|
1.
Lacedaemonium Chilonem, virum ex illo incluto numero sapientium, scriptum est
in libris eorum, qui vitas resque gestas clarorum hominum memoriae mandaverunt,
eum Chilonem in vitae suae postremo, cum iam inibi mors occuparet, ad
circumstantis amicos sic locutum:
2.
"Dicta" inquit "mea factaque in aetate longa pleraque omnia
fuisse non paenitenda, fors sit ut vos etiam sciatis.
3. Ego
quidem in hoc certe tempore non fallo me nihil esse quicquam commissum a me,
cuius memoria mihi aegritudini sit, ni illud profecto unum sit, quod rectene an
perperam fecerim, nondum mihi plane liquet.
4. Super
amici capite iudex cum duobus aliis fui. Ita lex fuit, uti eum hominem
condemnari necessum esset. Aut amicus igitur capitis perdendus aut adhibenda fraus
legi fuit.
5.
Multa cum animo meo ad casum tam ancipitem medendum consultavi. Visum est esse
id, quod feci, praequam erant alia, toleratu facilius:
6.
ipse tacitus ad condemnandum sententiam tuli, is qui simul iudicabant, ut
absolverent, persuasi.
7.
Sic mihi et iudicis et amici officium in re tanta salvum fuit. Hanc capio ex eo
facto molestiam, quod metuo, ne a perfidia et culpa non abhorreat in eadem re
eodemque tempore inque communi negotio, quod mihi optimum factu duxerim,
diversum eius aliis suasisse."
8.
Et hic autem Chilo, praestabilis homo sapientiae, quonam usque debuerit contra
legem contraque ius pro amico progredi, dubitavit, eaque res in fine quoque
vitae ipso animum eius anxit,
9.
et alii deinceps multi philosophiae sectatores, ut in libris eorum scriptum
est, satis inquisite satisque sollicite quaesiverunt, ut verbis, quae scripta
sunt, ipsis utar, ei dei boethein toi philoi para to dikaion kai mechri posou
kai poia. Ea verba significant quaesisse eos, an nonnumquam contra ius contrave
morem faciendum pro amico sit et in qualibus causis et quemnam usque ad modum.
10.
Super hac quaestione cum ab aliis, sicuti dixi, multis, tum vel diligentissime
a Theophrasto disputatur, viro in philosophia peripatetica modestissimo
doctissimoque, eaque disputatio scripta est, si recte meminimus, in libro eius
de amicitia primo.
11.
Eum librum M. Cicero videtur legisse, cum ipse quoque librum de amicitia
componeret. Et cetera quidem, quae sumenda a Theophrasto existimavit, ut ingenium
facundiaque eius fuit, sumpsit et transposuit commodissime aptissimeque;
12.
hunc autem locum, de quo satis quaesitum esse dixi, omnium rerum aliarum
difficillimum strictim atque cursim transgressus est, neque ea, quae a
Theophrasto pensiculate atque enucleate scripta sunt, exsecutus est, sed
anxietate illa et quasi morositate disputationis praetermissa genus ipsum rei
tantum paucis verbis notavit.
13.
Ea verba Ciceronis, si recensere quis vellet, apposui: "His igitur finibus
utendum esse arbitror, ut, cum emendati mores amicorum sunt, tum sit inter eos
omnium rerum, consiliorum, voluntatum sine ulla exceptione communitas, ut
etiam, si qua fortuna acciderit, ut minus iustae voluntates amicorum adiuvandae
sint, in quibus eorum aut caput agatur aut fama, declinandum de via sit, modo
ne summa turpitudo sequatur; est enim, quatenus amicitiae venia dari
possit." "Cum agetur" inquit "aut caput amici aut fama,
declinandum est de via, ut etiam iniquam voluntatem illius adiutemus."
14. Sed cuiusmodi declinatio esse
ista debeat qualisque ad adiuvandum digressio et in quanta voluntatis amici
iniquitate, non dicit.
15. Quid autem refert scire me in
eiusmodi periculis amicorum, si non magna me turpitudo insecutura est, de via
esse recta declinandum, nisi id quoque me docuerit, quam putet magnam
turpitudinem, et cum decessero de via, quousque degredi debeam? "Est
enim" inquit "quatenus dari amicitiae venia possit."
16.
Hoc immo ipsum est, quod maxime discendum est quodque ab his, qui docent,
minime dicitur, quatenus quaque fini dari amicitiae venia debeat.
17. Chilo ille sapiens, de quo
paulo ante dixi, conservandi amici causa de via declinavit. Sed video, quousque
progressus sit; falsum enim pro amici salute consilium dedit.
