|
1.
Quando igitur orator est vir bonus, is autem citra virtutem intellegi non
potest, virtus, etiam si quosdam impetus ex natura sumit, tamen perficienda
doctrina est: mores ante omnia oratori studiis erunt excolendi atque omnis
honesti iustique disciplina pertractanda, sine qua nemo nec vir bonus esse nec
dicendi peritus potest - nisi forte accedemus iis qui natura constare mores et
nihil adiuvari disciplina putant, scilicet ut ea quidem quae manu fiunt atque
eorum etiam contemptissima confiteantur egere doctoribus, virtutem vero, qua
nihil homini quo ad deos inmortalis propius accederet datum est, obviam
inlaboratam tantum quia nati simus habeamus.
2. Abstinens erit qui id ipsum
quid sit abstinentia ignoret?
3. Et fortis, qui metus
doloris mortis superstitionis nulla ratione purgaverit? Et iustus qui aequi
bonique tractatum, qui leges quaeque natura sunt omnibus datae quaeque propriae
populis et gentibus constitutae, numquam eruditiore aliquo sermone tractarit? O
quam istud parvum putant quibus tam facile videtur!
4. Sed hoc transeo, de quo
neminem qui litteras vel primis, ut aiunt, labris degustarit dubitaturum puto.
Ad illud sequens praevertar, ne dicendi quidem satis peritum fore qui non et
naturae vim omnem penitus perspexerit et mores praeceptis ac ratione formarit.
5. Neque enim frustra in
tertio de Oratore libro L. Crassus cuncta quae de aequo iusto vero bono deque
iis quae sunt contra posita dicantur propria esse oratoris adfirmat, ac
philosophos, cum ea dicendi viribus tuentur, uti rhetorum armis, non suis. Idem
tamen confitetur ea iam esse a philosophia petenda, videlicet quia magis haec
illi videtur in possessione earum rerum fuisse.
6. Hinc etiam illud est quod
Cicero pluribus et libris et epistulis testatur, dicendi facultatem ex intimis
sapientiae fontibus fluere, ideoque aliquamdiu praeceptores eosdem fuisse morum
atque dicendi. Quapropter haec exhortatio mea non eo pertinet, ut esse oratorem
philosophum velim, quando non alia vitae secta longius a civilibus officiis
atque ab omni munere oratoris recessit.
7. Nam quis philosophorum aut
in iudiciis frequens aut clarus in contionibus fuit? Quis denique in ipsa quam
maxime plerique praecipiunt rei publicae administratione versatus est? Atqui
ego illum quem instituo Romanum quendam velim esse sapientem, qui non secretis
disputationibus sed rerum experimentis atque operibus vere civilem virum
exhibeat.
8. Sed quia deserta ab iis qui
se ad eloquentiam contulerunt studia sapientiae non iam in actu suo atque in
hac fori luce versantur, sed in porticus et gymnasia primum, mox in conventus
scholarum recesserunt, id quod est oratori necessarium nec a dicendi
praeceptoribus traditur ab iis petere nimirum necesse est apud quos remansit:
evolvendi penitus auctores qui de virtute praecipiunt, ut oratoris vita cum
scientia divinarum rerum sit humanarumque coniuncta.
9. Quae ipsae quanto maiores
ac pulchriores viderentur si illas ii docerent qui etiam eloqui praestantissime
possent? Utinamque sit tempus umquam quo perfectus aliquis qualem optamus
orator hanc artem superbo nomine et vitiis quorundam bona eius corrumpentium
invisam vindicet sibi ac velut rebus repetitis in corpus eloquentiae adducat.
Quae quidem cum sit in tris divisa partis, naturalem moralem rationalem, qua
tandem non est cum oratoris opere coniuncta? Nam ut ordinem retro agamus, de
ultima illa, quae tota versatur in verbis, nemo dubitaverit, si et proprietates
vocis cuiusque nosse et ambigua aperire et perplexa discernere et de falsis
iudicare et colligere ac resolvere quae velis oratorum est:
10. quamquam ea non tam est
minute atque concise in actionibus utendum quam in disputationibus, quia non
docere modo sed movere etiam ac delectare audientis debet orator, ad quod
impetu quoque ac viribus et decore est opus, ut vis amnium maior est altis
ripis multoque gurgitis tractu fluentium quam tenuis aquae et obiectu
lapillorum resultantis.
