XII.

1. Et quonam usque deos < . . . . . . . . >, quia disserendum, quales deos receperitis? Quantum uobis erubescendum? Rideam uanitatem an exprobrem caecitatem? Est admodum < . . . . . . >ponam.

2. Quot deos et quos utique producam? Maiores an et minores? ueteres an et novicios? mares an et feminas? caelibes an et legitime nuptos? artifices an et inertes? rusticos an et urbanos? cives an et peregrinos?

3. Tot enim familiae, tot nationes census bona fide quaerunt, ut dispici et distingui describique non possint.

4. At quanto diffusa res est, tanto substringenda nobis erit, et ideo, qui in ista specie unum tuemur propositum demonstrandi illos omnes homines fuisse (non quidem ut cognoscatis, nam quasi obliti agitis), conpendio ab ipsa dispiciendi rationem summam originem generis illorum retractando. Origo enim totius posteritatis.

5. Ea origo deorum uestrorum Saturno, ut opinor, signatur. Neque enim si Varro antiquissimos deos Iovem, Iunonem et Minervam refert, nobis excidisse debet omnem patrem filiis antiquiorem, tam Saturnum Iove quam Caelum Saturno; de Caelo enim et Terra Saturnus.

6. Et tamen Caeli et Terrae originem omitto; erant undeunde, caelibes diu et orbi, antequam mariti et parentes: longo scilicet aevo crescendum illis fuit ad tantam proceritatem!

7. Denique simul coepit et Caelo uox insolescere et ubera Terrae lapilliscere, faciunt nuptias inter se: credo, aut Caelum descendit ad sponsam aut Terra ascendit ad sponsum.

8. Concepit tamen Terra de Caelo et peperit illa qeo_j a!deoj Saturnum, mira ratione: utri parentum similis?

9. Sed etsi peperit, certe ante Saturnum neminem procreaverunt nisi unam post Saturnum Opem; exinde de subole cessatum est.

10. Nam Saturnus quidem Caelum castravit dormientem (legimus Caelum genere masculino: ceterum quomodo pater nisi masculinus?

11. Sed et unde ad castrandum falx illi, hoc sane aevo ? Nondum enim Vulcanus artifex ferri. ), Terra uero orbata aspernata est, etsi adhuc iuvenili aetate, alii nubere.

12. "Sed nec habebat Caelo potiorem." Quam tamen nisi illam Mare amplectitur? Sed olet salsuginem: dulcibus est aquis assueta.

13. Ita Saturnus unicus masculus Caeli atque Terrae. Sed ipse pubescens sorori suae iungitur: nondum leges quae incesta prohiberent, nec quae parricidium plecterent.

14. Itaque filios uirili sexu devorabat: melius ipse quam lupi, si exponeret! Timebat scilicet, ne quis illorum de paterna falce didicisset.

15. Nato mox et abalienato Iove saxum infantis ementiti deglutivit. Hoc ingenio diu securus tandem filio quem non digesserat, in tenebris adulto oppressus regnoque privatus est.

16. Hunc uobis patriarcham deorum Caelum et Terra poetis obstetricantibus procreaverunt.

17. Sed eleganter quidam sibi uidentur physiologice per allegoricam argumentationem de Saturno interpretari tempus esse, et ideo Caelum et Terram parentes, ut et ipsos origini nullos, et ideo falcatum quia tempore omnia dirimantur, et ideo uoratorem suorum quod omnia ex se edita in semetipsum consumat. Nominis quoque testimonium compellunt: Kronon dictum Graece ut Xronon.

18. Aeque Latini uocabuli a sationibus rationem deducunt, qui eum procreatorem coniectant, per eum seminalia caeli in terram deferri.

19. Opem adiungunt, quod opem uivendi semina conferant, tum et quod opere semina evadant.

20. Quae, oro, huius translationis ratio? Nempe uelim exponas. Aut Saturnus fuit aut tempus. Quomodo Saturnus, si tempus? Si Saturnus, quomodo tempus? Vtrumque enim non potes corporale et incorporale in eo existimare.

