Capp. XLIII-XLV

XLIII.

1. Denominatio est, quae ab rebus propinquis et finitimis trahit orationem, qua possit intellegi res, quae non suo vocabulo sit appellata.

2. Id a + utventorum conficitur, ut si quis, de Tarpeio loquens, eum Capitolinum nominet,

aut invento, ut si quis pro Libero vinum, pro Cerere frugem appellet,

aut instrumento dominum, ut si quis Macedones appellarit hoc modo: "Non tam cito sarisae Graeciae potitae sunt", aut idem Gallos significans: "nec tam facile ex Italia materis Transalpina depulsa est";

aut id, quod fit, ab eo, qui facit, ut si quis, cum bello velit ostendere aliquid quempiam fecisse, dicat: "Mars istuc te facere necessario coegit";

aut si, quod facit, ab eo, quod fit, ut cum desidiosam artem dicimus, quia desidiosos facit, et frigus pigrum, quia pigros efficit.

3. Ab eo, quod continet, id, quod continetur, hoc modo denominabitur: "Armis Italia non potest vinci nec Graecia disciplinis" - nam hic pro Graecis et Italis, quae continent, notata sunt -

ab eo, quod continetur, <id, quod continet,> ut si quis aurum aut argentum aut ebur nominet, cum divitias velit nominare.

4. Harum <omnium denominationum> magis in praecipiendo divisio, quam in quaerendo difficilis inventio est, ideo quod plena consuetudo est non modo poetarum et oratorum, sed etiam cottidiani sermonis huiusmodi denominationum.

5. Circumitio est oratio rem simplicem adsumpta circumscribens elocutione, hoc pacto:

"Scipionis providentia Kartaginis opes fregit."

6. Nam hic, nisi ornandi ratio quaedam esset habita, Scipio potuit et Kartago simpliciter appellari.

XLIV.

1. <Transgressio est, quae verborum perturbat ordinem perversione aut transiectione.> Perversione, sic:

"Hoc vobis deos inmortales arbitror dedisse virtute <pro> vestra."

2. Transiectione, hoc modo:

"Instabilis in istum plurimum fortuna valuit. Omnes invidiose eripuit bene vivendi casus facultates."

3. Huiusmodi traiectio, quae rem non reddit obscuram, multum proderit ad continuationes, de quibus ante dictum est; in quibus oportet verba sicuti ad poeticum quendam extruere numerum, ut perfecte et perpolitissime possint esse absolutae.

4. Superlatio est oratio superans veritatem alicuius augendi minuendive causa. Haec sumitur separatim aut cum conparatione. Separatim, sic:

"Quodsi concordiam retinebimus <in civitate,> imperii magnitudinem solis ortu atque occasu metiemur."

5. Cum conparatione aut <a similitudine aut a> praestantia superlatio sumitur. A similitudine, sic:

"Corpore niveum <candorem, aspectu igneum> ardorem adsequebatur."

6. A praestantia, hoc modo:

"Cuius ore sermo melle dulcior profluebat."

7. Ex eodem genere est hoc:

"Tantus erat in armis splendor, <ut> solis fulgor obscurius videretur."

8. Intellectio est, cum res tota parva de parte cognoscitur aut de toto pars. De parte totum sic intellegitur:

"Non illae te nuptiales tibiae eius matrimonii commonebant?"

9. Nam hic omnis sanctimonia nuptiarum uno signo tibiarum intellegitur. <De toto pars,> ut si quis ei, qui vestitum aut ornatum sumptuosum ostentet, dicat:

"Ostentas mihi divitias et locupletes copias iactas."

XLV.

1. Ab uno plura hoc modo intellegentur:

"Poeno fuit Hispanus auxilio, fuit inmanis ille Transalpinus, in Italia quoque nonnemo sensit idem togatus."

2. A pluribus unum sic intellegetur:

"Atrox calamitas pectora maerore pulsabat; itaque anhelans ex imis pulmonibus prae cura spiritus ducebat."

3. Nam in superioribus plures Hispani et Galli et togati, et hic unum pectus et unus pulmo intellegitur; et erit illic deminutus numerus festivitatis, hic adauctus gravitatis gratia.

4. Abusio est, quae verbo simili et propinquo pro certo et proprio abutitur, hoc modo: "Vires hominis breves sunt"; aut: "parva statura"; aut: "longum in homine consilium"; aut: "oratio magna"; aut: "uti pauco sermone." Nam hic facile est intellectu finitima verba rerum dissimilium ratione abusionis esse traducta.

5. Translatio est, cum verbum in quandam rem transferetur ex alia re, quod propter similitudinem recte videbitur posse transferri. Ea sumitur rei ante oculos ponendae causa, sic:

"Hic Italiam tumultus expergefecit terrore subito."

6. Brevitatis causa, sic:

"Recens adventus exercitus extincxit subito civitatem."

7. Obscenitatis vitandae causa, sic:

"Cuius mater cottidianis nuptiis delectetur."

8. Augendi causa, sic:

"Nullius maeror et calamitas istius explere inimicitias et nefariam crudelitatem saturare potuit."

9. Minuendi causa, sic:

"Magno se praedicat auxilio fuisse, quia paululum in rebus difficillimis aspiravit."

10. Ornandi causa, sic:

"Aliquando rei publicae rationes, quae malitia nocentium exaruerunt, virtute optimatium revirdescent."

11. Translationem pudentem dicunt esse oportere, ut cum ratione in consimilem rem transeat, ne sine dilectu temere et cupide videatur in dissimilem transcurrisse.