11. Et ut palaestrici doctores
illos quos numeros vocant non idcirco discentibus tradunt ut iis omnibus ii qui
didicerint in ipso luctandi certamine utantur (plus enim pondere et firmitate
et spiritu agitur), sed ut subsit copia illa, ex qua unum aut alterum cuius se
occasio dederit efficiant:
12. ita haec pars dialectica,
sive illam dicere malumus disputatricem, ut est utilis saepe et finitionibus et
comprehensionibus et separandis quae sunt differentia et resolvenda
ambiguitate, distinguendo dividendo inliciendo inplicando, ita, si totum sibi
vindicaverit in foro certamen, obstabit melioribus et sectas ad tenuitatem suam
vires ipsa subtilitate consumet.
13. Itaque reperias quosdam in
disputando mire callidos, cum ab illa cavillatione discesserint, non magis
sufficere in aliquo graviore actu quam parva quaedam animalia quae in angustis
mobilia campo deprehenduntur.
14. Iam quidem pars illa
moralis, quae dicitur ethice, certe tota oratori est accommodata. Nam in tanta causarum, sicut superioribus
libris diximus, varietate, cum alia coniectura quaerantur, alia finitionibus
concludantur, alia iure summoveantur vel transferantur, alia colligantur vel
ipsa inter se concurrant vel in diversum ambiguitate ducantur, nulla fere dici
potest cuius non parte in aliqua tractatus aequi ac boni reperiatur, plerasque
vero esse quis nescit quae totae in sola qualitate consistant?
15. In
consiliis vero quae ratio suadendi est ab honesti quaestione seposita? Quin
illa etiam pars tertia, quae laudandi ac vituperandi officiis continetur, nempe
in tractatu recti pravique versatur.
16. An de
iustitia fortitudine abstinentia temperantia pietate non plurima dicet orator?
Sed ille vir bonus, qui haec non vocibus tantum sibi nota atque nominibus
aurium tenus in usum linguae perceperit, sed qui virtutes ipsas mente complexus
ita sentiet, nec in cogitando laborabit sed quod sciet vere dicet.
17. cum sit
autem omnis generalis quaestio speciali potentior, quia universo pars utique continetur,
non utique accedit parti quod universum est, profecto nemo dubitabit generales
quaestiones in illo maxime studiorum more versatas.
18. Iam vero
cum sint multa propriis brevibusque comprensionibus finienda, unde etiam status
causarum dicitur finitivus, nonne ad id quoque instrui ab his, qui plus in hoc
studii dederunt, oportet? Quid? non quaestio iuris omnis aut verborum
proprietate aut aequi disputatione aut voluntatis coniectura continetur? Quorum
pars ad rationalem, pars ad moralem tractatum redundat.
19. Ergo natura
permixta est omnibus istis oratio, quae quidem oratio est vere. Nam ignara
quidem huiusce doctrinae loquacitas erret necesse est, ut quae vel nullos vel
falsos duces habeat. Pars vero naturalis, cum est ad exercitationem dicendi
tanto ceteris uberior quanto maiore spiritu de divinis rebus quam humanis
eloquendum est, tum illam etiam moralem, sine qua nulla esse, ut docuimus,
oratio potest, totam complectitur.
20. Nam si
regitur providentia mundus, administranda certe bonis viris erit res publica:
si divina nostris animis origo, tendendum ad virtutem nec voluptatibus terreni
corporis serviendum. An haec non frequenter tractabit orator? Iam de auguriis,
responsis, religione denique omni, de quibus maxima saepe in senatu consilia
versata sunt, non erit ei disserendum, si quidem, ut nobis placet, futurus est
vir civilis idem? Quae denique intellegi saltem potest eloquentia hominis
optima nescientis?
