|
1.
Sit ergo nobis orator quem constituimus is qui a M. Catone finitur vir bonus
dicendi peritus, verum, id quod et ille posuit prius et ipsa natura potius ac
maius est, utique vir bonus: id non eo tantum quod, si vis illa dicendi
malitiam instruxerit, nihil sit publicis privatisque rebus perniciosius
eloquentia, nosque ipsi, qui pro virili parte conferre aliquid ad facultatem
dicendi conati sumus, pessime mereamur de rebus humanis si latroni comparamus
haec arma, non militi.
2.
Quid de nobis loquor? Rerum ipsa natura, in eo quod praecipue indulsisse homini
videtur quoque nos a ceteris animalibus separasse, non parens sed noverca
fuerit si facultatem dicendi sociam scelerum, adversam innocentiae, hostem
veritatis invenit. Mutos enim nasci et egere omni ratione satius fuisset quam
providentiae munera in mutuam perniciem convertere.
3.
Longius tendit hoc iudicium meum. Neque enim tantum id dico, eum qui sit orator
virum bonum esse oportere, sed ne futurum quidem oratorem nisi virum bonum. Nam
certe neque intellegentiam concesseris iis qui proposita honestorum ac turpium
via peiorem sequi malent, neque prudentiam, cum in gravissimas frequenter
legum, semper vero malae conscientiae poenas a semet ipsis inproviso rerum
exitu induantur.
4.
Quod si neminem malum esse nisi stultum eundem non modo a sapientibus dicitur
sed vulgo quoque semper est creditum, certe non fiet umquam stultus orator. Adde
quod ne studio quidem operis pulcherrimi vacare mens nisi omnibus vitiis libera
potest: primum quod in eodem pectore nullum est honestorum turpiumque
consortium, et cogitare optima simul ac deterrima non magis est unius animi
quam eiusdem hominis bonum esse ac malum:
5.
tum illa quoque ex causa, quod mentem tantae rei intentam vacare omnibus aliis,
etiam culpa carentibus, curis oportet. Ita
demum enim libera ac tota, nulla distringente atque alio ducente causa, spectabit
id solum ad quod accingitur.
6. Quod si
agrorum nimia cura et sollicitior rei familiaris diligentia et venandi voluptas
et dati spectaculis dies multum studiis auferunt (huic enim rei perit tempus
quodcumque alteri datur), quid putamus facturas cupiditatem avaritiam invidiam,
quarum inpotentissimae cogitationes somnos etiam ipsos et illa per quietem visa
perturbent?
7. Nihil est
enim tam occupatum, tam multiforme, tot ac tam variis adfectibus concisum atque
laceratum quam mala mens. Nam et cum insidiatur, spe curis labore distringitur,
et, etiam cum sceleris compos fuit, sollicitudine, paenitentia, poenarum omnium
exspectatione torquetur. Quis inter haec litteris aut ulli bonae arti locus? Non hercule magis quam frugibus in terra
sentibus ac rubis occupata.
8. Age, non ad
perferendos studiorum labores necessaria frugalitas? Quid ergo ex libidine ac
luxuria spei? Non praecipue acuit ad cupiditatem litterarum amor laudis? Num
igitur malis esse laudem curae putamus? Iam hoc quis non videt, maximam partem
orationis in tractatu aequi bonique consistere? Dicetne de his secundum debitam
rerum dignitatem malus atque iniquus?
9. Denique, ut
maximam partem quaestionis eximam, demus, id quod nullo modo fieri potest, idem
ingenii studii doctrinae pessimo atque optimo viro: uter melior dicetur orator?
Nimirum qui homo quoque melior. Non igitur umquam malus idem homo et perfectus orator.
10. Non enim perfectum est
quicquam quo melius est aliud. Sed, ne more Socraticorum nobismet ipsi
responsum finxisse videamur, sit aliquis adeo contra veritatem opstinatus ut
audeat dicere eodem ingenio studio doctrina praeditum nihilo deteriorem futurum
oratorem malum virum quam bonum: convincamus huius quoque amentiam.
11. Nam hoc certe nemo
dubitabit, omnem orationem id agere ut iudici quae proposita fuerint vera et
honesta videantur. Utrum igitur hoc facilius bonus vir persuadebit an malus?
Bonus quidem et dicet saepius vera atque honesta.
