam homines honestis parentibus ac
maioribus natos a re publica summoveri? Itaque durum id esse summus ille
tractandorum animorum artifex confitetur, sed ita legibus sullae cohaerere
statum civitatis adfirmat ut iis solutis stare ipsa non possit. Consecutus
itaque est ut aliquid eorum quoque causa videretur facere contra quos diceret.
86. Illud etiam
in iocis monui, quam turpis esset fortunae insectatio, et ne in totos ordines
aut gentes aut populos petulantia incurreret. Sed interim fides patrocinii
cogit quaedam de universo genere aliquorum hominum dicere, libertinorum vel
militum vel publicanorum vel similiter aliorum.
87. In quibus
omnibus commune remedium est ut ea quae laedunt non libenter tractare videaris,
nec in omnia impetum facias sed in id quod expugnandum est, et reprehensa
[alia] laude compenses:
88. sic cupidos
milites dicas: sed non mirum, quod periculorum ac sanguinis maiora sibi deberi
praemia putent; eosdem petulantes: sed hoc fieri quod bellis magis quam paci
consuerint. Libertinis detrahenda est auctoritas: licet iis
testimonium reddere industriae per quam exierint de servitute.
89. Quod ad nationes exteras
pertinet, Cicero varie: detracturus Graecis testibus fidem doctrinam his
concedit ac litteras, seque eius gentis amatorem esse profitetur, Sardos
contemnit, Allobrogas ut hostis insectatur: quorum nihil tunc cum diceretur
parum aptum aut remotum a cura decoris fuit.
90. Verborum etiam moderatione
detrahi solet si qua est rei invidia: si asperum dicas nimium severum, iniustum
persuasione labi, pertinacem ultra modum tenacem esse propositi: plerumque
velut ipsos coneris ratione vincere, quod est mollissimum.
91. Indecorum est super haec
omne nimium, ideoque etiam quod natura rei satis aptum est, nisi modo quoque
temperatur, gratiam perdit. cuius rei observatio iudicio magis quodam [serviri]
sentiri quam praeceptis tradi potest: quantum satis sit et quantum recipiant
aures non habet certam mensuram et quasi pondus, quia ut in cibis [his] alia
aliis magis complent.
92. Adiciendum etiam breviter
videtur quo fiat ut dicendi virtutes diversissimae non solum suos amatores
habeant sed ab eisdem saepe laudentur. Nam
Cicero quodam loco scribit id esse optimum quod [non] facile credideris
consequi imitatione, non possis, alio vero non id egisse, ut ita diceret quo
modo se quilibet posse confideret, sed quo modo nemo.
93. Quod potest
pugnare inter se videri, verum utrumque, ac merito, laudatur: causarum enim
modo distat, quia simplicitas illa et velut securitas inadfectatae orationis
mire tenuis causas decet, maioribus illud admirabile dicendi genus magis
convenit. In utroque eminet Cicero: ex quibus alterum imperiti se posse
consequi credent, neutrum qui intellegunt.
|