|
1.
Primus in eo qui scribendi legendique adeptus erit facultatem grammaticis est
locus. Nec refert de Graeco an de Latino loquar, quamquam Graecum esse priorem
placet: utrique eadem via est.
2.
Haec igitur professio, cum brevissime in duas partis dividatur, recte loquendi
scientiam et poetarum enarrationem, plus habet in recessu quam fronte promittit.
3.
Nam et scribendi ratio coniuncta cum loquendo est et enarrationem praecedit
emendata lectio et mixtum his omnibus iudicium est: quo quidem ita severe sunt
usi veteres grammatici ut non versus modo censoria quadam virgula notare et
libros qui falso viderentur inscripti tamquam subditos summovere familia
permiserint sibi, sed auctores alios in ordinem redegerint, alios omnino
exemerint numero.
4.
Nec poetas legisse satis est: excutiendum omne scriptorum genus, non propter
historias modo, sed verba, quae frequenter ius ab auctoribus sumunt. tum neque
citra musicen grammatice potest esse perfecta, cum ei de metris rhythmisque
dicendum sit, nec si rationem siderum ignoret poetas intellegat, qui, ut alia
mittam, totiens ortu occasuque signorum in declarandis temporibus utuntur, nec
ignara philosophiae, cum propter plurimos in omnibus fere carminibus locos ex
intima naturalium quaestionum subtilitate repetitos, tum vel propter Empedoclea
in Graecis, Varronem ac Lucretium in Latinis,
5.
qui praecepta sapientiae versibus tradiderunt: eloquentia quoque non mediocri
est opus, ut de unaquaque earum quas demonstravimus rerum dicat proprie et
copiose. Quo minus sunt ferendi qui hanc artem ut tenuem atque ieiunam
cavillantur. Quae nisi oratoris futuri fundamenta fideliter iecit, quidquid
superstruxeris corruet: necessaria pueris, iucunda senibus, dulcis secretorum
comes, et quae vel sola in omni studiorum genere plus habeat operis quam
ostentationis.
6.
Ne quis igitur tamquam parva fastidiat grammatices elementa, non quia magnae
sit operae consonantes a vocalibus discernere ipsasque eas in semivocalium
numerum mutarumque partiri, sed quia interiora velut sacri huius adeuntibus
apparebit multa rerum subtilitas, quae non modo acuere ingenia puerilia, sed
exercere altissimam quoque eruditionem ac scientiam possit.
7. An cuiuslibet auris est
exigere litterarum sonos? Non hercule magis quam nervorum. Aut grammatici
saltem omnes in hanc descendent rerum tenuitatem, desintne aliquae nobis
necessariae litterae, non cum Graeca scribimus (tum enim ab isdem duas
mutuamur), sed proprie in Latinis: ut in his "servus" et
"vulgus"
8. Aeolicum digammon
desideratur, et medius est quidam u et i litterae sonus (non enim sic
"optimum" dicimus ut "opimum"), et in "here"
neque e plane neque i auditur;
9. an rursus aliae redundent,
praeter illam adspirationis, quae si necessaria est, etiam contrariam sibi
poscit, et k, quae et ipsa quorundam nominum nota est, et q, cuius similis
effectu specieque, nisi quod paulum a nostris obliquatur, coppa apud Graecos
nunc tantum in numero manet, et nostrarum ultima, qua tam carere potuimus quam
psi non quaerimus?
10. Atque etiam in ipsis
vocalibus grammatici est videre an aliquas pro consonantibus usus acceperit,
quia "iam" sicut "tam" scribitur et "vos" ut
"cos". At quae ut vocales iunguntur aut unam longam faciunt, ut
veteres scripserunt, qui geminatione earum velut apice utebantur, aut duas:
nisi quis putat etiam ex tribus vocalibus syllabam fieri si non aliquae officio
consonantium fungantur.
11. Quaeret hoc etiam, quo modo
duabus demum vocalibus in se ipsas coeundi natura sit, cum consonantium nulla
nisi alteram frangat: atqui littera i sibi insidit ("conicit" enim
est ab illo "iacit") et u, quo modo nunc scribitur "vulgus"
et "servus". Sciat
etiam Ciceroni placuisse "aiio" "Maiiam"que geminata i
scribere: quod si est, etiam iungetur ut consonans.
12. Quare
discat puer quid in litteris proprium, quid commune, quae cum quibus cognatio:
nec miretur cur ex "scamno" fiat "scabillum" aut a
"pinno", quod est acutum, securis utrimque habens aciem "bipennis",
ne illorum sequatur errorem qui, quia a pennis duabus hoc esse nomen
existimant, pennas avium dici volunt.
13. Neque has
modo noverit mutationes, quas adferunt declinatio aut praepositio, ut
"secat secuit", "cadit excidit", "caedit
excidit", "calcat exculcat" (et fit a "lavando"
"lotus" et inde rursus "inlutus", et mille alia), sed et
quae rectis quoque casibus aetate transierunt. Nam ut
"Valesii" "Fusii" in "Valerios"
"Furios"que venerunt, ita "arbos", "labos",
"vapos" etiam et "clamos" ac "lases" fuerunt:
14. atque haec ipsa s littera
ab his nominibus exclusa in quibusdam ipsa alteri successit: nam
"mertare" atque "pultare" dicebant, quin
"fordeum" "faedos"que pro adspiratione velut simili littera
utentes: nam contra Graeci adspirare ei solent, ut pro fundanio Cicero testem
qui primam eius litteram dicere non possit inridet.
15. Sed b quoque in locum
aliarum dedimus aliquando, unde "Burrus" et "Bruges" et
"balaena". Nec non eadem fecit ex "duello"
"benum", unde "Duellios" quidam dicere "Bellios"
ausi: quid "stlocum" "stlites"que?