21. Quid autem prohibuit tempus coli in sua qualitate, non in fabulis hominis, aut fabulam hominis in sua specie, non in temporibus prodi?

22. Quid sibi uult intellectio ista, nisi foedas materias mentitis argumentationibus colorare?

23. Saturnum neque ideo, quia dicis hominem, uis tempus, aut dum eum tempus facis, iam nec hominem uis fuisse.

24. . . . . . . . . . . . . . . > omnino Saturnus in terris humanae qualitatis apud ueteres memorias recensetur. Potest incorporaliter fingi quodvis quod non fuerit omnino; uacat fingendi locus, ubi ueritas est.

25. Cum autem Saturnum constat uixisse, frustra demutatis: non conceditur uobis quem non negabitis uixisse, negare fuisse hominem, qui neque deus neque tempus defendi potest.

26. Exstat apud litteras uestras usquequaque Saturni census. Legimus apud Cassium Severum, apud Cornelios Nepotem et Tacitum, apud Graecos quoque Diodorum, quive alii antiquitatum canos collegerunt.

27. Nec fideliora uestigia eius quam in ipsa Italia signata sunt. Nam post plurimas terras et Attica hospitia Italiae uel, ut tunc uocabatur, Oenotriae consedit, exceptus ab Iano sive Iane, ut Salii uocant.

28. Mons quem coluerat, Saturnius dictus, urbs quam depalaverat, Saturnia usque nunc est; tota denique Italia de Saturno uocabatur.

29. Tali teste terra, quae nunc dominatur orbi, etiamsi de origine Saturni dubitatur, de actu tamen constat hominem illum fuisse.

30. Ita si homo Saturnus, procul dubio de homine, immo quia homo, non utique de Caelo atque Terra, sed cui parentes ignoti quidam, facile fuit illum eorum filium dici, quorum possumus omnes uideri.

31. Quis enim non caelum ac terram patrem ac matrem uenerationis gratia appellet? An de consuetudine humana, qua ignoti quique ex inopi nato apparentes de caelo advenisse dicuntur?

32. Proinde Saturnum, cum esset peregrinus, repentino ubique inolevit caelitem dici; nam et uolgo generis incertos terrae filios iactitamus.

33. Nihil allego de statu antiquitatis, quo adeo rudes tunc agebant et oculi et mentes hominum, ut cuius libet novi uiri aspectu quasi divino commoverentur, nedum et regis, et quidem primi.

34. Adhuc de Saturno immorabor quo et ceteris conpendium praestruam, satiata primordiorum disputatione, nec praetermittam potiora testimonia divinarum litterarum, quibus fides pro antiquitate superiore debetur.

35. Ante enim Sibylla quam omnis litteratura uestra, illa scilicet Sibylla ueri Dei uera uates, de cuius uocabula daemoniorum uatibus induistis.

36. Ea senario uersu in hunc sensum de Saturni prosapia et rebus eius exponit: "Decima," inquit, "genitura hominum, ex quo cataclysmus prioribus accidit, regnavit Saturnus et Titan et Iapetus, Terrae et Caeli fortissimi filii."

37. Si qua ergo uel uestris auctoribus litterisve uestris superioribus, sed idcirco magis proximis, quoniam illius aetatis, fides adiacet, satis de Saturno et prosapia eius probatum est homines fuisse.

38. Tenemus conpendium in ceteros originis praescriptionem, ne per singulos evagemur. Qualitas posteritatis a principibus generis ostenditur, mortalia de mortalibus, terrena de terrenis;

39. gradus ad gradus comparantur; nuptiae, conceptus, nativitates concurrunt; patriae sedes regna monumenta < . . . . . . . . . . . >. Qui natos non possunt negare, mortuos credant; qui mortuos confitentur, deos nonputent!