Textus

Quem populi plausu, procerum quem voce petebas,
aspice, Roma, virum. Iam tempora desine longae
dinumerare viae visoque adsurgere semper
pulvere: non dubiis ultra torquebere votis.
Totus adest oculis, aderat qui mentibus olim,
spe maior, fama melior. Venerare curulem,
quae tibi restituit fasces; conplectere dextram,
sub iuga quae Poenos iterum Romana redegit;
excipe magnanimum pectus, quo frena reguntur
imperii, cuius libratur sensibus orbis.
Os sacrum, quod in aere colis, miraris in auro,
cerne libens: hic est pro te bellator ubique,
defensor Libyae, Rheni calcator et Histri.
Ostentare suos prisco si more labores
et gentes cuperet vulgo monstrare subactas,
certassent utroque pares a cardine laurus:
haec Alamannorum spoliis, Australibus illa
ditior exuviis; illinc flavente Sygambri
caesarie, nigris hinc Mauri crinibus irent;
ipse albis veheretur equis currumque secutus
laurigerum festo fremuisset carmine miles.
Hi famulos traherent reges; hi facta metallo
oppida vel montes captivaque flumina ferrent.
Hinc Libyci fractis lugerent cornibus amnes;
inde catenato gemeret Germania Rheno.
Sed non inmodicus proprii iactator honoris
consul, Roma, tuus. Non illum praemia tantum
quam labor ipse iuvat; strepitus fastidit inanes
inque animis hominum pompa meliore triumphat.
Non alium certe Romanae clarius arces
suscepere ducem, nec cum cedente rediret
Fabricius Pyrrho nec cum Capitolia curru
Pellaeae domitor Paulus conscenderet aulae.
Nec similis Latias patefecit gloria portas
post Numidas Mario, post classica Martis Eoi
Pompeio. Nulli pars aemula defuit umquam
quae gravis obstreperet laudi, stimulisque malignis
facta sequebatur quamvis ingentia livor.
Solus hic invidiae fines virtute reliquit
humanumque modum. Quis enim livescere possit
quod numquam pereant stellae, quod Iuppiter altum
possideat caelum, quod noverit omnia Phoebus?
Est aliquod meriti spatium quod nulla furentis
invidiae mensura capit. Ductoribus illis
praeterea diversus erat favor: aequior ille
patribus, invisus plebi; popularibus illi
munito studiis languebat gratia patrum.
Omnis in hoc uno variis discordia cessit
ordinibus: laetatur eques plauditque senator
votaque patricio certant, plebeia favori.
O felix, servata vocat quem Roma parentem!
O mundi communis amor, cui militat omnis
Gallia, quem regum thalamis Hispania nectit,
cuius et adventum crebris petiere Quirites
vocibus et genero meruit praestante senatus!
Non sic virginibus flores, non frugibus imbres,
prospera non fessis optantur flamina nautis
ut tuus aspectus populo. Quae numine tanto
litora fatidicas attollunt Delia laurus,
venturi quotiens adfulsit Apollinis arcus?
Quae sic aurifero Pactoli fonte tumescit
Lydia, cum domitis apparuit Evhius Indis?
Nonne vides et plebe vias et tecta latere
matribus? His, Stilicho, cunctis inopina reluxit
te victore salus. Septem circumspice montes,
qui solis radios auri fulgore lacessunt,
indutosque arcus spoliis aequataque templa
nubibus et quidquid tanti struxere triumphi.
Quantae profueris, quantum servaveris urbem,
attonitis metire oculis. Haec fabula certe
cuncta forent, si Poenus adhuc incumberet Austro.
Mos erat in veterum castris, ut tempora quercu
velaret, validis fuso qui viribus hoste
casurum potuit morti subducere civem.
At tibi quae poterit pro tantis civica reddi
moenibus? Aut quantae pensabunt facta coronae?
Nec solam populi vitam debere fatetur
armis Roma tuis; sed, quo iucundior esset
lucis honoratae fructus, venerabile famae
pondus et amissas vires et regna recepit.
Iam non praetumidi supplex Orientis ademptam
legatis poscit Libyam famulosve precatur
(dictu turpe) suos, sed robore freta Gabino
te duce Romana tandem se vindicat ira.
Ipsa iubet signis bellaturoque togatus
imperat: expectant aquilae decreta senatus.
Ipsa tibi trabeas ultro dedit, ipsa curulem
obtulit ultori fastosque ornare coegit.
Nil perdit decoris prisci nec libera quaerit
saecula, cum donet fasces, cum proelia mandet
seque etiam crevisse videt. Quis Gallica rura,
quis meminit Latio Senonum seruisse ligones?