21. Haec si rationi manifesta
non essent, exemplis tamen crederemus, si quidem et Periclem, cuius
eloquentiae, etiam si nulla ad nos monumenta venerunt, vim tamen quandam
incredibilem cum historici tum etiam liberrimum hominum genus, comici veteres
tradunt, Anaxagorae physici constat auditorem fuisse, et Demosthenen, principem
omnium Graeciae oratorum, dedisse operam PlatonI.
22. Nam M. tullius non tantum
se debere scholis rhetorum quantum Academiae spatiis frequenter ipse testatus
est: neque se tanta umquam in eo fudisset ubertas si ingenium suum consaepto
fori, non ipsius rerum naturae finibus terminasset. Verum ex hoc alia mihi
quaestio exoritur, quae secta conferre plurimum eloquentiae possit - quamquam
ea non inter multas potest esse contentio;
23. nam in primis nos Epicurus
a se ipse dimittit, qui fugere omnem disciplinam navigatione quam velocissima
iubet: neque vero Aristippus, summum in voluptate corporis bonum ponens, ad
hunc nos laborem adhortetur. Pyrrhon quidem quas in hoc opere habere partis potest,
cui iudices esse apud quos verba faciat, et reum pro quo loquatur, et senatum
in quo sit dicenda sententia non liquebit?
24. Academiam quidam
utilissimam credunt, quod mos in utramque partem disserendi ad exercitationem
forensium causarum proxime accedat. Adiciunt
loco probationis quod ea praestantissimos in eloquentia viros ediderit.
Peripatetici studio quoque se quodam oratorio iactant: nam thesis dicere
exercitationis gratia fere est ab iis institutum. Stoici, sicut copiam
nitoremque eloquentiae fere praeceptoribus suis defuisse concedant necesse est,
ita nullos aut probare acrius aut concludere subtilius contendunt.
25. Sed haec
inter ipsos, qui velut sacramento rogati vel etiam superstitione constricti
nefas ducunt a suscepta semel persuasione discedere: oratori vero nihil est
necesse in cuiusquam iurare leges.
26. Maius enim
opus atque praestantius ad quod ipse tendit et cuius est velut candidatus, si
quidem est futurus cum vitae tum etiam eloquentiae laude perfectus. Quare in
exemplum bene dicendi facundissimum quemque proponet sibi ad imitandum, moribus
vero formandis quam honestissima praecepta rectissimamque ad virtutem viam
deliget. Exercitatione quidem utetur omni, sed tamen erit plurimus in maximis
quibusque ac natura pulcherrimis.
27. Nam quae potest materia
reperiri ad graviter copioseque dicendum magis abundans quam de virtute, de re
publica, de providentia, de origine animorum, de amicitia? Haec sunt quibus
mens pariter atque oratio insurgant: quae vere bona, quid mitiget metus,
coerceat cupiditates, eximat nos opinionibus vulgi animumque caelestem cognatis
sideribus admoveat.
28. Neque ea solum quae talibus
disciplinis continentur, sed magis etiam quae sunt tradita antiquitus dicta ac
facta praeclare et nosse et animo semper agitare conveniet. Quae profecto
nusquam plura maioraque quam in nostrae civitatis monumentis reperientur.
29. An fortitudinem, iustitiam,
fidem, continentiam, frugalitatem, contemptum doloris ac mortis melius alii
docebunt quam Fabricii, curii, Reguli, Decii, Mucii aliique innumerabiles?
Quantum enim Graeci praeceptis valent, tantum Romani, quod est maius, exemplis.
30. [tantum quod non cognatis
ide rebus admoveri] +qui non modo proximum tempus lucemque praesentem intueri
satis credat,+ sed omnem posteritatis memoriam spatium vitae honestae et
curriculum laudis existimet, hinc mihi ille iustitiae haustus bibat, hinc
sumptam libertatem in causis atque consiliis praestet. Neque erit perfectus
orator nisi qui honeste dicere et sciet et audebit.
|