12. Sed etiam si quando aliquo
ductus officio (quod accidere, ut mox docebimus, potest) falso haec adfirmare
conabitur, maiore cum fide necesse est audiatur. At malis hominibus ex
contemptu opinionis et ignorantia recti nonnumquam excidit ipsa simulatio: inde
inmodeste proponunt, sine pudore adfirmant.
13. Sequitur in iis quae certum
est effici non posse deformis pertinacia et inritus labor: nam sicut in vita,
ita in causis quoque spes improbas habent; frequenter autem accidit ut fis
etiam vera dicentibus fides desit videaturque talis advocatus malae causae
argumentum.
14. Nunc de iis dicendum est
quae mihi quasi conspiratione quadam vulgi reclamari videntur: "orator ergo
Demosthenes non fuit? atqui malum virum accepimus. Non Cicero? atqui huius
quoque mores multi reprenderunt." Quid agam? Magna responsi invidia
subeunda est: mitigandae sunt prius aures.
15. Mihi enim nec Demosthenes
tam gravi morum dignus videtur invidia ut omnia quae in eum ab inimicis
congesta sunt credam, cum et pulcherrima eius in re publica consilia et finem
vitae clarum legam, nec M. tullio defuisse video in ulla parte civis optimi
voluntatem.
16. Testimonio est actus
nobilissime consulatus, integerrime provincia administrata et repudiatus
vigintiviratus, et civilibus bellis, quae in aetatem eius gravissima
inciderunt, neque spe neque metu declinatus animus quo minus optimis se
partibus, id est rei publicae, iungeret.
17. Parum fortis videtur
quibusdam, quibus optime respondit ipse non se timidum in suscipiendis sed in
providendis periculis: quod probavit morte quoque ipsa, quam praestantissimo
suscepit animo.
18. Quod si defuit his viris
summa virtus, sic quaerentibus an oratores fuerint respondebo quo modo Stoici,
si interrogentur an sapiens Zenon, an Cleanthes, an Chrysippus ipse, respondeant,
magnos quidem illos ac venerabiles, non tamen id quod natura hominis summum
habet consecutos.
19. Nam et Pythagoras non
sapientem se, ut qui ante eum fuerunt, sed studiosum sapientiae vocari voluit.
Ego tamen secundum communem loquendi consuetudinem saepe dixi dicamque
perfectum oratorem esse Ciceronem, ut amicos et bonos viros et prudentissimos
dicimus vulgo, quorum nihil nisi perfecte sapienti datur: sed cum proprie et ad
legem ipsam veritatis loquendum erit, eum quaeram oratorem quem et ille
quaerebat.
20. Quamquam enim stetisse
ipsum in fastigio eloquentiae fateor, ac vix quid adici potuerit invenio,
fortasse inventurus quid adhuc abscisurum putem fuisse (nam et fere sic docti
iudicaverunt plurimum in eo virtutum, nonnihil fuisse vitiorum, et se ipse
multa ex illa iuvenili abundantia coercuisse testatur): tamen, quando nec
sapientis sibi nomen minime sui contemptor adseruit et melius dicere certe data
longiore vita et tempore ad componendum securiore potuisset, non maligne
crediderim defuisse ei summam illam ad quam nemo propius accessit.
21. Et licebat, si aliter
sentirem, fortius id liberiusque defendere. An vero M. Antonius neminem a se
visum eloquentem, quod tanto minus erat, professus est, ipse etiam M. Tullius
quaerit adhuc eum et tantum imaginatur ac fingit: ego non audeam dicere aliquid
in hac quae superest aeternitate inveniri posse eo quod fuerit perfectius?
22. Transeo illos qui Ciceroni
ac Demostheni ne in eloquentia quidem satis tribuunt: quamquam neque ipsi
Ciceroni Demosthenes videatur satis esse perfectus, quem dormitare interim
dicit, nec Cicero Bruto Calvoque, qui certe compositionem illius etiam apud
ipsum reprendunt, nec Asinio utrique, qui vitia orationis eius etiam inimice
pluribus locis insecuntur.
23. Concedamus sane, quod
minime natura patitur, repertum esse aliquem malum virum summe disertum, nihilo
tamen minus oratorem eum negabo. Nam nec omnibus qui fuerint manu prompti viri
fortis nomen concesserim, quia sine virtute intellegi non potest fortitudo.