Aut quibus exemplis fecunda Thybris ab Arcto
venit Lingonico sudatas vomere messes?
Illa seges non auxilium modo praebuit urbi,
sed fuit indicio, quantum tibi, Roma, liceret:
admonuit dominae gentes instarque tropaei
rettulit ignotum gelidis vectigal ab oris.
Hoc quoque maiestas augescit plena Quirini,
rectores Libyae populo quod indice pallent
et post emeritas moderator quisque secures
discrimen letale subit: quid Poenus arator
intulerit, madidus quantum transmiserit Auster.
Ardua qui late terris responsa dedere,
hic trepidant humiles; tremuit quos Africa nuper,
cernunt rostra reos. Cani virtutibus aevi
materiem pandit Stilicho populumque vetusti
culminis inmemorem dominandi rursus in usum
excitat, ut magnos calcet metuendus honores,
pendat iustitia crimen, pietate remittat
errorem purosque probet damnetque nocentes
et patrias iterum clemens exerceat artes.
Fallitur egregio si quis sub principe credit
servitium. Numquam libertas gratior extat
quam sub rege pio. Quos praeficit ipse regendis
rebus, ad arbitrium plebis patrumque reducit
conceditque libens, meritis seu praemia poscant
seu punire velint. Posito iam purpura fastu
de se iudicium non indignatur haberi.
Sic docuit regnare socer, sic casta iuventae
frena dedit, teneros his moribus imbuit annos,
verior Augusti genitor, fiducia belli,
pacis consilium, per quem squalore remoto
pristina Romuleis iam floruit artibus aetas,
per quem fracta diu translataque paene potestas
non oblita sui servilibus exulat arvis,
in proprium sed ducta larem victricia reddit
fata solo fruiturque iterum, quibus haeserat olim,
auspiciis capitique errantia membra reponit.
Proxime dis consul, tantae qui prospicis urbi,
qua nihil in terris conplectitur altius aether,
cuius nec spatium visus nec corda decorem
nec laudem vox ulla capit, quae luce metalli
aemula vicinis fastigia conserit astris,
quae septem scopulis zonas imitatur Olympi,
armorum legumque parens, quae fundit in omnes
imperium primique dedit cunabula iuris,
haec est exiguis quae finibus orta tetendit
in geminos axes parvaque a sede profecta
dispersit cum sole manus. Haec obvia fatis
innumeras uno gereret cum tempore pugnas,
Hispanas caperet, Siculas obsideret urbes
et Gallum terris prosterneret, aequore Poenum,
numquam succubuit damnis et territa nullo
vulnere post Cannas maior Trebiamque fremebat,
et, cum iam premerent flammae murumque feriret
hostis, in extremos aciem mittebat Hiberos,
nec stetit Oceano remisque ingressa profundum
vincendos alio quaesivit in orbe Britannos.
Haec est in gremium victos quae sola recepit
humanumque genus communi nomine fovit,
matris, non dominae ritu, civesque vocavit
quos domuit nexuque pio longinqua revinxit.
Huius pacificis debemus moribus omnes
quod veluti patriis regionibus utitur hospes,
quod sedem mutare licet, quod cernere Thylen
lusus et horrendos quondam penetrare recessus,
quod bibimus passim Rhodanum, potamus Oronten,
quod cuncti gens una sumus, nec terminus umquam
Romanae dicionis erit. Nam cetera regna
luxuries vitiis odiisque superbia vertit:
sic male sublimes fregit Spartanus Athenas
atque idem Thebis cecidit; sic Medus ademit
Assyrio Medoque tulit moderamina Perses;
subiecit Persen Macedo, cessurus et ipse
Romanis. Haec auguriis firmata Sibyllae,
haec sacris animata Numae; huic fulmina vibrat
Iuppiter; hanc tota Tritonia Gorgone velat;
arcanas huc Vesta faces, huc orgia secum
transtulit et Phrygios genetrix turrita leones;
huc defensurus morbos Epidaurius ultro
reptavit placido tractu vectumque per undas
insula Paeonium texit Tiberina draconem;
hanc tu cum superis, Stilicho praeclare, tueris,
protegis hanc clipeo, patriam regumque ducumque
praecipueque tuam; dedit haec exordia lucis
Eucherio puerumque ferens hic regia mater
Augusto monstravit avo: laetatus at ille
sustulit in Tyria reptantem veste nepotem,
Romaque venturi gaudebat praescia fati,
quod te iam tanto meruisset pignore civem.
Nec tamen ingratum nec qui benefacta referre
nesciat, hunc credas populum. Si volvere priscos
annales libeat, quotiens hic proelia sumpsit
pro sociis quotiens dono concessit amicis
regibus Ausonio quaesitas sanguine terras!
