|
1.
Proxima discendae causae ratio, quod est orationis fundamentum. Neque enim
quisquam tam ingenio tenui reperietur qui, cum omnia quae sunt in causa
diligenter cognoverit, ad docendum certe iudicem non sufficiat. Sed eius rei
paucissimis cura est.
2.
Nam ut taceam de neglegentibus, quorum nihil refert ubi litium cardo vertatur
dum sint quae vel extra causam ex personis aut communi tractatu locorum
occasionem clamandi largiantur: aliquos et ambitio pervertit, qui partim
tamquam occupati semperque aliud habentes quod ante agendum sit pridie ad se
venire litigatorem aut eodem matutino iubent, nonnumquam etiam inter ipsa
subsellia didicisse se gloriantur,
3.
partim iactantia ingenii, ut res cito accepisse videantur, tenere se et
intellegere prius paene quam audiant mentiti, cum multa et diserte summisque
clamoribus quae neque ad iudicem neque ad litigatorem pertineant decantaverunt,
bene sudantes beneque comitati per forum reducuntur.
4.
Ne illas quidem tulerim delicias eorum qui doceri amicos suos iubent, quamquam
minus mali est si illi saltem recte discant recteque doceant. Sed quis discet
tam bene quam patronus? Quo modo autem sequester ille et media litium manus et
quidam interpres inpendet aequo animo laborem in alienas actiones, cum dicturis
tanti suae non sint?
5.
Pessimae vero consuetudinis libellis esse contentum, quos componit aut
litigator, qui confugit ad patronum quia liti ipse non sufficit, aut aliquis ex
eo genere advocatorum qui se non posse agere confitentur, deinde faciunt id
quod est in agendo difficillimum. Nam qui iudicare quid dicendum, quid
dissimulandum, quid declinandum mutandum fingendum etiam sit potest cur non sit
orator, quando, quod difficilius est, oratorem facit?
6.
Hi porro non tantum nocerent si omnia scriberent uti gesta sunt; nunc consilium
et colores adiciunt et aliqua peiora veris, quae plerique cum acceperunt
inmutare nefas habent, et velut themata in scholis posita custodiunt: deinde
deprenduntur, et causam quam discere ex suis litigatoribus noluerunt ex
adversariis discunt.
7.
Liberum igitur demus ante omnia iis quorum negotium erit tempus ac locum,
exhortemurque ultro ut omnia quamlibet verbose et unde volent +repetito
tempore* exponant: non enim tam obest audire supervacua quam ignorare
necessaria.
8.
Frequenter autem et vulnus et remedium in iis orator inveniet quae litigatori
in neutram partem habere momentum videbantur. Nec tanta sit acturo memoriae fiducia ut subscribere audita
pigeat. Nec semel audisse sit satis: cogendus eadem iterum ac saepius dicere
litigator, non solum quia effugere aliqua prima expositione potuerunt,
praesertim hominem, quod saepe evenit, imperitum, sed etiam ut sciamus an eadem
dicat.
9. Plurimi
enim mentiuntur, et tamquam non doceant causam sed agant non ut cum patrono sed
ut cum iudice locuntur. Quapropter numquam satis credendum est, sed agitandus
omnibus modis et turbandus et evocandus.
10. Nam ut medicis non
apparentia modo vitia curanda sunt, sed etiam invenienda quae latent, saepe
ipsis ea qui sanandi sunt occulentibus, ita advocatus plura quam ostenduntur
aspiciat. Nam cum satis in audiendo patientiae inpenderit, in aliam rursus ei
personam transeundum est, agendusque adversarius, proponendum quidquid omnino
excogitari contra potest, quidquid recipit in eius modi disceptatione natura.
11. Interrogandus quam
infestissime ac premendus: nam dum omnia quaerimus, aliquando ad verum ubi
minime exspectavimus pervenimus. In summa optimus est in discendo patronus
incredulus: promittit enim litigator omnia, testem populum, paratissimas
consignationes, ipsum denique adversarium quaedam non negaturum.
12. Ideoque opus est intueri
omne litis instrumentum: quod videre non est satis, perlegendum erit. Nam
frequentissime aut non sunt omnino quae promittebantur, aut minus continent,
aut cum alio aliquo nocituro permixta sunt, aut nimia sunt et fidem hoc ipso
detractura, quod non habent modum.
13. Denique linum ruptum aut
turbatam ceram aut sine agnitore signa frequenter invenies: quae nisi domi
excusseris, in foro inopinata decipient, plusque nocebunt destituta quam non
promissa nocuissent. Multa etiam quae litigator nihil ad causam pertinere
crediderit patronus eruet, modo per omnis quos tradimus argumentorum locos eat.
14. Quos ut circumspectare in
agendo et adtemptare singulos minime convenit propter quas diximus causas, ita
in discendo rimari necessarium est quae personae, quae tempora loca instituta
instrumenta cetera, ex quibus non tantum illud quod est artificiale probationis
genus colligi possit, sed qui metuendi testes, quo modo sint refellendi. Nam
plurimum refert invidia reus an odio an contemptu laboret, quorum fere pars
prima superiores, proxima pares, tertia humiliores premit.
15. Sic causam perscrutatus,
propositis ante oculos omnibus quae prosint noceantve, tertiam deinceps
personam induat iudicis, fingatque apud se agi causam, et quod ipsum movisset
de eadem re pronuntiaturum id potentissimum apud quemcumque agetur existimet. Sic
eum raro fallet eventus, aut culpa iudicis erit.
|