24. An ei qui ad defendendas
causas advocatur non est opus fide quam neque cupiditas corrumpat nec gratia
avertat nec metus frangat: sed proditorem transfugam praevaricatorem donabimus
oratoris illo sacro nomine? Quod si mediocribus etiam patronis convenit haec
quae vulgo dicitur bonitas, cur non orator ille, qui nondum fuit sed potest
esse, tam sit moribus quam dicendi virtute perfectus?
25. Non enim forensem quandam
instituimus operam nec mercennariam vocem neque, ut asperioribus verbis
parcamus, non inutilem sane litium advocatum, quem denique causidicum vulgo
vocant, sed virum cum ingenii natura praestantem, tum vero tot pulcherrimas
artis penitus mente complexum, datum tandem rebus humanis, qualem nulla antea
vetustas cognoverit, singularem perfectumque undique, optima sentientem
optimeque dicentem.
26. In hoc quota pars erit quod
aut innocentis tuebitur aut improborum scelera compescet aut in pecuniariis
quaestionibus veritati contra calumniam aderit? summus ille quidem in his
quoque operibus fuerit, sed maioribus clarius elucebit, cum regenda senatus
consilia et popularis error ad meliora ducendus.
27. An non talem quendam
videtur finxisse Vergilius, quem in seditione vulgi iam faces et saxa
iaculantis moderatorem dedit:
"tum
pietate gravem ac meritis si forte virum quem
conspexere,
silent arrectisque auribus adstant"?
Habemus
igitur ante omnia virum bonum: post hoc adiciet dicendi peritum: "ille
regit dictis animos et pectora mulcet".
28. Quid? non in bellis quoque
idem ille vir quem instituimus, si sit ad proelium miles cohortandus, ex mediis
sapientiae praeceptis orationem trahet? Nam quo modo pugnam ineuntibus tot
simul metus laboris, dolorum, postremo mortis ipsius exciderint nisi in eorum
locum pietas et fortitudo et honesti praesens imago successerit?
29. Quae certe melius
persuadebit aliis qui prius persuaserit sibI. Prodit enim se, quamlibet
custodiatur, simulatio, nec umquam tanta fuerit loquendi facultas ut non
titubet [ad] haereat quotiens ab animo verba dissentiunt.
30. Vir autem malus aliud dicat
necesse est quam sentit: bonos numquam honestus sermo deficiet, numquam rerum
optimarum (nam idem etiam prudentes erunt) inventio: quae etiam si lenociniis
destituta sit, satis tamen natura sua ornatur, nec quicquam non diserte quod
honeste dicitur.
31. Quare, iuventus, immo omnis
aetas (neque enim rectae voluntati serum est tempus ullum) totis mentibus huc
tendamus, in haec elaboremus: forsan et consummare contingat. Nam si natura non
prohibet et esse virum bonum et esse dicendi peritum, cur non aliquis etiam
unus utrumque consequi possit? cur autem non se quisque speret fore illum
aliquem?
32. Ad quod si vires ingenii
non suffecerint, tamen ad quem usque modum processerimus meliores erimus ex
utroque. Hoc certe procul
eximatur animo, rem pulcherrimam eloquentiam cum vitiis mentis posse misceri. Facultas
dicendi, si in malos incidit, et ipsa iudicanda est malum: peiores enim illos
facit quibus contingit.
33. Videor mihi audire quosdam
(neque enim deerunt umquam qui diserti esse quam boni malint) illa dicentis:
"Quid ergo tantum est artis in eloquentia? cur tu de coloribus et
difficilium causarum defensione, nonnihil etiam de confessione locutus es, nisi
aliquando vis ac facultas dicendi expugnat ipsam veritatem? Bonus enim vir non
agit nisi bonas causas, eas porro etiam sine doctrina satis per se tuetur
veritas ipsa."
34. Quibus ego, cum de meo
primum opere respondero, etiam pro boni viri officio, si quando eum ad
defensionem nocentium ratio duxerit, satisfaciam. Pertractare enim quo modo aut
pro falsis aut etiam pro iniustis aliquando dicatur non est inutile, vel propter
hoc solum, vi ea facilius et deprendamus et refellamus, quem ad modum remedia
melius adhibebit cui nota quae nocent fuerint.