Publica sed numquam tanto se gratia fudit
adsensu: quis enim princeps non omnibus egit
obsequiis dominum sese patremque vocari,
quod tibi continuis resonant convexa diebus?
Macte novis consul titulis! Mavortia plebes
te dominum Bruto non indignante fatetur
et, quod adhuc nullo potuit terrore coacta
libertas Romana pati, Stilichonis amori
detulit. Exultant avidi, quocumque decorus
conspiciare loco, nomenque ad sidera tollunt;
nec vaga dilecto satiantur lumina vultu,
seu circum trabeis fulgentibus aureus intres,
seu celebres ludos, solio seu fultus eburno
cingas iure forum, denso seu turbine vulgi
circumfusa tuae conscendant rostra secures
quae vero procerum voces, quam certa fuere
gaudia, cum totis exurgens ardua pinnis
ipsa duci sacras Victoria panderet aedes!
O palma viridi gaudens et amica tropaeis,
custos imperii virgo, quae sola mederis
vulneribus nullumque doces sentire laborem,
seu tibi Dictaeae placuerunt astra Coronae
seu magis aestivo sedes vicina Leoni,
seu sceptrum sublime Iovis seu Pallados ambis
aegida, seu fessi mulces suspiria Martis,
adsis perpetuum Latio votisque senatus
adnue, diva, tui. Stilicho tua saepius ornet
limina teque simul rediens in castra reducat.
Hunc bellis comitare favens, hunc redde togatum
consiliis. Semper placidis te moribus egit
servavitque piam victis nec polluit umquam
laurum saevitia. Cives nec fronte superba
despicit aut trepidam vexat legionibus urbem,
sed verus patriae consul cessantibus armis
contentus lictore venit nec inutile quaerit
ferri praesidium solo munitus amore.
Magnarum nec parcus opum geminare profundas
distulit inpensas, sed post miracula castris
edita vel genero, Romae maiora reservat.
Auratos Rhodiis imbres nascente Minerva
indulsisse Iovem perhibent, Bacchoque paternum
iam laxante femur mutatus palluit Hermus
in pretium, votique famem passurus avari
ditabat rutilo quidquid Mida tangeret auro.
Fabula seu verum; canitur: tua copia vincit
fontem Hermi tactumque Midae pluviamque Tonantis.
Obscurat veteres obscurabitque futuros
par donis armisque manus; si solveret ignis
quot dedit inmanes vili pro pondere massas,
argenti potuere lacus et flumina fundi.
Nec tibi, quae pariter silvis dominaris et astris,
exiguam Stilicho movit, Latonia, curam.
Tu quoque nobilibus spectacula nostra laboras
inlustrare feris summoque in vertice rupis
Alpinae socias arcu cessante pudicas
et pharetratarum comitum inviolabile cogis
concilium. Veniunt umeros et bracchia nudae
armataeque manus iaculis et terga sagittis,
incomptae pulchraeque tamen; sudoribus ora
pulverulenta rubent, sexum nec cruda fatetur
virginitas; sine lege comae; duo cingula vestem
crure tenus pendere vetant. Praecedit amicas
flava Leontodame, sequitur nutrita Lycaeo
Nebrophone telisque domat quae Maenala Thero.
Ignea Cretaea properat Britomartis ab Ida
et cursu Zephyris numquam cessura Lycaste.
Iungunt se geminae, metuenda feris Hecaerge
et soror, optatum numen venantibus, Opis,
progenitae Scythia: divas nemorumque potentes
fecit Hyperboreis Delos praelata pruinis.
Hae septem venere duces; exercitus alter
Nympharum incedunt, acies formosa Dianae,
centum Taygeti, centum de vertice Cynthi,
et totidem casto genuit quas flumine Ladon.
Has ubi collectas vidit, sic Delia coepit:
"O sociae, mecum thalami quae iura perosae
virgineo gelidos percurritis agmine montes,
cernitis ut Latio superi communibus ornent
hunc annum studiis, quantos Neptunus equorum
donet ab orbe greges; laudi quod nulla canendae
fratris plectra vacent? Nostram quoque sentiat idem
quam meritis debemus opem. Non spicula poscit
iste labor; maneant clausis nunc sicca pharetris
omnis et a solitis noster venatibus arcus
temperet; in solam cruor hic servetur harenam.
Retibus et claustris dilata morte tenendae
ducendaeque ferae. Cupidas arcete sagittas;
consulis in plausum casuris parcite monstris.
Adceleret divisa manus: mihi cursus anhelas
tenditur ad Syrtes, mecum Dictaea Lycaste
et comes Opis eat. Steriles iuvat ire per aestus:
namque feras aliis tellus Maurusia donum
praebuit, huic soli debet ceu victa tributum.
