|
1.
Tertium genus
est commutationis, quod tractando conficitur, si sententiam traiciemus aut ad
sermocinationem aut exsuscitationem.
2. Sermocinatio
est - <de> qua planius paulo post suo loco dicemus, nunc breviter,
quod ad hanc rem satis sit, attingemus -, in qua constituetur alicuius personae
oratio adcommodata ad dignitatem, hoc modo, ut, quo facilius res cognosci
possit, ne ab eadem sententia recedamus:
3. "Sapiens
omnia rei publicae causa suscipienda pericula putabit. Saepe ipse secum
loquitur: "Non mihi soli, sed etiam atque adeo multo potius natus sum
patriae; vita, quae fato debetur, saluti patriae potissimum solvatur. Aluit
haec me; tute atque honeste produxit usque ad hanc aetatem; munivit meas
rationes bonis legibus, optumis <moribus, honestissimis> disciplinis. Quid est, quod a me satis ei persolvi possit, unde haec accepi?"
Exinde ut haec loquetur secum sapiens saepe, in periculis rei publicae
nullum ipse periculum fugiet."
4.
Item mutatur res tractando, si traducitur ad
exsuscitationem, cum et nos commoti dicere videamur, et auditoris animum
commovemus, sic:
5.
"Quis est tam tenui cogitatione praeditus,
cuius animus tantis angustiis invidiae continetur, qui non hunc hominem
studiosissime laudet et sapientissimum iudicet, qui pro salute patriae, pro
incolumitate civitatis, pro rei publicae fortunis quamvis magnum atque atrox
periculum studiose suscipiat et libenter subeat?
1. Equidem hunc hominem magis cupio satis laudare quam
possum; idemque hoc certo scio vobis omnibus usu venire."
2. Eadem res igitur his tribus in dicundo commutabitur
rebus: verbis, pronuntiando, tractando; commutabimus <tractando>
dupliciter: sermocinatione <et exsuscitatione.>
3. Sed de eadem re cum dicemus, plurimis utemur
commutationibus. Nam cum rem simpliciter pronuntiarimus, rationem poterimus
subicere; deinde dupliciter vel sine rationibus vel cum rationibus pronuntiare;
deinde afferre contrarium - de quibus omnibus diximus in verborum
exornationibus -; deinde simile et exemplum - de quo suo loco plura dicemus -;
deinde conclusionem, de qua in secundo libro, quae opus fuerunt, diximus,
demonstrantes argumentationes quemadmodum concludere oporteat: in hoc libro
docuimus, cuiusmodi esset exornatio verborum, cui conclusioni nomen est. Ergo
huiusmodi vehementer ornata poterit esse expolitio, quae constabit ex
frequentibus exornationibus verborum et sententiarum.
4. Hoc modo igitur septem partibus tractabitur - et ab
eiusdem sententiae non recedamus exemplo, ut scire possis, quam facile
praeceptione rhetoricae res simplex multiplici ratione tractatur:
1. "Sapiens
nullum pro re publica periculum vitabit, ideo quod saepe, cum pro re publica
perire noluerit, necesse erit cum re publica pereat; et, quoniam omnia sunt
commoda <a> patria accepta, nullum incommodum pro patria grave putandum
est.
2. Ergo qui fugiunt id periculum quod pro re <publica>
subeundum est, stulte faciunt: nam neque effugere incommoda possunt et ingrati
in civitatem reperiuntur. At, qui patriae pericula suo periculo expetant, hi
sapientes putandi sunt, cum et eum, quem debent, honorem rei publicae reddunt,
et pro multis perire malunt, quam cum multis.
3. Etenim vehementer est inicum vitam, quam a natura
acceptam propter patriam conservaris, naturae cum cogat reddere, patriae cum roget
non dare; et, cum possis cum summa virtute et honore pro patria interire, malle
per dedecus et ignaviam <vivere; et cum> pro amicis et parentibus et
ceteris necessariis adire <periculum velis,> pro re publica, in qua et
haec <et> illud sanctissimum patriae nomen continetur, nolle in discrimen
venire.
4. Ita uti contemnendus est, qui in navigio non navem
quam se mavult incolumem, item vituperandus, qui in re publica discrimine suae
plus quam communi saluti consulit. Navi enim fracta multi incolumes evaserunt; ex naufragio patriae
salvus nemo potest enatare.
5. Quod
mihi bene videtur Decius intellexisse, qui se devovisse dicitur et pro
legionibus in hostis immisse medios. Amisit
vitam, at non perdidit. Re enim vilissima <certam> et parva maximam
redemit. Vitam dedit, accepit patriam; amisit animam, potitus est gloriam, quae
cum summa laude prodita vetustate cottidie magis enitescit.
6.
Quodsi pro re publica decere accedere periculum et
ratione demonstratum est et exemplo conprobatum, ii sapientes sunt existimandi,
qui nullum pro salute patriae periculum vitant."
|