18. Id ipsum tamen in fine quoque
vitae, an iure posset reprehendi culparique, dubitavit.
"Contra patriam" inquit Cicero "arma pro amico sumenda non
sunt."
19. Hoc profecto nemo ignoravit,
et "priusquam Theognis", quod Lucilius ait, "nasceretur".
Set id quaero, id desidero: cum pro amico contra ius, contra quam licet, salva
tamen libertate atque pace faciendum est et cum de via, sicut ipse ait,
declinandum est, quid et quantum et in quali causa et quonam usque id fieri debeat.
20. Pericles ille Atheniensis, vir
egregio ingenio bonisque omnibus disciplinis ornatus, in una quidem specie, set
planius tamen, quid existimaret, professus est. Nam cum amicus eum rogaret, ut
pro re causaque eius falsum deiuraret, his ad eum verbis usus est: Dei men
symprattein tois philois, alla mechri ton theon.
21. Theophrastus autem in eo, quo
dixi, libro inquisitius quidem super hac ipsa re et exactius pressiusque quam
Cicero disserit.
22. Set is quoque in docendo non
de unoquoque facto singillatim existimat neque certis exemplorum documentis,
set generibus rerum summatim universimque utitur ad hunc ferme modum:
23. "Parva" inquit
"et tenuis vel turpitudo vel infamia subeunda est, si ea re magna utilitas
amico quaeri potest. Rependitur quippe et compensatur leve damnum delibatae
honestatis maiore alia gravioreque in adiuvando amico honestate, minimaque illa
labes et quasi lacuna famae munimentis partarum amico utilitatium solidatur.
24. "Neque nominibus"
inquit "moveri nos oportet, quod paria genere ipso non sunt honestas meae
famae et rei amici utilitas. Ponderibus haec enim potestatibusque praesentibus,
non vocabulorum appellationibus neque dignitatibus generum diiudicanda sunt.
25. Nam cum in rebus aut paribus aut
non longe secus utilitas amici aut honestas nostra consistit, honestas procul
dubio praeponderat; cum vero amici utilitas nimio est amplior, honestatis autem
nostrae in re non gravi levis iactura est, tunc, quod utile amico est, id prae
illo, quod honestum nobis est, fit plenius, sicuti est magnum pondus aeris
parva lamna auri pretiosius."
26. Verba adeo ipsa Theophrasti
super ea re adscripsi: Ouk, ei de pou touto toi genei timioteron, ede kai,
hotioun an ei meros toutou, pros to telikon thaterou synkrinomenon haireton
estai. Lego de oion, ouk, ei chrysion timioteron chalkou megethos
antiparaballomenon pleon doxei: alla poiesei tina rhopen kai to plethos kai to
megethos.
27. Favorinus quoque philosophus
huiuscemodi indulgentiam gratiae tempestive laxato paulum remissoque subtili
iustitiae examine his verbis definivit: He kaloumene charis para tois
anthropois, touto estin hyphesis akribeias en deonti.
28. Post deinde idem Theophrastus
ad hanc ferme sententiam disseruit: "Has tamen" inquit
"parvitates rerum et magnitudines atque has omnes officiorum aestimationes
alia nonnumquam momenta extrinsecus atque aliae quasi appendices personarum et
causarum et temporum et circumstantiae ipsius necessitates, quas includere in
praecepta difficilest, moderantur et regunt et quasi gubernant et nunc ratas
efficiunt, nunc inritas."
29. Haec taliaque Theophrastus satis
caute et sollicite et religiose cum discernendi magis disceptandique diligentia
quam cum decernendi sententia atque fiducia scripsit, quoniam profecto causarum
ac temporum varietates discriminumque ac differentiarum tenuitates derectum
atque perpetuum distinctumque in rebus singulis praeceptum, quod ego nos in
prima tractatus istius parte desiderare dixeram, non capiunt.
30. Eius autem Chilonis, a quo
disputatiunculae huius initium fecimus, cum alia quaedam sunt monita utilia
atque prudentia, tum id maxime exploratae utilitatis est, quod duas
ferocissimas adfectiones amoris atque odii intra modum cautum coercuit. "Hac"
inquit "fini ames, tamquam forte fortuna et osurus, hac itidem tenus
oderis, tamquam fortasse post amaturus."
31.
Super hoc eodem Chilone Plutarchus philosophus in libro peri psyches primo
verbis his ita scripsit: Cheilon ho palaios akousas tinos legontos medena
echein echthron erotesen, ei medena philon echei, nomizon ex anankes
epakolouthein kai synemplekesthai philiais apechtheias.
|