35. Neque enim Academici, cum
in utramque disserunt partem, non secundum alteram vivunt, nec Carneades ille,
qui Romae audiente Censorio Catone non minoribus viribus contra iustitiam
dicitur disseruisse quam pridie pro iustitia dixerat, iniustus ipse vir fuit.
Venim et virtus quid sit adversa ei malitia detegit, et aequitas fit ex iniqui
contemplatione manifestior, et plurima contrariis probantur: debent ergo
oratori sic esse adversariorum nota consilia ut hostium imperatori.
36. Verum et illud, quod prima
propositione durum videtur, potest adferre ratio, ut vir bonus in defensione
causae velit auferre aliquando iudici veritatem. Quod si quis a me proponi
mirabitur (quamquam non est haec mea proprie sententia, sed eorum quos
gravissimos sapientiae magistros aetas vetus credidit), sic iudicet, pleraque
esse quae non tam factis quam causis eorum vel honesta fiant vel turpia.
37. Nam si hominem occidere
saepe virtus, liberos necare non numquam pulcherrimum est, asperiora quaedam
adhuc dictu si communis utilitas exegerit facere conceditur: ne hoc quidem
nudum est intuendum, qualem causam vir bonus, sed etiam quare et qua mente
defendat.
38. Ac primum concedant mihi
omnes oportet, quod Stoicorum quoque asperrimi confitentur, facturum aliquando
bonum virum ut mendacium dicat, et quidem nonnumquam levioribus causis, ut in
pueris aegrotantibus utilitatis eorum gratia multa fingimus, multa non facturi
promittimus, nedum si ab homine occidendo grassator avertendus sit aut hostis
pro salute patriae fallendus:
39. ut hoc, quod alias in
servis quoque reprendendum est, sit alias in ipso sapiente laudandum. Id si constiterit, multa iam video posse
evenire propter quae orator bene suscipiat tale causae genus quale remota
ratione honesta non recepisset.
40. Nec hoc
dico (quia severiores sequi placet leges) pro patre, fratre, amico
periclitantibus, tametsi non mediocris haesitatio est hinc iustitiae proposita
imagine, inde pietatis. Nihil dubii relinquamus. Sit aliquis insidiatus tyranno
atque ob id reus: utrumne salvum eum nolet is qui a nobis finitur orator? An,
si tuendum susceperit, non tam falsis defendet quam qui apud iudices malam
causam tuetur?
41. Quid si quaedam bene facta
damnaturus est iudex nisi ea non esse facta convicerimus: non vel hoc modo
servabit orator non innocentem modo sed etiam laudabilem civem? Quid si quaedam iusta natura, sed
condicione temporum inutilia civitati sciemus: nonne utemur arte dicendi bona
quidem, sed malis artibus simili?
42. Ad hoc nemo
dubitabit quin, si nocentes mutari in bonam mentem aliquo modo possint, sicut
posse conceditur, salvos esse eos magis e re publica sit quam puniri. Si
liqueat igitur oratori futurum bonum virum cui vera obicientur, non id aget ut
salvus sit?
43. Da nunc ut
crimine manifesto prematur dux bonus et sine quo vincere hostem civitas non
possit: nonne ei communis utilitas oratorem advocabit? Certe Fabricius
Cornelium Rufinum, et alioqui malum civem et sibi inimicum, tamen, quia utilem
sciebat ducem, imminente bello palam consulem suffragio suo fecit, atque id
mirantibus quibusdam respondit, a cive se spoliari malle quam ab hoste venire.
Ita hic si fuisset orator, non defendisset eundem Rufinum vel manifesti
peculatus reum?
44. Multa dici
possunt similia, sed vel unum ex iis quodlibet sufficit. Non enim hoc agimus,
ut istud illi quem formamus viro saepe sit faciendum, sed ut, si talis coegerit
ratio, sit tamen vera finitio oratorem esse virum bonum dicendi peritum.
45. Praecipere
vero ac discere quo modo etiam probatione difficilia tractentur necessarium
est. Nam frequenter etiam optimae causae similes sunt malis, et innocens reus
multis veri similibus premitur, quo fit ut eadem actionis ratione defendendus
sit qua si nocens esset. Iam innumerabilia sunt bonis causis malisque communia,
testes litterae suspiciones opiniones. Non aliter autem veri similia quam vera
et confirmantur et refelluntur. Quapropter ut res feret flectetur
oratio, manente honesta voluntate.
|