Dum nos horribiles Libyae scrutamur alumnos,
Europae vos interea perquirite saltus
et scopulos. Posita ludat formidine pastor
securisque canat Stilichonem fistula silvis.
Pacet muneribus montes qui legibus urbes".
Dixit et extemplo frondosa fertur ab Alpe
trans pelagus; cervi currum subiere iugales,
quos decus esse deae primi sub limine caeli
roscida fecundis concepit Luna cavernis:
par nitor intactis nivibus; frons discolor auro
germinat et spatio summas aequantia fagos
cornua ramoso surgunt procera metallo.
Opis frena tenet, fert retia rara Lycaste
auratasque plagas, inmortalesque Molossi
latrantes mediis circum iuga nubibus ibant.
Quinque aliae paribus (Phoebe sic iusserat) armis
diversa regione ruunt ducitque cohortem
quaeque suam. Variae formis et gente secuntur
ingenioque canes illae gravioribus aptae
morsibus, hae pedibus celeres, hae nare sagaces;
hirsutaeque fremunt Cressae tenuesque Lacaenae
magnaque taurorum fractura colla Britannae.
Dalmatiae lucos abruptaque bracchia Pindi
sparsa comam Britomartis agit. Tu Gallica cingis
lustra, Leontodame, Germanorumque paludes
eruis et si quis defensus harundine Rheni
vastus aper nimio dentes curvaverit aevo.
Nubiferas Alpes Appenninique recessus
Garganique nives Hecaerge prompta fatigat.
Speluncas canibus Thero rimatur Hiberas
informesque cavis ursos detrudit ab antris,
quorum saepe Tagus manantes sanguine rictus
non satiavit aquis et quos iam frigore segnes
Pyrenaea tegit latebrosis frondibus ilex.
Cyrneis Siculisque iugis venata virago
Nebrophone cervos aliasque in vincula cogit
non saevas pecudes sed luxuriantis harenae
delicias, pompam nemorum. Quodcumque tremendum
dentibus aut insigne iubis aut nobile cornu
aut rigidum saetis capitur, decus omne timorque
silvarum non cauta latent, non mole resistunt
fortia, non volucri fugiunt pernicia cursu.
Haec laqueis innexa gemunt; haec clausa feruntur
ilignis domibus. Fabri nec tigna polire
sufficiunt; rudibus fagis texuntur et ornis
frondentes caveae. Ratibus pars ibat onustis
per freta, per fluvios; exanguis dextera torpet
remigis et propriam metuebat navita mercem.
Per terram pars ducta rotis, longoque morantur
ordine plaustra vias montanis plena triumphis
et fera sollicitis vehitur captiva iuvencis,
explebat quibus ante famem, quotiensque reflexi
conspexere boves, pavidi temone recedunt.
Iamque pererratis Libyae flagrantibus oris
legerat eximios Phoebi germana leones,
Hesperidas qui saepe fugant ventoque citatis
terrificant Atlanta iubis armentaque longe
vastant Aethiopum quorumque inpune fragosa
murmura pastores numquam excepere per auras.
Non illos taedae ardentes, non strata superne
lapsuro virgulta solo, non vocibus haedi
pendentis stimulata fames, non fossa fefellit;
ultro se volvere capi gaudentque videri
tantae praeda deae. Respirant pascua tandem;
agricolae reserant iam tuta mapalia Mauri.
Tum virides pardos et cetera colligit Austri
prodigia inmanesque simul Latonia dentes,
qui secti ferro in tabulas auroque micantes
inscripti rutilum caelato consule nomen
per proceres et vulgus eant. Stupor omnibus Indis
plurimus ereptis elephans inglorius errat
dentibus: insedit nigra cervice gementum
et fixum dea quassat ebur penitusque cruentis
stirpibus avulsis patulos exarmat hiatus.
Ipsos quin etiam nobis miracula vellet
ducere, sed pigra cunctari mole veretur.
Tyrrhenas fetus Libycos conplexa per undas
classica turba sonat, caudamque a puppe retorquens
ad proram iacet usque leo: vix sublevat unum
tarda ratis. Fremitus stagnis auditur in imis
cunctaque prosiliunt cete terrenaque Nereus
confert monstra suis et non aequare fatetur.
Aequora sic victor quotiens per rubra Lyaeus
navigat, intorquet clavum Silenus et acres
insudant tonsis Satyri taurinaque pulsu
Baccharum Bromios invitant tympana remos;
transtra ligant hederae, malum circumflua vestit
pampinus, antemnis inlabitur ebria serpens,
perque mero madidos currunt saliuntque rudentes
lynces et insolitae mirantur carbasa tigres.