16. Quid t litterae cum d
quaedam cognatio? Quare minus mirum si in vetustis operibus urbis nostrae et
celebribus templis legantur "Alexanter" et "Cassantra".
Quid o atque u permutata invicem? ut "Hecoba" et "nutrix
culchidis" et "Pulixena" scriberentur, ac, ne in Graecis id
tantum notetur, "dederont" et "probaveront". Sic
"odysseus, quem" olissea fecerant Aeolis, ad "Ulixem"
deductus est.
17. Quid? non e quoque i loco
fuit: "Menerva" et "leber" et "magester" et
"Diiove Victore", non "Diiovi Victori"? Sed mihi locum signare satis est: non
enim doceo, sed admoneo docturos. Inde in syllabas cura transibit, de quibus in
orthographia pauca adnotabo. tum videbit, ad quem hoc pertinet, quot et quae
partes orationis, quamquam de numero parum convenit.
18. Veteres enim, quorum
fuerunt Aristoteles quoque atque Theodectes, verba modo et nomina et
convinctiones tradiderunt, videlicet quod in verbis vim sermonis, in nominibus
materiam (quia alterum est quod loquimur, alterum de quo loquimur), in convinctionibus
autem complexum eorum esse iudicaverunt: quas coniunctiones a plerisque dici
scio, sed haec videtur ex syndesmo magis propria tralatio.
19. Paulatim a philosophis ac
maxime Stoicis auctus est numerus, ac primum convinctionibus articuli adiecti,
post praepositiones: nominibus appellatio, deinde pronomen, deinde mixtum verbo
participium, ipsis verbis adverbia. Noster sermo articulos non desiderat
ideoque in alias partes orationis sparguntur, sed accedit superioribus
interiectio.
20. Alii tamen ex idoneis
dumtaxat auctoribus octo partes secuti sunt, ut Aristarchus et aetate nostra
Palaemon, qui vocabulum sive appellationem nomini subiecerunt tamquam speciem
eius, at ii qui aliud nomen, aliud vocabulum faciunt, novem. Nihilominus
fuerunt qui ipsum adhuc vocabulum ab appellatione diducerent, ut esset
vocabulum corpus visu tactuque manifestum: "domus"
"lectus", appellatio cui vel alterum deesset vel utrumque:
"ventus" "caelum" "deus" "virtus".
Adiciebant et adseverationem, ut "eheu", et tractionem, ut
"fasciatim": quae mihi non adprobantur.
21. Vocabulum an appellatio
dicenda sit prosegoria et subicienda nomini necne, quia parvi refert, liberum
opinaturis relinquo.
22. Nomina declinare et verba
in primis pueri sciant: neque enim aliter pervenire ad intellectum sequentium
possunt. Quod etiam monere
supervacuum erat nisi ambitiosa festinatione plerique a posterioribus
inciperent, et dum ostentare discipulos circa speciosiora malunt, compendio
morarentur.
23. Atqui si
quis et didicerit satis et (quod non minus deesse interim solet) voluerit
docere quae didicit, non erit contentus tradere in nominibus tria genera et
quae sunt duobus omnibusve communia.
24. Nec statim
diligentem putabo qui promiscua, quae epicoena dicuntur, ostenderit, in quibus
sexus uterque per alterum apparet, aut quae feminina positione mares aut
neutrali feminas significant, qualia sunt "Murena" et
"Glycerium".
25. Scrutabitur
ille praeceptor acer atque subtilis origines nominum: quae ex habitu corporis
"Rufos" "Longos"que fecerunt (ubi erit aliquid secretius:
"Sullae" "Burri" "Galbae" "Plauti"
"Pansae" "Scauri" taliaque) et ex casu nascentium (hic
Agrippa et Opiter et Cordus et Postumus erunt) et ex iis quae post natos
eveniunt, unde "Vopiscus". Iam "Cottae" "Scipiones"
"Laenates" "Serani" sunt ex variis causis.
26. Gentes
quoque ac loca et alia multa reperias inter nominum causas. In servis
iam intercidit illud genus quod ducebatur a domino, unde "Marcipores"
"Publipores" - que. Quaerat etiam sitne apud Graecos vis quaedam
sexti casus et apud nos quoque septimi. Nam
cum dico "hasta percussi", non utor ablativi natura, nec si idem
Graece dicam, dativi.
27. Sed in verbis quoque quis
est adeo imperitus ut ignoret genera et qualitates et personas et numeros? Litterarii paene ista sunt ludi et
trivialis scientiae. Iam quosdam illa turbabunt quae declinationibus non
teruntur. Nam et quaedam participia an [verba an] appellationes sint dubitari
potest, quia aliud alio loco valent, ut "tectum" et
"sapiens":
28. quaedam
verba appellationibus similia, ut "fraudator" "nutritor".
Iam
"itur in antiquam
silvam"
nonne
propriae cuiusdam rationis est? Nam quod initium eius invenias? cui simile
"fletur". Accipimus aliter ut, "panditur interea domus
omnipotentis Olympi", aliter ut "totis usque adeo turbatur
agris". Est etiam quidam tertius modus, ut "urbs habitatur", unde
et "campus curritur" et "mare navigatur".
29. "Pransus" quoque
ac "potus" diversum valet quam indicat. Quid quod multa verba non
totum declinationis ordinem ferunt? Quaedam etiam mutantur, ut "fero"
in praeterito, quaedam tertiae demum personae figura dicuntur, ut
"licet" "piget". Quaedam simile quiddam patiuntur vocabulis
in adverbium transeuntibus. Nam ut "noctu" et "diu", ita
"dictu" "factu"; sunt enim haec quoque verba, participalia
quidem, non tamen qualia "dicto" "facto"que.
|